خالیدی حاجی ئەحمەد

چەند رۆژێكی كەم و وەك دەوترێت هەڵبژاردنە چارەنووسسازەكەی توركیا ئەنجامئەدرێت (14/5). جێی ئاماژەیە لە 27/4 وە، رەوەندی توركیایی لەهەندەران دەستیانكردووە بەدەنگدان و پرۆسەكە تا 9/4  دەخایەنێت.

گەرچی چاوەڕوان دەكرێت (ئاكەپە) وەك گەورەترین حزبی هەڵبژاردنەكان لەتوركیادا بمێنێتەوە، بەڵام ئەم چاوەڕوانیە بۆ ئەردۆغان سەلمێنراو نیە. رەنگە لەدوو دەیەی رابردوودا دەنگدەری توركیا هێندەی ئێستا، دوودڵی پێوە دیار نەبووبێت. سەرباری پرسی ئابوریی كەهەمیشە رۆڵی سەرەكی دەبینێت، لەم هەڵبژاردنەدا دوو پرسی تر خۆی لەداڵغەو خەیاڵی دەنگدەردا دەبینێتەوە كەبریتین لە :

1-چارەنووس و دواڕۆژی توركیا

لەدوای تێرمی یەكەمی سەرۆكایەتیەكەی، ئەردۆغان یاسای بنەڕەتی توركیای لەبەرژەوەندی خۆی گۆڕی، بەوەی راستەوخۆ سەرۆك هەڵببژێرێت، نەك لەپەرلەمانەوە. دواتر لەبەرگێكی پان توركیزمدا، كۆی ئەو سیاسەتەی گۆڕی كە لەسەر تێزەكەی داود ئۆغڵو (سفركردنەوەی كێشەكان) بنیاتنرابوو. بەئاشكرا دیفاعی لەشەڕی ناوخۆی سوریا كردو سنوری ئەو وڵاتەی بەزاند. لەسەر ( ئیخوان ) تەواوی پەیوەندیەكانی لەگەڵ میسر تێكدا، دەستدرێژیەكی راستەوخۆی كردە سەر لیبیاو بووە بەشێك لەشەڕی ناوخۆی ئەو وڵاتە. (قەتەر)ی لێدەرچێت، ناكۆك بوو لەگەڵ وڵاتانی كەنداودا. گەرچی وڵاتەكەی ئەندامی ناتۆیە، بەڵام سیستەمی دژە فرۆكەی (ئێس 400)ی روسی كڕی. دوێنێیەكی نە هێندە دوور كەوتە هەڕەشە لەیۆنان و ئەمڕۆش بەنیاز نیە دەنگ بدات بە بەئەندامبوونی سوید لەناتۆدا. گەرچی بەنزیكبوونەوە لەهەڵبژاردنەكان، لەم مانگانەی دوایدا، لەهەوڵی گۆڕینی ئەو رەوتەدا بوو، پێدەچێت بەرهەمێكی وای لێ نەچنیبێتەوە. ئەوەی لەمیدیاوە دەبینرێت، ئەمریكاو رۆژئاوا ویستی دەرچوون و هەڵبژاردنەوەی ئەردۆغانیان نیە.

بەرەی دژ بەئەردۆغان، لەهەموو ئەم پرسانەدا، تاڕێژەیەكی زۆر دژ بەئەردۆغانن و بەنیازن زۆر بەزوویی توركیا بگێڕنەوە بۆ سیستەمی پەرلەمانی.... لەدەرەوەشدا وا بڕیارە كۆتایی بەسیاسەتی هێرشبەرانەی توركیا بهێنن و بەجورئەتەوە رووبەڕووی كێشە ناوخۆییەكان ببنەوەو هەوڵی ناردنە دەرەوەی نەدەن. گەرچی ئەم پڕۆسەیە هێندە ئاسان نابێت و دەنگی پتر لە 400 ئەندام پەرلەمانی دەوێت. بەڵام دۆڕانی ئەردۆغان دەكرێت سەرەتای ئەو رەوتە بێت بەرەو ئەو گۆڕانكاریانە.

