سەردار عەزیز

لەبەردەم ماڵەكەماندا كادێنێك هەبوو. كادێن لەخشتی قوڕ. ئێستا كەبیری لێدەكەمەوە وەها هەستدەكەم، یەكێكە لەو ئەندازەسازییانەی كە لەسۆمەرییەكانەوە بۆمان ماوەتەوە. كادێنەكە وەك هەموو كادێنەكان لاكێشەیی بوو. لاكێشەیەكی درێژ كەپەناگەیەكی باشی دروستدەكرد بۆ پشت دانەوە. بن دیوار، لەبەر خۆرەتاودا. من تەمەنم پانزە ساڵان بوو. هەستمدەكرد شتێكی گەورە دەگوزەرێت، بەڵام بەباشی نەمدەزانی چییە. گوێم لەچپە چپ دەبوو، لەئیزگە، لەسڵاوی بەپەلە، لەڕواڵەتی ماندوو.

لەساڵی ٢٠٢١ بۆ كۆنفرانسێك، ویستم یادەوەریم بۆ ئەنفال بگێڕمەوە، بەزمانی ئینگلیزی. ئێمە ئەنفالمان هەیە، بەڵام یادەوەریی ئەنفالمان نیە. چونكە ئەنفال بەسەر خەڵكێكدا هات، خەڵكێكی سادەو گوندیی و دوور لەئاگایی ئامرازەكانی وەبەرهێنانەوەی رووداوو پیشەسازیی یادەوەریی.

لەساڵانی رابردوودا ژانڕەی یادەوەریی و بیرەوەرەیی و بایوگرافیا، لەگەشەكردن و تەشەنەكردندان لەكوردستان، بەڵام ئەوانەی ماف بەخۆیان دەدەن چیرۆكیان بگێڕنەوە، خاوەن جۆرێك لەدەسەڵاتن و وەك ئامرازێك لەدەسەڵاتدارێتی پیادەی دەكەن.

رەهەندێكی تری نەبوونی یادەوەریی پەیوەستە بەجێندەرەوە. زۆربەی ئەوانەی لەئەنفال رزگاربوون، ئافرەت بوون. هەتا ئەمڕۆش ئافرەت بوونەوەرەێكی نێو پانتایی گشتی نیە لەكەلتوری دواكەوتوی كوردیدا. ئافرەت نابێت بدوێت. ئافرەتی سەنگین نتمە (بێدەنگە). بیرم دێت پاشان كەڕۆشتین بۆ سمود، ئافرەتە جل رەشەكان، لەگەڕەكێك بەناوی ئەنفالەكان نیشتەجێبوون. بەناچاریی كاری كشتوكاڵییان دەكرد.

لەساڵی ١٩٨٧ عێراق سەرژمێریی كرد. بەدیدە فۆكۆییەكەی سەرژمێریی ئامرازێك یان تەكنەلۆجیایەكی سیاسییە كەزانیاری تایبەت بۆ دەوڵەت دابین دەكات، لەسەر بنەمای ژمارەو جۆرو پێكهاتەی دانیشتوان، كە دەزگا جیاوازەكانی دەوڵەت دەتوانن وەك بنەمایەك و سەرچاوەیەك و ئامرازێكی رەویی و ئاگایی كاری پێبكەن و كاری لەسەربكەن. لەزمانە ئەوروپییەكاندا نزیكییەكی زۆر هەیە لەنێوان چەمكی دەوڵەت و سەرژمێریدا: state/statistics  سەرژمێریی ١٩٨٧ پڕ بەپێستی فۆكۆیی بوو. خەڵكانێك كە لەدەرەوەی دەسەڵاتی حكومەتدابوون لەسەرژمێرییەكەدا، سەرژمێرنەكران. نەبوونیان بوو بەو بنەمایە كەدەبێت ئەنفال بكرێن.

لێرەدا بۆ تێگەیشتنی باشتر دەتوانین سوود لەتێزەكانی بیرمەندی دەوڵەتناسی گەورە جەیمس سكۆت وەربگرین. سكۆت لێكۆڵەری بواری دەوڵەتە، وەك دژە دەوڵەت. پرسی ئەو ئەوەیە كەئایا دەوڵەت چی دەكات لەخەڵك و كۆمەڵگاكان. شوێنی كاری سكۆت خەڵكە چیانشینەكانی رۆژهەڵاتی ئاسیایە. بەڵام تێزەكانی بۆ كوردیش دەشێت، وەك خۆی لەدیدارێكدا ئاماژەی پێدەدات.

