سەردار عەزیز

پێش ئەوەی كارو سەرنجم بگوێزمەوە بۆ  سەر چین، ماوەی چەند ساڵێك كارم لەسەر توركیا كرد. چەندین جار سەردانی توركیام كردو لەساڵی ٢٠١٢ بۆ ماوەی نزیكەی دوو مانگ لەئەنقەرە ژیام. لەناو خانەی بیرو حزب و زانكۆو میدیادا تۆڕێكی بەرفراوان لەدۆستم هەبوو. ئەو سەردەمە توركیا لەدۆخێكی جیاوازدا دەژیا. زۆرێك وەهایان دەبینی كەمۆدێلە. ئەوروپییەكان وەهایان دەبینی مۆدێلی ئیسلام و دیموكراسییە، ئەمریكاییەكان وەك هێزێك كەدونیای ئیسلامی پێ ئاراستە بكەن، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەهایان دەبینی كەچۆن بەڕێچكەكەیدا بڕۆن. بەڵام ئەم قۆناغە كورتخایەن بوو.

كەسێك توركیا وەك برینێك دەبینێت بیرمەندی ئەمریكی سامۆئێل هانتنگتۆنە. بەدیدی ئەو توركیا لەنێوان شارستانیەتە جیاوازەكاندا تووشی برین بووە. داود ئۆغلۆ هەوڵیدا ئەم دیدە پێچەوانە بكاتەوەو وەهای ببینێت كە لەبری لاوازی توركیا دەبێتە سەنتەری ئەو هەموو شارستانییە جیاوازانەو وەك دەوڵەتێك بواری بۆ دەڕەخسێت كەسود لەڕابوردووە كەلتوریی و شارستانییەكەی ببینێت، بۆ هەردوو دەسەڵاتی رەق و دەسەڵاتی نەرمدا.

بەڵام هەمیشە پاش سەقامگیرییەكی كەم، توركیا رووبەڕووی قەیرانی كوشندە دەبێتەوە. لەدروستبوونیەوە لەسەرەتای بیستەكان، توركیا مۆدێلی ئەو دەوڵەتەیە كەدەیەوێت بەزەبری هێزو بەپشتیوان بەمۆدێرنە نەتەوەیەكی تورك لەهەناو سنوری توركیا دروستبكات. بەڵام ئەم پرۆژەیە نەك بووەتە مایەی سڕینەوەو نكوڵی لەكوردو ئەرمەن و چەركەس و لازو یونانی و جولەكەو ئەوانی تر، بەڵام لەئاستی تردا هەمیشە لەقەیراندایە. توركیا نازانێت لەكوێدایە، رۆژهەڵات یان رۆژئاوا، ئیسلام یان عەلمانیەت، فرەیی یان تۆرانیەت، دەوڵەتێكی نەتەوەییە یان شارستانی. سەرباری قەیرانی شوناسی، توركیا هەمیشە پشتی بەزەبرو هێزو سەركوت بەستوە بۆ مانەوەو دروستكردنی دەوڵەتە نەتەوەییەكەی. ئەمەش وەها دەكات كەدەوڵەتی توركی بۆ سەردەمانێكی زۆر دەوڵەتی سەربازان بووە. رەهەندێكی تری سیستەمی توركی ئامادەیی هەمیشەیی مافیاو چەتەكان لەناو دەسەڵاتدا. رووداوی سوسورلوك لەساڵی ١٩٩٦ دەرخەری ئەم پەیوەندییەیە. نزیكی پارتی دادو گەشەپێدان لەكەرتی خانووبەرەو پێدانی گرێبەستی گەندەڵی زۆر لەم بوارەدا، كە بوومەلەزرەكە دەریخست چ كاریگەریی هەیە لەسەر خەڵك رەهەندی مافیایی ئیسلامییەكانە.

بەڵام توركیا لەبەر هەژاربوونی هەمیشە جێگای كاریگەریی ئەوانیتر بووە. پارەی رۆژئاواو لەم دواییانەدا پارەی كەنداو رۆڵی سەرەكییان هەبووە لەمانەوەی توركیا، هەروەها پارەی راستەوخۆو ناڕاستەوخۆی روسیا. ئەمەیە وەهایكردووە كەچەپی توركی وەها توركیا ببینێت كەدەوڵەتێكی بێ سەروەرە، تەنها سیاسەتی ئەوانیتر جێبەجێ دەكات.

چەند رۆژێكی كەمی تر توركیا رووبەڕووی یەكێك لەسەخترین ساتەوەختەكانی دەبێتەوە، ئەویش لابردنی پیرەمێردێكی عاشقە دەسەڵاتە، كە بەهیچ جۆرێك نایەوێت دەستبەرداری دەسەڵات ببێت و هەموو شتێك دەكات لەپێناوی مانەوەیدا.

