سیروان حەمە رەشید

سەرەتا  گرنگە بزانین فەلسەفەی سیاسی چییەو باس لەچی دەکات.؟

 بێگومان فەلسەفەی سیاسی ، لقێکی گرنگی فەلسەفەی سیستیماتیکە، کە خەریکی توێژینەوەیە لەسیاسەت و کردەی سیاسەت، بەپێی ئەم فەلسەفەیه بێت، مرۆڤ  بوونی خۆی لەکایەی سیاسیی ، ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتییدا دەبینیێتەوە، بۆیە بەپێی پێناسەی» فەرهەنگی سیاسی ئۆکسفۆرد»  فەلسەفەی سیاسیی بەدواچوونێکی سیستیماتیکیانەی ئەنجام و ئاکامی کردەی سیاسی و ئەو بڕیارەیە،  لەلایەن فەلسەفەی سیاسیەوە چارەسەر بۆ قەیران و تەنگەژەکان پێشکەشدەکرێت»

( د. نەوزاد جەمال) لەکتێبی فەلسەفەی سیاسیدا ، بابەتە جەوهەرییەکان  لەڕوانگەی چوار پایە بنەڕەتییەکانی دەوڵەتدارییەوە  (هێز، دەسەڵات، قەڵەمڕەوی  و دەوڵەت)  تاوتوێ کردووە.

یەکەم- فاکتەری هێز 

هەڵبەتە  هێز یەکێکە لە بابەتی فەلسەفەی سیاسی بێ ئەم فاکتەر ناتوانرێت  فۆرمی دەسەڵات و دەوڵەت دیاری بکەین، چونکە  خاڵی بنەڕەتی دەوڵەت و حکومڕانی هێزە، لەنێوە کایەی حکومڕانی،  دەسەڵاتی سیاسی لە پڕەنسپی دەستورو یاسا مەدەنیی و هیوامانیستی خۆی ڕەنگڕێژی نەکراوە، بەڵکو ئەو ئەو فۆرم ومۆدێلەی کە پێدەوترێت دەسەڵاتی سیاسی هێزی لە جەوهەری راستەقنەی هێزە ماددی و مەعنەوی و یاسا مەدەنییەکانەوە وەرنەگرتووە، چونکە دەتوانین بڵێین  حکومڕانی هەرێم کەم و زۆر پەیوەندی بەبوونی فەلسەفەی سیاسیەوە نییە، ئەو چەشنە لەهێز  تەنها لەو وڵاتانەدا باوی ماوەی کەهێشتا پێیان نەخستۆتە نێو پڕۆسەی دەوڵەتداری و حکومڕانییەوە کە کەسەرچاوەکەی کەلتوری پێشکەوتوی سیاسی ، دەسەڵاتی سیاسی هەرێم  وەک دیفاکتۆی سیاسی درورست بوو ، نەک بەگەشەکردن و قۆناغبەندی حکومەتداری هاتبێتە کایەوە،  هێزی سیاسی و مانەوە  لەهێزی خێل و خێزانی سیاسی و نۆرمی بەسەرچووی زۆر کۆن وەردەگرێت. توێژەری فەلسەفی (فاروق ڕەفیق) لەسەر هێز دەڵێت:» کۆمەڵگەی بەهێز بریتیە لە دامودەئگای مەدەنی و کەلتوری و یاسایی و مەعریفییەکانە، واته لەم خاسیەتە ئەو راستیەیە کەدەسەڵات  لەپنتێکدا کۆنەبووەاتەوە، پێیوایە کۆمەڵگا لەڕێگای دامودەزگای مەدەنی و کەلتوری و ئابووری و سیاسییەوە جڵەوی دەستپێشخەریەکانی لەنێو دەستدایە» کۆمەڵگە و سیستمی باش و سەرکەوتو لەسەر پڕەنسپی جیاکردنەوەی هێزەکان و بەر ئەنجامی هەڵبژاردنیکی پاک و رەوایەتی و دەنگدانی ئازاد دامەزراوە.