2-ناسۆنالیزم و ئایین

ئەمڕۆ كۆمەڵگای توركی بەهەموو مانایەك كۆمەڵگەیەكی ناسیۆنالیستیە. بەهاتنە سەركاری ئاكەپە، زۆری لێ چاوەڕوان دەكرا: دەگوترا ئەم حزبە دەتوانێت ریفۆرمێكی جیدی لەئیسلامی سیاسیدا ئەنجامبدات و تەنانەت زۆرێك پێداگریان دەكرد كە ئاكەپە دەبێتە (حزبی دیموكراتی مەسیحی) ئەڵمانەكان لەدنیای ئیسلامدا. سەرەتا بەنزیكبوونەوە لەئەوروپاو ئازادكردنی بازاڕ ئەو بۆچوونە زیاتر تۆخ دەبووەوە. بەڵام بەتێپەڕینی كات، دەركەوت خەونی ئەردۆغان تەنها خەونێكی سوڵتانیەو جگە لەوە خاوەنی هیچ روئیایەك نیە. بەهاتنی چەند نەوەیەكی نۆێ لەكاتی هاتنەسەركاری ئاكەپەوە، ئایین كەمێك رووی لەلاوازی كردووەو ئەردۆغان و حزبەكەشی لەبەرانبەردا نەك رووەو كرانەوەو لیبرالیزم بەڵكو بەرەو ناسیۆنالیزمێكی توندڕەوانە رێدەكەن. سەرنجێكی خێرا لەهاوپەیمانەكانی ئەردۆغان، وێنەیەكی روونی كۆمەڵگای توركیامان نیشاندەدات.

بێگومان هاوبەشە بەهێزەكەی ئەردۆغان (بزوتنەوەی نەتەوەیی)ی باخچەلییە. كەدایكی گورگە بۆرەكانەو لەدەرەوەی توركیادا (یەكێتی كۆمەڵە توركیە دیموكراتە ئایدیالیستەكان) نوێنەرایەتی دەكات كە بەچەتری كۆكەرەوەی گورگە بۆرەكان هەژماردەكرێت. هاوبەشێكی تری ئەردۆغان حزبی (یەكێتی گەورە)یە كەئەمیش لەگورگە بۆرەكانەوە لەدایكبووە. ئەم حزبە ئیسلام بەگرنگ دەزانێت بۆ پێناسەی پانتوركیسم. هەروەك تاوانبار دەكرێت بەكوشتنی زۆرێك لەكەسە لیبراڵ و ئازادەكان، لەوانە رۆژنامەنووسی بەناوبانگی ئەرمەن (هەرانت دینك ).

(حیزبوڵا)ی توركیا كەخۆی بە بەدیلی ئاكەپە دەزانێت، لایەنگرێكی شەخسی ئەردۆغانە. ئەم حزبە بەناوبانگە بەكوشتنی سەدان گەر نەڵێین هەزاران كەس بەتایبەت لەباشوری ئەنادۆڵ و سەراپای ناوچە كوردیەكان بەتایبەت لەدەیەی حەفتاو هەشتاكانی سەدەی رابوردودا. رەنگە جێی سەرنج بێت كەزیاتر لە 400 ئەندامی ئەم حزبە تەنها لەئەڵمانیادا لەژێر چاودێریدان. لەدەرەوەی حزبەكاندا رێكخراوی ( ماڵ - منزل ) كەحكومەت كردیە جێگرەوەی كۆی رێكخراوە (گولەنیەكان) و بەهەزاران كارمەندو خۆبەخشی هەیە لەناوەوەو دەرەوەی توركیاداو بووەتە ئەژدیها لەهەموو بوارەكانی رۆشنبیری و ئابوری و خزمەتگوزاریدا، ئەم رێكخراوە، دەزانێت بوون و مانەوەی بەندە بە مانەوەی ئەردۆغانەوەو هێشتا ئەردۆغان بەفەرمی خۆی كاندید نەكردبوو، ئەمان كەوتنە بانگەشە بۆی.

