سەردار عەزیز

بەغدا وێنایەكی تری هەیە لەواقیعی راستەقینەی خۆی لای كورد ئەوەی ئەم وێنایەی بەرهەمهێناوە، ئاگایی و دیدی و بەرژەوەندی نیشتمانی نیە؛ بەڵكو شتێكی زۆر تایبەتە لەدونیای كوردیدا ناوی دەنێم لەداخا. لەداخا هەڵوێستێكی پەرچەكرداریی دەروونیی ناعەقڵییە، كە كەسێك بەرامبەر كەسێكی نزیكی دەیگرێتە بەرو هێندە گەورە دەبێت لەلای كەهەموو شتێكی تر لەبەرامبەریدا پەراوێز دەخات. زاڵبوونی سۆزە بەسەر ئاوەزدا.

كورد لەداخی حكومەتی هەرێم، بەغدایان پێباشە. سلێمانی لەداخی هەولێر بەغدایان پێباشە. هەولێر لەداخی سلێمانی دەچن بۆ بەغدا. ئەم دۆخە دەروونییە زادەی مێژوو و كەلتورو رەفتاری كۆنی مرۆڤی كوردە بەرامبەر یەكتر. پەندی پێشنانی زۆری كوردی هەیە كەمامەڵە لەگەڵ ئەم پرسەدا دەكەن. كورد دڵڕەقە لەگەڵ كوردێكی تردا، بەڵام زۆر موو نەرمە بەرامبەر غەیرە كوردێك.

ئەم چوارچێوەیە دەتوانێت بنەمای ململانێكانی ئیمارەتە كوردییەكان لێكبداتەوە. نەبوونی توانای كورد لەباشور لەزێڕینترین دەرفەتدا هەتا بەسەر گرێ دەروونی و شەخسییەكانیاندا زاڵبێت و دەزگا بەرهەمبهێنن، یەكێك لەهۆكارە سەرەكیەكانی ئەم دۆخی لەداخایە. كاتێك لەڕوانگەی شەڕی ناوخۆوە تەماشای دەكەیت بەڕوونی هۆكاری هەڵوێست و رەفتاری لەداخات بۆ دەردەكەوێت.

لەسەردەمی رۆمانەكانەوە شاعیری گەورە لوكان لەدەقی دی بیلۆ سیڤیللی ئەوەمان پێدەڵێت كەشەڕی ناوخۆ سەختترەو درەنگتر زامەكانی ساڕێژ دەبن.

شەڕی ناخۆ گەرچی وەك شەڕی سەنگەر بوونی نەماوە بەڵام بنەمای كولتوری لەداخا دادەڕێژێت لەباشور. لەداخا دۆخێكە كەمرۆڤ جۆرێك لەنابینایی تووش دەبێت. پاڵنەری دەروونیی و یادەوەریی و مەترسی بەرژەوەندی وەهای لێدەكات كەهەموو رەهەندەكانی تر فەرامۆش بكات و تەنها لەسەر ئەوە سوربێت چۆن پێچەوانەی نەیارەكەی یان ركەبەرەكەی بێت.

ئێستا هەرێم لەسەر رێچكەی گەڕانەوەیە بۆ بەغدا. ئەم پرۆسەیە هێشتا لەسەرەتادایە. یەكێك لەدەستكەوتەكانی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس زەمینەسازان بوو بۆ ئەم گەڕانەوەیە. ئامانجی دادگای پاریس لای نوخبەی عێراقی سزادانی توركیا یان قەرەبوو نەبوو، بەڵكو كۆنترۆڵكرنی هەناردەی نەوتی هەرێم بوو وەك شادەماری ئەو جۆرە سەربەخۆییە هەرێم هەیبوو. ئێستا ئەگەر توركیا ئەو بڕە پارە كەمە دەدات یان بۆ عێراق پرسێك نیە.

هەرێم لەكاتێكدا دەسەڵاتی لەدەست دەدات كە لەناوەوەو دەرەوە هێزی نەرمی لەدۆخێكی ئێجگار خراپدایە. هێز یان دەسەڵاتی نەرم، سەرەتا لای جۆزێف نای وەها پێناسە دەكرا كەبەشێكە لەسیاسەتی دەرەوە، بەڵام بەهاتنی مۆدێلی چینی ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كەدەسەڵاتی نەرم تەنها رەهەندی نێودەوڵەتی نیە، بەڵكو رەهەندی ناوەكیشی هەیە.

