مەنسور تەیفوری

بۆ تێگەیشتن لە «مۆدێلی ناونشین» و ئەو پارادایمەی لەجینۆسایدی كوردەكاندا هەیە، نووسەرانی راپۆرتی جینۆساید لەعێراق: پەلاماری ئەنفال دژی كوردەكان (١٩٩٣)، لەڕێگەی بەراوردێكی مانادارەوە، دەگەڕێنەوە بۆ مۆدێلی جینۆسایدی جووەكان لەئەورووپا، كە نووسەری كتێبی تێدابردنی جووەكان لەئەورووپا دۆزیویەتەوە. لەو مۆدێلەدا سێ قۆناغ هەیە بۆ ئەوەی جینۆساید مومكین ببێت‌: «پێناسەكردن – كۆكردنەوە (یان گرتن) – قڕكردن»، كەڕژێمی بەعسیش وەك نازییەكان كاری پێكردوون:

بەبەخشینی دەسەڵاتی ئاوارتە‌ی زیاتر بە [عەلی حەسەن] ئەلمەجید لەمانگی مارسی ١٩٧٨دا، [پەلاماری] دژە–یاخیبوونی ناوبەناو دژی كوردەكان دەگۆڕێت بۆ پەلامارێكی راستەقینەی قڕكردن. وەك رائۆل هیلبێرگ لەمێژووە تاقانەكەیدا لەسەر هۆلۆكۆست پێی زانیوە: ‹›هەموو پرۆسەیەكی قڕكردن پێڕەوی لەمۆدێلێكی ناونشین دەكات. تەنیا یەك شێوە هەیە بۆ ئەوەی بكرێ گرووپێكی پەرتەوازە قڕ بكرێت. ئەم پەلامارە لەسێ قۆناغی لێكدانەبڕاو پێكدێت: پێناسەكردن – كۆكردنەوە (یان گرتن) – تێدابردن.

ئەمەیە بونیادی نەگۆڕی پرۆسە بنچینەییەكە؛ ئەگەری كوشتنی هیچ گرووپێك‌ بەبێ كۆكردنەوە‌ یان گرتنی قوربانییەكان ناڕەخسێت‌، هیچ قوربانییەكیش جوێ ناكرێتەوە مەگەر ئەوەی بكەرەكان بزانن ئاخۆ ئەو سەر بەگرووپەكەیە [یان نا]››. جینۆسایدی كورد لە ١٩٨٧ بۆ ١٩٨٨، كەدەركەوتە رەبەقەكەی هەڵمەتی ئەنفال بوو، بەتەواوەتی لەگەڵ ئەم پارادایمەی هیلبێرگدا دێتەوە.

ئەگەرچی ئەم پارادایمە بەتەواوەتی لەهەڵمەتی ئەنفالدا دیارە، كەچی وەڵامی ئەو پرسیارە ناداتەوە كەدەتوانین لەگەڵ ئاگامبێندا بیپرسین: كامەیە ئەو بونیادە‌ قانوونی–سیاسییەی لەم جینۆسایدەدا لەكاردایە كەڕێگەدەدات بەعس بتوانێت خەڵكێك بكات بەقابیلی كوشتن  (Killable)؟ بەقەد پێویست بەڵگە هەیە بۆ ئەوەی بیسەلمێنیت كەجینۆساید روویداوەو ئەو «مۆدێلە ناونشین»ـە لەكاردایە، ئەوەش روونە كە ‌لەگەڵ ئەنفالدا ئێمە لە‌بەردەم یەكێك لەهەڵمەتە ئاساییەكانی سوپادا نین، كەچی پرسیارەكە وەك خۆی دەمێنێتەوە.