بەدیدی سكۆت دەوڵەت ناتوانیت لەگەڵ پانتاییەكدا بژی كە لەژێر كۆنترۆڵیدا نەبێت. سكۆت پێمان دەڵێت كەهەوڵی دەوڵەت بۆ كۆنترۆڵكردنی پانتاییەكانی دەرەوەی دەوڵەت هیچ پەیوەندی بەئایدلۆژیای دەوڵەتەوە نیە. لەكتێبی هونەری ئەوەی چۆن حوكم نەكرێیت، دەڵێت، خواستی كۆنترۆڵ پەیوەندی لەگەڵ جۆری رژێمەكاندا نیە، بەڵكو بەشێكە لەخەسڵەتی دەوڵەتی مۆدێرن. دەوڵەت گرنگ نیە كۆمۆنیست بێت یان نیولیبرال، كۆلۆنیال بێت یان سەربەخۆخواز، شەعبەوی یان دەسەڵاتخواز، هەمویان بەبێ جیاوازی ئەم شێوازەیان پیادە كردووە.

كورد یان نوخبەی كوردیی تێگەیشتنی بۆ ئەنفال بەقۆناغدا رۆشتوە. سەرەتا زیاتر جەخت لەسەر ناوەكە دەكرایەوە. وەك پەرچەكردارێك بۆ دیاردەیەكی دینی دەبینرا. لەڕاستیدا ناونانی ئەنفال بەو ناوەوە، ئەو ئامانجەی هەیە كەمانا و رەگ و سایكۆلۆجیای تایبەتی بۆ دروستبكات. بۆیە تێگەیشتن بۆ ئەنفال لەناوەكەیەوە، كەوتنە ناو ئەو بۆسەیە كە ناونەران دایانناوە. پاشان ئەنفال وەك پرسی گروپێك لەخەڵك مامەڵەی لەگەڵدا كرا. بەشێكی زۆری مناڵانی پاش ئەنفال لەدۆخێكی هەژاریی و سەختی وەهادا گەورەبوون، هەندێكیان بوون بەنێچیریی پارتە ئیسلامییەكان و ئێستا دیدێكی تریان هەیە بۆ ئەنفال.

بەڵام لەئێستادا وەك بەشێك لەڕەوتی بەرفراوانی خودنەفرەتی، ئەنفال وەها دەبینرێت كە كارێكی رەوای دەوڵەتی عێراقی بوو لەبەرامبەر هەڵەیەكی كورد یان هەندێك لەسەركردایەتی چەكداریی كورددا.

ئەمە لەمێژوودا زۆر باوە، كەپێی دەڵێن what if. بەگشتی دیدێك دروستدەبێت كەدەڵێت ئەگەر ئەوە نەكرایە، ئەوە نەدەبوو. ئەگەر سەربازی ئێرانی نەهێنرایە، ئەنفال نەدەبوو. كەس ناتوانێت ئەمە پشتڕاست بكاتەوە، چونكە وەك بەسێك لە وەت اف دەمێنێتەوە. ئایا ئەگەر سەربازی ئێرانی نەهێنرایە ئەوە نەدەبوو، رەنگە نەبوایە، بەڵام هیچ بەڵگەیەك یان بنەمایەك نیە بۆ سەلماندنی. لەڕاستیدا جیونۆساید هەڵگری هیچ بەهانەیەك نیە. هیچ كارێك نیە رەوایەتی بەدەوڵەت یان هێزێك بدات كە بەكاری جینۆساید هەڵسێت. ئەمە ئەستۆپاكیی نیە بۆ نوخبەی كوردی. بەهانە هێنانەوە بۆ جینۆساید بەشداریكردنە لەجینۆسایددا. ئەمە دەرخەری ئەوەیە كەكۆمەڵكوژیی لای زۆرینەی مرۆڤی كورد لەباشور، كارێكی ئاساییەو دەسەڵاتدار بۆی هەیە لەبەرامبەر هەڵەیەك یان كردارێك یان باوەڕێكدا بیكات. كەواتە هەر كەی بیانوو هەبوو كۆمەڵكوژی رەوایە. ئەمە زۆر بەزەقی بەرامبەر ئێزیدییەكان دەیبینین.