رەجەپ تەیب ئەردۆغان بەڕەچەڵەك خەڵكی كەنارەكانی دەریای رەشەو لەگەڕەكی قاسم پاشای ئیستەنبوڵ گەورە بووە. قاسم پاشایەتی ئەردۆغان وەك وەسفێك بۆ كەسایەتی کەڵەگایەتی ئەو بەكاردەهێنرێت. ئەردۆغان لەماوەی بیست ساڵی رابوردودا سیستەمی سیاسی توركی لەهەموو خەسڵەتێك داماڵیەوەو خۆی كردووە بەناوەندو بڕیاردەرو دەسەڵاتداری بێ بەربەستی توركیا. سیستەمی سەرۆكایەتی توركی لەڕاستیدا سیستەمی سەرۆكایەتی نیە، بەڵكو سیستەمی ئەردۆغانییە. سیستەمێك ئەو بۆ خۆی دادوریوەو پاش ئەو كەسی تر ناتوانێت جێبەجێی بكات. ئەم سیستەمە لەسەر ئەو دیدە بونیادنراوە كەدەوڵەت ئامرازی جێبەجێكەری پلان و خواست و بەرنامەو داواكانی ئەردۆغانە، بۆیە هەموو كەسەكان دەبێت لەلایەن ئەوەوە دابنرێن و هیچ چاودێریی و لێپرسینەوەو رەخنەیەك نەبێت. ئەردۆغان نەك دەوڵەت، بەڵكو هەوڵیداوە كۆمەڵگاش بەو ئاراستەیە بەرێت. لەتوركیا كەمینەكی زۆر كەم لەخەڵك زمانی تر دەزانن، لەكاتێكدا میدیای توركی بەزۆری لەلایەن ئەردۆغانەوە كۆنترۆڵكراوە، خەڵكی تەنها پیاهەڵدان و وەسفی ئەو دەبیستن و دەبینن.

لەم دۆخەدا ئەردۆغان بەبێ هیچ بەربەستێكی ئەخلاقی و كەرامەتی مرۆڤبوون هێرش دەكاتەسەر نەیارەكانی. بێڕێزی، سوكایەتی، تیرۆری كەسایەتی، جنێو، ناوو ناتۆرە، خەسڵەتی هەرە سەرەكی كەسایەتی ئەون. لەڕاستیدا زۆرینەی خەڵكی تورك حەزیان لەمەیە. لەڕاپرسییەكدا دەربارەی ئەوەی كەئایا دەتەوێت لەگەڵ كێدا چایەك بخۆیتەوە، ئەردۆغان یان كلیچدار ئۆغلۆ، زۆرینەی خەڵكی تورك حەزیان بە چا خواردنەوەیە لەگەڵ ئەردۆغاندا.

لێكۆڵەری تورك سۆنار كاگاپتایی، ئەردۆغان وەك نموونەی دەسەڵاتی پۆپیولیزمی دەبینێت، بەقسەی ئەو ئەوانیتر لەدونیادا لەئەوەوە فێربوون، خەڵكانی وەك ترەمپ، بۆلسەنارۆ و ئۆربان. بەهەبوونی ئەم پاشخانە یەكێك لەپرسیارە سەرەكییەكان دونیای سەرقاڵكردووە، ئەوەیە ئایا ئەردۆغان ئامادەیە دەستبەرداری دەسەڵات ببێت ئەگەر بدۆڕێت؟

لەخوارەوە هەوڵدەدەم سیناریۆ جیاوازەكان بخەمەڕوو:

سیناریوی یەكەم، ئەردۆغان ئەگەر بشدۆڕێت بەدەنگێكی كەم دەدۆڕێت. ئەم بڕە ئایا زۆر كەم یان بڕێكی بەرچاوە. بۆ نموونە ئایا ئەردۆغان بەدوو یان سێ لەسەد جیاوازی دەدۆڕێت. لەكاتێكی وەهادا ئەگەری زۆرە كەدەستبەرداری دەسەڵات ببێت، چونكە هەوڵدانی بۆ دروستكردنی ئالنگاریی لەو دۆخەدا كۆتایی بەشەرعیەتی دەهێنێت و ئابوری بەتەواوی دادەڕمێت.

سیناریۆی دووەم، ئایا چیدەكات، كە واز دەهێنێت؟ لێرەدا قسە لەسەر مۆدێلی نەتانیاهو دەكرێت. بەو مانایە ئەردۆغان هەوڵدەدات رێگریی و پشێویی و ناسەقامگیری بۆ حكومەتە نوێیەكە دروستبكات هەتا لەكاتێكی كەمدا هەڵبژاردن بكرێت و بگەڕێتەوە. چاودێران دەڵێن هاوپەیمانی لەگەڵ توركە راستڕەوە فاشیستەكان و كوردە فاشیستەكانی وەك هوداپار بۆ ئەوەیە پشێویی دروستبكات. هەموان دەزانن كە هوداپار یان حزب اللەی كوردی هیچ سەنگێكی هەڵبژاردنی نیە.