گرنگە ‌بیرمان بێت راپۆرتـەكەی چاودێریی مافەكانی مرۆڤ، كەچوارچێوەی سەرەكیی لێكۆڵینەوەكانی پاش خۆی لەسەر ئەنفال پێكدێنێت، بەمەبەستێكی دیاریكراوو روون نووسراوە. مەبەستی ئەو راپۆرتە تێروتەسەل و بەڵگەدارە كەكاری مەیدانیی وردیشی بۆ كراوەو گەلێ بەڵگەو شایەتیی لەخۆ گرتووە، ئەوەیە بیسەلمێنێت دەوڵەتی عێراق جینۆسایدی كردووە. لەم چوارچێوەیەدا راپۆرتـەكە مەبەسەتەكەی خۆی بەتەواوی پێكاوە. بەڵام ئەم مەبەستە بووەتە مەبەستی لێكۆڵینەوەكانی دواتریش‌ و راپۆرتـەكە چوارچێوەیەكی لێكۆڵینەوەیی و پرسیارێكی سەرەكی دیاری دەكات كەدەبنە چوارچێوەو پرسیاری لێكۆڵینەوەكانی دواترو‌ زۆربەیان بەجۆرێك پەرەدانی تەكنیكەكان و رامانەكانی ئەو‌ تووێژینەوەیەن لەمیتۆدەكانی قڕكردن یان تۆماركردنی شایەتی و بەڵگەنامە. ئەم كارانەی دواتر، جگە لەچەند نموونەی دەگمەن، لەڕووی پرسیارەوە شتێكی زیاتر پێشنیار ناكەن و زۆربەشیان تەنانەت بێبەرین لەو توانا میتۆدییانەی لەڕاپۆرتەكەدا هەن.  بەگشتی‌، پرسیار لەئامادەیی شیمانەیی و ئەگەرداری بونیادێكی قانوونی–سیاسی، كە ئەم جینۆسایدەی مومكین كردبێت، ونە. بزریی ئەم جۆرە پرسیارە دەكرێ زادەی هەندێ راستی بێت: جگە لەچوارچێوە زاڵەكە، پرسیار لەسەر رەچەڵەكناسیی وەها پەلامارێك و ناوەكەی كەڕاستەوخۆ لەقورئانەوە وەرگیراوە، درەنگ‌ یان زوو توێژەرەكان دەخاتە ‌بەردەم پرسیار لەپێوەندیی جینۆسایدو دەقی پیرۆز، ئەمەش كارێكی قورس و ئەستەمە،‌ بەتایبەت ئەگەر توێژەر نەیەوێت بكەوێتە نێو ئەو دوانەوە كە یان دەڵێ هیچ پەیوەندییەك لەو نێوانەدا نییە، یان ئەوەی كەدەقی ئایینی هۆكاری سەرەكی و راستەوخۆیە. دەكرێ ئەمە داوێك بێت كە لە «ئوستوورەی ڕوون»ی و لەپێچەوانەكەی واتە بن–ئوستوورەی «فامنەكراوێتیی كارەسات»دا نرابێتەوە‌: گۆڕینی روونیەتیی و دیاربوون بۆ‌ كەرەستەی شاردنەوەو كوێركردن. ناونانی پەلامارەكە خۆی یەكەم رێگرە لەبەردەم پرسیارێكی لەم چەشنەدا، چونكوو ناوەكە لەڕوانینی یەكەمدا بۆ بواری دین دەگەڕێتەوە، واتە بوارێك كە یان دەست بۆنەبراوە‌، یان هەموو شتێكی بۆ كورت كراوەتەوە‌. ئەمە ئەو گرفت و داوەیە لەو ناونانەدا هەیە‌ و رەنگە لەبەرئەوە بێت كە توێژەران هەوڵنادەن لەو بونیادو كەرەستە قانوونی–سیاسییانە بكۆڵنەوە كە لەڕێگەیەوە دەكرێ گرووپێكی مرۆیی بكرێت بەقابیلی كوشتن، بەبێ ئەوەی كوشتنەكەی بەتاوان یان بەگوناه دابنرێت، تەنانەت ئەوانەش كە لەكاری ئەرشیت دەردەچن، زیاتر لەبواری تیۆریی دەوڵەتی مۆدێرن و هەوڵ بۆ دەگمەنكردنەوەی بەعس وەك بەعسیزمدا دەمێننەوە، كەوێڕای تواناییان، ناتوانن لەخودی چەمكەكە بدەن و لەدوانەكە تێبپەڕێنن.

دەكرێ لەكرداری بەعسدا پرۆسەیەكی وەك ئەوە وێنا بكەین كە لەنامە ونبووەكەی ئێدگار ئالێن پۆدا هەیە، كاتێ كەوەزیر نامەكە لەبەر چاودا دادەنێت بۆ ئەوەی باشتر بیشارێتەوە.

هاوڕاییەك لەسەر ئەوە هەیە كەزاراوەی «ئەلئەنفال» تەنیا وشەیەكە و لەپشتی «یۆفیمیزم»ی ئەنفالەوە هیچ نییە جگە لەكەرەستاندنی ئایینی بۆ مەبەستی سیاسی، هەر وەك توێژەرانی راپۆرتـەكە باسی دەكەن و دوای ئەوانیش بێوەستان دووپات دەبێتەوە. ئەوان دەنووسن:

هەروەك ئەڵمانی نازی، رژێمی بەعسی عێراقی كردەوەكانی خۆی لەژێر هەندێ یۆفیمیزمدا دەشاردەوە. لەو جێگەیەدا كەئەفسەرانی نازی باسی «پێودانگی ئیداری»، «كردەوە تایبەتەكان» و «نیشتەجێكردنەوە لەڕۆژهەڵات»یان دەكرد، بیرۆكراتەكانی رژێمی بەعس باسی «پێودانگی بەكۆمەڵ»، «گەڕانەوە بۆ ریزەكانی نەتەوە»و «نیشتەجێكردنەوە لەباشوور»یان دەكرد. بەڵام لەژێر ئەم یۆفیمیزمانەدا، تاوانەكانی عێراق دژی كوردەكان جینۆسایدێكیان دەشاردەوە؛ «قەستی قڕكردنی گشت یان بەشێك لەگرووپێكی ئایینی، رەگەزی، ئەتنیكی یان نەتەوەیی بەمانای پڕ بەپێستی وشەكە».