رەنگە پرسی ئابوری، گرنگترین كێشەیەك بێت كە رووبەڕووی ئەردۆغان بووبێتەوە. ئەم پرسە بەتایبەت بۆ نەوەی نوێ گرنگیەكی زیاتری هەیە. بڕیارە تاکڕەویەكانی ئەردۆغان لەبواری ئابوریدا كەبەرنجامی تێڕوانینێكی خۆ بەسێنتەرزان و هەمەكارەیە، گەرەنتی هەستانەوەی ئابوری توركیا و دابەزینی هەڵئاوسان و بەرزبونەوەی نرخی دراوی وڵاتەكەی ناكەن. بەتایبەت كە لەچەند ساڵێكی كەمدا سێ سەرۆكی بانكی مەركەزی لەكار لاداو لەڕاستیدا ئەردۆغان خۆی رۆڵی سەرۆكی بانكی مەركەزی دەبینێت. لەم بوارەدا ئەردۆغان پشتی بەستوە بەوزەی هەرزان كە تا ئێستا ( هەرێمی كوردستان )، بۆی دابین ئەكرد، و پارەی مۆڵی قەتەر و ئیمارات و تەنانەت سعودیە، كە بەمدواییانە تەنازولی بۆ كردن. دیسانەوە دابەزاندنی نرخی سود بەمەبەستی وەبەرهێنانێكی بەرفراوان تابتوانێت هەلی كار بۆ نەوە نوێكان و لەپاڵیشیدا نرخی لیرە بەرزبكاتەوە.

لەبەرانبەردا بەرەكەی تر گازەندەی خاوبوونەوەی داهێنان و پێشكەوتن دەكەن كە (ئەقڵی توركی) وەك هیندو چینی لێهاتووەو توركیا بەجێدەهێڵن و گومانیان لەئایندەی ئابوری وڵاتەكەیان هەیە، كە لەلایەن دارودەستەی ئەردۆغانەوە قۆرغكراوەو جەخت لەوە دەكەنەوە كەئابوری توركیا لەدەست هەژموونی (قۆنتەراتچیەكانی) ئاكەپە دەربهێنن. بێگومان پرسی گەندەڵی بەتایبەت لەبابەتی خانووبەرەدا دوای بومەلەرزەكەی ئەم دواییە رووی هەڵماڵرا، گەرچی ئەردوغان بەقۆرغكردنی میدیای وڵاتەكەی توانیویەتی سەرنج لەسەر ئەم بابەتە دووربخاتەوە. بەڵام هێشتا زۆرێك بەدەست ئەم دیاردەیەوە دەناڵێنن.

كوردو ئەم هەڵبژاردنە

وا نوێنەری زۆرینە دیموكراسیخوازەكەی كورد (هەدەپە)، بڕیاریدا دەنگ بداتە ركابەرەكەی ئەردۆغان. هەموو لێكدانەوەكان كۆكن لەسەر ئەوەی كوردەكان هیچ بژاردەیەكی تریان نەبوو...لە رابردوودا هەوڵێكی زۆر درا تائەردۆغان بەشێوەیەكی ئاشتیانە كێشەی كورد چارەسەر بكات، بەڵام هەموو كاتێك (پەكەكە)ی كردووەتە بەهانەو پشتی كردووەتە داخوازیەڕەواكانی كوردو ئەم پرسەی لەچەقبەستوویی و تاوانباركردنی كوردا هێشتووەتەوە. لەڕاستیدا بژاردەكەی هەدەپە، دەنگدانە دژ بەو چەقبەستووییەو هەوڵێكە بۆ تێپەڕاندنی ئەم قۆناغە.

رەنگە بەهێزترین خاڵی ئەردۆغان، لاوازی ركەبەرەكانی بێت. پارتی كۆماری لێدەرچێت، كە رێژەیەك لیبراڵانە بیردەكەنەوە، (هێشتا ئەو پارتەش نیوەی هەڵگری چەپی نەتەوەیی و ئیسلامی نەتەوەیین)، پێنج حزبەكەی تر نەتەوەیی و ئیسلامین. كەزۆرینەیان لەبەر چەند هۆكارێك ئاكەپەو حزبەكەی باخچەلیان جێهێشتووەو هەموویان لەدوو سەرچاوەی پانتوركیزم و ئیسلامگەرایی عوسمانیەوە ئاو دەخۆنەوە. من گەرەنتیەك شك نابەم بۆ باشی كلیچدار ئۆغڵو، بەڵام گۆڕانكاری رەنگە تەكانێك بێت لانی كەم بۆ كردنەوەی دەروازەیەكی نوێ.