دووەم- بنەماکانی دەسەڵات:

 پێش ئەوەی ئاماژە بەڕۆڵی دەسەڵات بدەین گرنگە  بەکورتی هێما بۆ مەعریفە و دەسەڵات بدەین، هەڵبەتە « ئامانج لەدەسەڵات و زانین  بریتیە لەبەدیهێنانی دادوەریی، چاکەی گشتی، رەوشتبەرزیی و ئاکاری پەسەندی وەک راستگۆیی، دروستی و دڵسۆزیی، هاوکات (پۆپەر) پێیوایه فەرمانڕەوایەتیی، بەندە بەپێگە و شوێنیکەوە، کەدامەزراوەی سیاسییە»، کاتێک باس لە دەسەڵات دەکەین، دەبێت لەچەند رەهەندێکی جیاوە ئاگاداربین.

 1- جۆرەکانی دەسەڵات. واتە دەبێت جیاوازیی لەنێوان جۆرەکانی دەسەڵاتدا بکەین و بزانین کامیان شیاوترە بۆ کاروباری سیاسی دەوڵەت.

2- لۆژیکی دەسەڵات کەئیشکردنە بەبنەمای لۆژیکی دەسەڵاتی سیاسی، واتە بەپێی ئەو ئامانجەی، کە لەپێناویدا دەسەڵاتێک هاتۆتەدی.

3-  بنەمای ئەقڵانیی و بناغەکانی دەسەڵات.

4- پێکهاتەی دەسەڵات کەباس لەژێرخانی دەسەڵاتی سیاسی ئەو کەسانە دەکات کەتێدا  کاران و هەڵدەسوڕێن. «

 ئەو جۆرە دەسەڵاتداریەتییە ماوەی (30) ساڵە چۆن و لەکۆێوە سەرچاوەی گرتوە؟

 ئەگەر  سەرنج لە شێوازی دەسەڵاتی سیاسی هەرێم بدەین و لەڕوانگەی فەلسەفی حوکمڕانییەوە هەڵسەنگاندنی  بۆ بکرێت،  بێشک دەگەینە دەرئەنجامێکی نەرێنی نائومێدکەر.  دەسەڵاتێک تەنها داندەنێت بەڕەوایەتی خۆیدا،  ئەگینا لەحەقیقەدا هیچ شەرعیەتێکی خەڵک و دەستووری و دیموکراسی تێدا نەبینرێتەوە،  بەڵکو بەناوی شەرعیەتی شۆڕشگێری و شاخ دەستیان گرتوە بەسەر دەسەڵاتدا، ئەو فەوزای سیاسی و ئیدارییە لەهەرێمدا هەیە بەرئەنجامی ئەو چەشنە زۆر ناشیرین و شکستخواردوەی دەسەڵاتە،  بۆیە ئەم  فۆڕمە لەحوکمڕانی  رزیوە و  کەم و زۆر پەیوەندی بەفەلسەفەی سیاسییەوە نییە.

(مەریوان وریا قانیع ) لەکتێبی  سیاسەت ودونیادا لەسەر عەقڵییەتی دەسەڵاتدارانی هەرێم دەڵێت:» گەڕانەوەی بەردەوام بۆ رابردووی زێڕینی شۆڕشگێڕان یەکێکە لەحیکایەته سەرەکییەکانی دەسەڵاتدارانی کوردستان لەدونیای دوای راپەڕیندا، لۆژیکی ئەم حیکایەته چەند سادەیە، دە ئەوەندە ترسناکە، ئەم لۆژیکە پێماندەڵێت کەسانێک هەن رۆژگارێک لەشاخ بوون و پێشمەرگایەتییان کردووە، بۆیە زاتی ئەوەیان هەیە نەک تەنها تاخۆیان دەمرن دەسەڵاتداربن، بەڵکو دوای خۆشیان و لەگەڵ خۆشیاندا کوڕو کچ و خزم و دۆستە نزیکەکانیشیان دەسەڵاتداربن»  ئەم ئەرگۆمێنتەی دکتۆر (مەریوان وریا )ئەوەمان بۆ رووندەکاتەوە کە دەسەڵاتی سیاسیی دەرهاویشتەی عەقلیەت و فۆڕمی سەردەم و شاخ و  شەرعیەتی شۆڕشگێڕییە و پەیوەندی بەڕووح و جەوهەری فەلسەفەی سیاسی  و دیموکراسیەوە نییە، ئێستا بەڕوونی و واقعی لێکەوتە و شکست و کەوتنی ئەزموونەکە دەبینن.