لەساڵانی رابردوودا هەمیشە هەوڵمداوە، ئەنفال لەكۆمەڵێك كۆت و بەندی كوشندە رزگار بكەم. بەڵام كارێكی ئەستەمە. گرنگە بزانین چی روویدا، چۆن روویدا، بۆ روویدا، كێ بەرپرسیارە، كێ دەبێت سزابدرێت. بەڵام ئەگەر تەنها جەختمان لەسەر ئەم بوارانە بێت، ئەوا ئێمە لەم تاوانە تێنەگەشتوین. جەختكردنەوە لەسەر ئەم رەهەندانە ئەنفال وەك تاوانێكی ئاسایی لێدەكات، كەئەگەر بێتو ئەنجامدەرانی سزا بدەین و قوربانیانی قەرەبوو بكەینەوە، ئەوا تاوانەكە كۆتایی هاتووە. بەڵام ئەمە بەشێكی كاتیی و سەرەتاییە، كە بەبارتاقەی ئەنفالدا نابێت، چونكە ئەنفال تاوانێكی هاكەزایی نیە.

من وەك گەرمیانییەك ئەنفالم بەچاوی خۆم دیوەو دەرئەنجامەكانی ژیاوم. بەڵام دەربارەی روودانی ئەم كردە جیوناسایدیە دەپرسم، چونكە گەلێك ئەگەر خاوەن ئەزموونی قڕكردن بێت دەبێت خاوەن ئاگایی و ئەخلاق و رەفتاری جیاوازبێت، بەو مانایە، ئایا روودانی ئەنفال، چ كاریگەرییەكی لەسەر ئێمە جێهێشتوە؟ ئەنفال هۆكارەكەی هەرچی بێت، ساتەوەختی قڕكردنە. ساتەوەختی سڕینەوەو راگواستن و لەناوبردنی خەڵكانێكی زۆرە بەئامانجی، سیاسی. ئەنفال وەك كردەیەكی سیاسی هەمیشە وەك جۆرێك لەچارەسەر دەبینرێت، دوایین چارەسەر لەلایەن دەسەڵاتەوە. لەم روانگەیەوە كردارێكی پەرچەكرداریی یان سزادان نیە بەڵكو دەرئەنجامی مێژوویەكی درێژە لەهەناو كەلتورێكدا. بیرمەندی ئۆگەندی مەحمود مەمدانی لەكارەكانی دەربارەی روەندا ئەمەمان بۆ پشتڕاست دەكاتەوە.

كاتێك خەڵكانێك ئەمە ئەزمون دەكەن، دەبێت لەسادەترین وانە وەرگرتن و ئەزمونكردندا خاوەن ئەخلاقێكی تر بن. ئەگەر ئەنفال كردەی لەناوبردنە، ئەوا ئەزمونی ئەنفال دەبێت، دژایەتی هەموو جۆرێك لەسڕینەوە، نكوڵیكردن و ئازاردانی خەڵكانی تر بێت لەسەر بنەمای هەر بیانویەك. بەڵام ئەم دۆخی ئەزمونكردنە پێویستی تەنها بەجینۆساید نیە، بەڵكو چۆنیەتی تێگەیشتن لەجینۆساید. لێرەدا ئەنفال دەبەستمەوە بەشەڕی ناوخۆوە.

ئەم دوو رووداوە سیاسییە لەكاتێكدا زۆر پێكەوەگرێدراون لەهەمانكاتدا دژ بەیەكن. كورد تاك بەتاكی هەتا بینەقاقای رۆچووەتە ناو شەڕی ناوخۆوە، بەڵام بەهیچ شێوەیەك لەڕۆحی ئەنفال تێنەگەیشتوە. ئەمە لەكاتێكدا دەبوو تەواو بەپێچەوانەوە بوایە. دەبوو ئەنفال شەڕی ناوخۆ بسڕێتەوە، بەڵام شەڕی ناوخۆ دەبێتە رێگریی سەرەكی لەوەی كورد لەسەر بنەمای ئەنفال ئامادەیی خۆی لەدونیادا دابڕێژێت.

شەڕی ناوخۆی كوردی پێش ئەنفال بوونی هەیە، هەروەها پاش ئەنفال، لەدۆخێكی جیاوازدا بەردەوام دەبێت. بێگومان زۆرێك لەنەوەكانی رزگاربوانی ئەنفال راستەوخۆ بەشداربوون لەبەرەكانی شەڕی ناوخۆدا. بۆ من ئەمە دەرخەری ئەوەیە كەئێمە وەك خەڵكێك نە لەشەڕی ناوخۆو نە لەئەنفال تێناگەین.

كاتێك كوردی باشور ناتوانێت ئەنفال بكاتە بنەمایەك بۆ ڕێگریی لەشەڕی ناوخۆ، مانای وەهایە كەخەڵكێكە توانای فێربوون و ئەزمونكردن و تێڕامانی نیە.