سیناریۆی سێیەم، ئەگەر ئەردۆغان بەبڕێكی كەمتر لەیەك لەسەدی دەنگەكان بدۆڕێت، ئەوا رەنگە پەنا بۆ شێوازەكانی ترەمپ و بۆلسەنارۆ بەرێت. لەكاتێكی وەهادا ئەردۆغان لایەنگرانی، بەتایبەتی لایەنگرە چەكدارە ناحكومییەكانی وەك موختارو ئەو هێزە چەكدارە تایبەتانە كەدروستیان كردوون، لەگەڵ هەوادارانی تردا، كۆبكاتەوەو هێرش بكاتەسەر ناوەندەكانی حكومەت و دان بەدۆڕانیدا نەنێت. ئەردۆغان خۆی و هاوەڵەكانی بەڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ ئاماژە بەم سیناریۆیە دەدەن كاتێك باس لەدۆخی یان ئەو یان پشێویی دەكەن. ئەردۆغان دەڵێت، هاوپەیمانییە ركەبەرەكەی تەنها بۆ دژی ئەو دروستبوون، بۆیە ناتوانن حكومەت بەڕێوەبەرن و لەئەنجامدا پشێویی دروستدەبێت. سلێمان سۆیلو وەزیری ناوخۆ، كەكەسێكی توندڕەوی فاشیستە لەئێستاوە باس لەدەستوەردانی دەرەكی دەكات لەهەڵبژاردنەكاندا، بەتایبەتی ئەگەر ئەوان بدۆڕێن.

سیناریۆی چوارەم، ئۆپۆزسیون بەجیاوازییەكی باش دەیبەنەوە، بەتایبەتی ئەگەر هەڵبژاردن بچێتە دەوری دووەوە. لەكاتێكی وەهادا كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەبێت دەستوبرد بەهانای توركیاوە بچن هەتا دراوەكەی بەتەواوی نەتوێتەوە. بەڵام دۆخی ئابوریی و كۆمەڵایەتی توركیا وەها نیە كەدەستوبرد مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت.

هەموو سیناریۆكان ئاماژە بۆ داهاتوویەكی ناسەقامگیر دەكەن بۆ توركیا. جاران لەدۆخێكی وەهادا دەستوبرد سوپا كودەتای دەكرد. بەڵام ئێستا سوپا وەك جاران نیە. دەستوەردانی سوپا توركیا بەرەو رووی شەڕێكی ناوخۆیی گەورە دەكاتەوە.

ئەنجامی هەڵبژاردنەكان هەرچۆنێك بێت، كاریگەری راستەوخۆی لەسەر سێ پارچەی كوردستان هەیە. توركیای پێش ئەردۆغان و توركیای پاش ئەردۆغانیش وڵاتێكی كاریگەر دەبێت لە لەقاڵبدانی دۆزو چارەنووسی كورد. رەنگە هاتنی ركەبەرەكانی ئەردۆغان هەڕەشەی سەربازیی و هێرشكردن كەمبكاتەوە یان نەهێڵێت، بەڵام ناتوانێت دۆخەكە چارەسەربكات بەخێرایی. رەنگە كەسی كلیچدار ئۆغلۆ خۆی كەسێكی توند نەبێت بەوەی كوردە، عەلەوییە، دوو پێكهاتە كەزۆرترین ئازاریان بەدەست دەوڵەتی توركییەوە چەشتوە. هەرچەندە كەمال بەوەی كەسێكی ئەسیمیلە یان بەتورك بووە، كەوەك جۆرێك لەنەخۆشییە، چونكە هەمیشە لەدۆخێكی نكوڵیدا دەژی. ئەم نەخۆشبوونە بەشێوازی جیاواز دەكەوێتەوە.

توركیا لەپەیوەندی بەهەرێمدا پۆلەسییەكی ئاڵۆزی هەبووە. پێش ئەردۆغان وەك پرسێكی سەربازیی و ئەمنی لەهەرێمیان دەڕوانی. ئەگەر تەماشای وێنە كۆنەكان بكەیت دەبینیت چۆن جەلال تاڵەبانی و مەسعود بارزانی لەدیاربەكر لەلایەن سەربازەكانەوە پێشوازی دەكرێن. ئەردۆغان وەهای بینی كەناتوانێت رێگری لەدروستبونی هەرێم بكات لەبەر پشتیوانی ئەمریكی، بۆیە هەوڵدەدات كەچۆن لەقاڵبی بدات و لێی سودمەندبێت و بەكاریبهێنێت. ئەوەی من لەزاری سیاسییە كەمالییەكانم بیستوە ئەوەیە كەئەوان دەوڵەتین، بەو مانایە زیاتر دەخوازن لەگەڵ دەوڵەتی عێراقدا مامەڵە بكەن. بەڵام پرینسپ و واقیع جیاوازن. دونیا چاوەڕێی گرنگترین هەڵبژاردنی ساڵە، وەك گۆڤاری ئیكۆنۆمیست نوسیبووی.