رێزو کەرامەتی مڕۆڤ لەژێر دەسەڵاتدارییەتی هەرێمدا.

 ئەگەر بێت لێکۆڵینەوەی دروست  لەسەر  ماف و کەرامەتی ئینسانی  ئێمە بکرێت،   چۆن چۆنی سیاسەت و حوکمڕانی  لەبەرامبەر شکاندنی شکۆی هاووڵاتییاندا و لەمڕۆڤخستنی پەیڕەو دەکات؟  راپۆرت و ئاماری رێکخراوە نێودەوڵەتی و ناوخۆییەکان  کۆی پێشێلکارییەکانی هەردوو زۆنی سەوزو زەردیان بۆ رای گشتی خستۆتەڕوو،  لەتازەترین نموونە بریتیە لەتیرۆرو گرتن و راوەدونانی رۆژنامەنووس و نووسەرو  مەدەنیخواز لەهەر دوو قەڵەمڕەوییەکە  تەنانەت ئەتەک و سەرتاشین  و شکاندنی شکۆی مرۆڤی جڤاتی ئێمەیە،  درێژەپێدەری  دەسەڵاتی ستەمکاری هەرێمی کوردستانه.

 کەوێنایەکی ئێجگار ناشیرینی  داوە بەڕای گشتی و ناوخۆ.

بۆیە گەر لەسەرەتاوە  هەرێمی کوردستان خاوەنی بونیادی فەلسەفەی سیاسی و مۆدێرن و کراوە بوایە،  دۆخی سیاسی و ئابورری  هەرێم نەدەگەیشتە ئەمڕۆکە، دەسەڵاتی سیاسی هەرگیز نەیدەتوانی سیاسەتی ملهوڕی و ستەمگەری پەیڕەو بکات و دەستبخاتە نێو قوڕگی خەڵکەوە .

مۆدێلی حزبایەتی

لەسیتسمی سیاسیدا  دووجۆری سەرەکی لەحزبی سیاسی هەیه.

یەکەم- سیستمی حزبییە کێیبڕکێییەکان.

لەچەند جۆرێک.

1- سیستمی حزبیە کێبڕکێییەکان. لەم جۆرەدا ئازادی دروستبوونی حزبە سیاسییەکان هەیە، ئەوانیش دووچەشنن

 آ-سیستمی دوو حزبی لەم سیستمەدا تەنیا دوو حزب لەوڵاتدا هەیەو رکابەری یەکترن.

ب- سیستمی فرەحزبی لەم سیستمەدا سێ حزب یان زیاتر هەن. بەپێی ئەو پۆلێنبەندیە هەرێمی کوردستان لەجۆری فرەحزبیە، بەڵام دەبێت بپرسین  ئەو بەناو فرەحزبیە لەکوردستاندا هەیە دەکرێت بێ بوونی سیستمێکی  دیموکراسی  حەقیقی ناوبنێن . یان فەوزای سیاسی چونکە نە کۆی سیستمەکە  نە حزبەکانی دەسەڵات و نە حزبەکانی ئۆپۆزسیۆن هیچ ڕەگەزو خەسڵەتێکی دیموکراسیان تێدا نییەو لەگەڵ ئەوەشدا لەنێو کەلەپوری و هەناوی دیموکراسییەوە نەهاتونەتەدەرێ، بۆیە حزبەکان شکڵێکی تەقلیدی و دیکتاتۆرییان هەیە.

دووەم. سیستمە حزبییە ناکێبڕکێییەکان.

 بێگومان یەکێک لە پایە بنەڕەتییەکانی هەمو سیستیمی دیموکراسی و مەدەنی  حزبە، لێرەدا  گرنگە ئەم چەشنە لەو حزبایەتییە لێرە باوە تەنانەت لەو وڵاتانەی سەرەتایترین دیموکراسیدا تێدا پەیڕەو دەکرێت بەسەرچووە.

دیارە لەهەرێمی کوردستان ئەو بەناو حزبانەی هەن  بەشێوەیەکی مەترسیدار بوونەتە بارگرنی و لەباربردن  هەمو ویست و ئیرادەکی تاک و  ئازادی سیاسی و  حکومڕانی رەشید .