هەموو ئەوانەی بانگەشە بۆ گەڕانەوە بۆ بەغدا دەكەن، پاڵنەری هەرە سەرەكییان لەداخایا، بێگومان هەندێك بەرژەوەندی بوونی هەیە. ئەگەر نوخبەی سیاسی كوردی زۆربەی داهاتی كوردستان دەبات ئەوا باشترە بەغدا دەستی بەسەردا بگرێت، ئەمە بەهانەی سەرەكییە. بەغدا بەئامارو بەئەزموون و بەبەرچاوی هەموانەوە خراپترین تۆماری هەیە لەبواری گەندەڵی، نەبوونی خزمەتگوزاریی، ئاسایش، هەژاریی، پەیوەندی خەڵك و حكومەت و هەموو بوارەكانی تر، بەڵام ئەمانە هیچ كێشە نین، بەڵكو ئەوە كێشەیە، كەئەگەری هەیە پارەی نەوتەكە بچێتە دەستی بەغدا ئەوا موچەی فەرمانبەران بەتەواوی و بەبێ دواكەوتن دەدرێت، ئیتر هەرچی دەبێت، باببێت. خوای دەكرد موچە دەهات، هەرچی دەبێت با ببێت، ئەمە جۆرێكی باوە لەدەربڕینی فەلسەفەی لەداخا.

مرۆڤی كورد ئەم تێگەیشتنەی لەسەر ئەو بنەمایە بونیاد ناوە، كەچونكە موچەخۆری بەشەكەی تری عێراق موچەی دواناكەوێت، ئەوا بەچوونە سەر بەغدا ئەمانیش موچەیان دواناكەوێت. ئەمە هەموو پاڵنەرە جەماوەرییەكەیە. ئێمە هیچ دڵنیانین كەئەمە روودەدات. چونكە موچەخۆر بەشێكی سەرەكی سیستەمی سیاسی هەرێمە، ئەگەر بێتو بەغدا موچەی هەموان بدات، ئەوا یانی بەبێ هیچ كێشەیەك دەیەوێت خزمەتی سیستەمی سیاسی هەرێم بكات، ئەمەش چاوەڕوان نەكراوە. لەبەغداش و لەهەرێم دامەزراندن و موچەخۆریی پرۆسەیەكی سیاسییە نەك مەدەنی یان حوكمڕانی، خەڵك لەسەر بنەمای سیاسی دادەمەزرێن نەك پێداویستی و توانا.

بەڵام ئەگەر ئاوڕێكی خێرا لەمێژووی ئەم سیستەمەی عێراق بدەینەوە دەبینین لەسەر كۆمەڵێك بنەما دروستبووە كە بەو ئاراستەیەدا دەڕوات، كەسیستەمی سیاسی هەرێم وەك خۆی قبوڵ نەكات. كۆنگرەی لەندەن لەساڵی ٢٠٠٢ لەهەموو ساتەوەختێك زیاتر دەرخەری نیەت و نیازی هێزەكانی عێراقە. لەو كۆنگرەیەدا دوو پرس كاریگەربوون، یەكێكیان پرسی ئاین ئەویتریشیان پرسی فیدڕاڵی. زۆربەی هێزە شیعییەكان دەوڵەتێكی ئاینی مەركەزییان دەویست، بەڵام كورد داوای فیدڕاڵییان دەكرد، لەئەنجامدا كورد بەمەرجێكی پشتیوانی بەمەرجەعكردنی ئیسلامی كرد كەئەوان دان بەفیدڕاڵیدا بنێن. ئەم رێكەوتنە پڕیەتی لەكێشە.

یەكەم، شیعە بەهیچ شێوەیەك دەستبەرداری پرۆژەی دەوڵەتی دینی نەبوون، بەڵام زیاتر لەسەری سوورن چونكە بنەمای ئەوە دادەڕێژێت كەحكومی درێژخایەنیان بۆ عێراق دابڕێژن.  ئێستا دەڵێن سەدر دەوڵەتی دینی دەوێت، بەڵام ئەمە یارییە.

دووەم، بوونی ئاین و دیموكراسی یان عەلمانی بەبنەما لەهەمانكاتدا دۆخی ململانێ بەرهەمدەهێنێت، وەك لەئێران دەیبینین، ئیسلامی زاڵترە بەسەر كۆماردا. لەعێراقیشدا ئاین، كە یانی ئاینی شیعە زاڵتر دەبێت بەسەر دیموكراسیدا.