ئەگەر ئەوە راستە كە بەعس كردەوەكانی خۆی لەژێر یۆفیمیزمەكاندا دەشاردەوە، بیركردنەوە نابێ لەم خاڵەدا بوەستێت. لێرەدا دوان لەڕیشەی وشەی یۆفیمیزم بەكەڵكە. جۆرجۆ ئاگامبێن دەنووسێت كەئەم زاراوە لەباری مێژووییەوە هەڵگری جۆرێك لە «پەرستنە»‌، هەر وەك مەلائیكە كەناپرسن و تەنیا دەپەرستن:

لەساڵی ٣٨٥ی سەردەمی ئێمەدا، ژان كریسۆستۆم لە ئانتیۆش نامیلكەی لەتێگەیشتن¬بەدەرێتیی خودای نووسی. نەیارەكانی نووسەری ئەم نامیلكەیە ئەو كەسانە بوون كە لایان وابوو جەوهەری خودا قابیلی تێگەیشتنە، چونكوو ‹›هەموو ئەو شتەی ئەو سەبارەت بەخۆی دەیانزانێت، ئێمە لەدواییدا لەخۆماندا دەیدۆزینەوە››. كەچی ئەو دژی نەیارەكانی پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت كە خودا بەڕەهایی لەدەرەوەی تێگەیشتنەوەیە، كە خودا ‹›نەوتراو›› (arrhetos)، ‹›نەگێڕاوە›› (anekdiegetos) و ‹›لەوەسفبەدەر›› (anepigraptos)ە، ژان باش دەزانێ كە ئەمە باشترین رێگەی شكۆداركردن (doxan didonaî) و پەرستنیەتی (doxan didonaî). تەنانەت بۆ فریشتەكانیش، خودا لەتێگەیشتن بەدەرە؛ بەڵام فریشتەكان هیچ ناكەن جگە لەوەی تادوایی بەسەر شكۆیدا هەڵبدەن و بێوەستان‌ گۆرانییە عیرفانییەكانی خۆیانی بۆ دەڵێنەوە و زیكری دەكەن. ژان ئەم كۆنسێرتە رەبانییە رووبەڕووی ئەوانە دەكاتەوە كە بێهودە لەو دەگەڕێن بزانن: ‹›ئەمان [مەلائییكە] زیكری شكۆی خودا دەكەن، [كەچی] ئەوان هەوڵدەدەن تێبگەن؛ ئەمان بەبێدەنگی دەپەرستن، ئەوان تەقەللایانە؛ ئەمان چاو دەدزنەوە، ئەوان شەرم لەوە ناكەن رووبەڕوو لەشكۆی لەگێڕانەوەبەدەر بڕوانن».

جۆرجۆ ئاگامبێن دەنووسێ كەئەو وشەیەی كە لەم دەقەدا وەك «پەرستن بەبێدەنگی» تەرجەمە كراوە، euphemeinـە. لەم وشەیەوە، كە لە بنەڕەتدا بەمانای «پاراستنی بێدەنگییەكی ئایینی»یە، زاراوەی «یۆفیمیزم» هاتووە، كە بەمانای ئەو وشانەیە كەشەرم یان ئەدەب رێگە لەگوتنیان دەگرن. بەڵام نازییەكان یۆفیمیزێكی دیكەشیان بەكاردەهێنا. ئەو گرووپەی لەژوورەكانی گازدا كاریان دەكرد، ناو نرابوون «سۆندێر كۆماندۆ»، واتە ئەوەی كارێكی تایبەت دەكات. یۆفیمیزمێكی دیكە هۆڵۆكۆستە كە لەیۆنانیدا بەمانای «سووتاندنی تەواوەتی» بوو، یان زاراوەی شوا(Shoah) كە «بەمانای رووخاندن، كارەسات»ـە و لەكتێبی پیرۆزدا بەزۆری بە «ئیدەی سزای خودایی»ـەوە گرێدراوە.  ناونانی جینۆسایدی جووەكان بەزاراوەی وەك هۆڵۆكۆست یان شوا، بەخشینی مانایەكی ئاینییە بەشتێك كە بێمانایە، وەك ئەوەی كە جووەكان لەسزایەكی ئاسمانیدا هیتلەریان بۆ نازڵ كرابێت.

گوتنی ئەوەی كەناوی ئەنفال یوفیمیزمە و هیچ شتێكی دیكەی لەپشتەوە ‌نییە، وەك روونكردنەوە‌ لۆژیكی و رازیكەرە، بەڵام بۆ تێگەیشتنی زیاتر لەهیچ بونیادێك،‌ یارمەتیمان نادات. دەتوانین بەوە رازی بین كەناوی هەڵمەتی ئەنفال‌ بەڕێكەوت و بەبێ هیچ مەبەستێك هەڵبژێرراوە؟ گوتنی ئەوەی كە ئەم ناونانە هیچ نییە ‌جگە لە «یۆفیمیزم»، خۆی بانگێك نییە بۆ بەرهەمهێنانەوەی پاشخانە ریشەناسییەكەی و رێگەگرتن نییە لەهەر پرسیارێك لەسەر هەڵبژاردنی ئەم ناوە؟