چارەسەر یان ئەڵترناتیڤ..!

پڕۆسەی گۆڕین و گۆڕانکاری لەکوێوە دەستپێدەکات؟

 لەکاتێکدا تێپەڕاندنی ئەم دۆخە دەشێ یەکێک لەبکەرەکانی حزبی سیاسی بێت، حزبی سیاسی لەسەر مۆدێلێکی نوێ جیاواز لەم بەناو حزبانەی کە بووەنەتە بەڵاو مۆتکە بەسەر ژیانی سیاسی و ئابووری هەرێمەوه، بێشک حزبی نوێی و خاوەن ئامانجی نیشتیمانی و سەرکردایەتی بوێرو لێوەشاوەو رابەری کاریزما دەتوانێت ببێته فاکتەری بەگەڕخستنی بزووتنەوەی جەماوەریی و هەوڵی مۆبیلەزەکردنیان بدات و سەرهەڵدان و جوڵەکان رێکبخات. ( د. دارا محەمەد) « دەڵێت:   ئەگەر چاوەڕوانی ئەوە بین کەخودی ئەم  گۆڕینە لە جیهانبینی سیاسی ئەم نوخبە حزبیانەدا دروستبێت ئەوە بۆ خۆی چاوەڕوانییەکی بێهودەیە!!! چونکە عەقڵییەتی سیاسی ئەم نوخبە حزبیانە هێندە بچوکە کەناتوانێت بەرگەی شۆکی گۆڕینێکی لەم جۆره بگرێ و بەرژەوەندییە ئابوورییەکان هێند گەورەن کە مەحاڵە بەرەو ئەو تێڕوانینەمان بەرن،»  بۆ ئەوەی  ئەم دۆخە پڕ لەفەوزاو  شکستە سیاسی و  حکومڕانییە هەرێم، تەرکیز  لەسەر  ئەوەبێت چۆن چۆنی بەرەو هونەری حوکمڕانی و دیموکراسی و بنەماکانی دەوڵەتداری  هەنگاو بنێین؟

(یەکەم - دەوڵەت وەک بوونێکی سیاسی پێویستە خۆی لەسەر کومەڵێک دامەزراوە بنیات بنێت و ئەم دامەزراوانە بەپێی سیستەمیک بەڕێوەبچن کە دواجار توانای هێشتنەوهو درێژەپێدان و گەورەبوونی ئەم دامەزراوانەی هەبێت، ئەمجۆرە لەسیستەم دەبێت تۆڕێک لەپەیوەندی و هێز و زانیاری و مەعریفە بهێنتەکایەوە، کەدەوڵەت وەک بوونێکی سیاسی پشتی پێدەبەستێت.

دووەم- ئەو سیستمی پەیوەندی مەعریفەیە کەدەوڵەت هەوڵی بنیاتنانی دەدات بریتییە لەهونەری حوکمڕانی و بەڕێوەبردن، واتە بەرێوەبردنی سەرجەم ئەو پەیوەندییانەی کە لەنێوان کایە سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتییەکاندا دروستدەبێت).

 ئەنجام:

 لەم لێکۆڵینەوە کورتەدا  گەیشتین بەو دەرئەنجامە  کە بۆ ماوەی سێ دەیە لەحوکمڕانی ئەزمونێکی پڕ لەشکست و گەندەڵ و فەوزای لێکەوتۆتەوە؟ بێگومان  ئەو ئەنجامەش پەیوەندی بەوەوە هەیە کە تاهەنوکە دەسەڵاتی سیاسی و پڕۆسەی بەڕێوەبردن لەهەرێمی کوردستان  خاڵییە لەفەلسەفە سیاسی و بونیادی سستمی دیموکراسی و مەعریفەو هونەری حوکمڕانی ..

سەرچاوەکان:-

1-فەلسەفەی سیاسی. د. نەوزاد جەمال

2-سیاسەت و دونیا.. د مەریوان وریا قانیع

3-فرەیی جیهانبینیەکان و خوێندنەوەی فەلسەفە- سیاسییەکان.  د.دارا محەمەد

4 -نیوکاتژمێری ماوە بۆ نیوەی شەو.  

فاروق رەفیق  

5-سیستەمە سیاسیەکان. حەسەن مستەفا