سێیەم، فیدڕاڵی كورد لەسەر بنەمای ترسێك دروست بووە كەعێراقی مەركەزی مافی كوردی تیادا نابێت. ئەم ترسە لای نوخبەی بەغدا وەها دەخوێندرێتەوە كەكورد نایەوێت بەتەواوی بەشێك بێت لەعێراق، بۆیە دەبێت كۆنترۆڵ بكرێن و بكرێن بەبەشێك لەعێراق.

چوارهەم، هەموار یان گۆڕینی دەستور پرسێكە كەتەنها پرسی كاتە ئەگینا بەدڵنیاییەوە روودەدات.

پێنجەم، گۆڕینی دەستور لەدۆخی لاوازی كوردو ئەمریكادا، فیدڕاڵی كوردی یەكەم قوربانی ئەو گۆڕانكارییە دەبێت، خواستی جەماوەریی و نوخبەویش بۆ ئەم پرسە لەئارادایە.

پرسی فیدڕاڵی تەنها وەڵامە بۆ ئەو مەترسییەی كەدیموكراسی لەسەر كەمینەكان دروستیدەكات. دیموكراسی كە دێتەسەر پرسی كەمینە، نەك توانای چارەسەری نیە، بەڵكو زەمینەی جینۆساید دەڕەخسێنێت، مایكڵ مان لەكتێبی لایەنی تاریكی دیموكراسی بەزەقی باسی ئەم رەهەندەی دیموكراسی دەكات. لەدوا لێكۆڵینەوەی بۆ گۆڤاری دیموكراسی، لێكۆڵەری عێراق مارسین الشمریی، داهاتوی دیموكراسی لەعێراق بەناڕوون لەقەڵەمدەدات. مارسین ئەوەش دەڵێت كەخەڵكی عێراق باوەڕیان بەدیموكراسی لاوازبووە، یان وەهای نابینن بتوانێت وەڵامدەرەوەی خواستەكانیان بێت.

گەڕانەوەی كورد بۆ بەغدا چەندین دەرئەنجامی خراپی هەیە كە بەكورتی لەخوارەوە ئاماژەیان پێدەدەم:

یەكەم، لاوازبونی هەرێم، یانی بەهێزبونی بەغدا. خەڵكی كوردستان هیچ ئامرازێكی فشارو كاریگەرییان نیە لەسەر نوخبەی سیاسی بەغدا. نوخبەی سیاسی بەغدا لەدیدی ئاسایشی و پلان و خەونی خۆیەوە مامەڵە لەگەڵ هەرێمدا دەكات نەك لەدیدی خواستی خەڵكەوە.

دووەم، دەسەڵاتی یەكێتی و پارتی نەك لاواز نابێت بەڵكو هاوشێوەی حزبە عێراقییەكانی لێدێت، كە چەكدارو داهات و كۆنترۆڵی كایەی سیاسی وەك بەشێك لەپرۆسەی سیاسی دەبینن.

سێیەم، بەسەنتەربوونی بەغدا رۆڵی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی لەكوردستان لاواز دەبێت، چونكە كوردستان بایەخی نامێنێت و بەغدا زیاتر بایەخ پەیدادەكات. ئەمەش دەبێتە هۆی لاوازبوونی هەموو جۆرە ئازادییەكان.

دەركەوت لە 30 ساڵی رابورودودا مرۆڤی كورد لەباشور كەسێكی دەستەپاچەیە. كەسێكە چاوەڕێی ئەوەیە خەڵكێكی تر هەموو شتێكی بۆ بكەن، بیپارێزن، بیژێنن، بیری بۆبكەنەوە، خزمەتگوزاریی بۆ دابین بكەن. زاڵبوونی مۆدێلی كەنداو لەناو دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنیشدا نیشانەی زەقی ئەم ئیتكالیەتەیە. dependency. ئێستا لەبەر بنەمای ئەم ئیتیكالیەتە بەهیوایە بەغدا بیژێنێت، بەهیواین وەها بێت، بەڵام بەغدا جگە لەنوخبەیەكی كەمی دەسەڵات و دەوروبەرەكەی زۆرینەی خەڵكی عێراقی لەهەژاریدا هەناسەسوار كردووە. ئیمپراتۆریەتی ئەمریكی تاكە دەسەڵاتە لەمێژووی مرۆڤایەتیدا كەمرۆڤ، وەك تاك و بوونەوەر بوون و بەهای هەیە تیایدا، بەلاوازبونی سەردەمی ئەمریكی خەڵكیش الفاتحا. ئەم فاتیحایە بۆ رەش و رووتی هەرێمیش راستە كەچاوەڕێیە كەسێك بیژێنێت.