سەردار عەزیز

ئەگەر بەووردی لەپرسیارەكە بنواڕین دەبینین روانگەیەكی تایبەت بەخوێندنەوەی كات و مێژوو لەخۆی دەگرێت، ئەویش روانگەی بازنەییە. بەو مانایەی مێژووی كۆمەڵگا مرۆییەكان بەردەوام لەخولێكی ناكۆتای ئاشتی و شەڕدایە. شەڕ دەبێتە هۆی ئاشتی و هەروەها ئاشتی دەبێتە هۆی شەڕ. ئەم دیدە بازنەییە بۆ مێژوو هەمیشە بوونی هەبووە، بەڵام لەماوەی رابروودا لەلایەن بیرمەندو زانستخوازی ئەمریكی پیتەر تۆرچنەوە بەشێوەیەكی دەوڵەمەندانە پەرەی پێدراوە.

(ئەوەی شایانی ئاماژەیە دیدی زاڵ لەدونیای ئێمەدا بۆ كات و مێژوو، دیدی ماركسییە، كە بڕوای وەهایە داهاتوو باشترە لەڕابردوو. بۆ نموونە لەچەمكەكانی وەك بۆ پێشەوە، یان پێشكەوتن یان پێشەوا، دەرخەری ئەوەن رۆشتن بەرەوپێشەوە رۆشتنە بەرەو باشی یان باشتر لەڕابردوو).

یەكێك لەو بیرمەندانەی كە پیتەر كاری زۆری لەسەر دەكات، ئیبن خەلدونە. ئیبن خەلدون كەنووسەری كتێبی موقەدیمەیە، باس لەپەیوەندی نێوان بەدەویی و شاریی دەكات. چۆن بەدەویی دەبێتە شاری و پاشان شاری بەهۆی خۆشگوزەرانییەوە دادەڕزێت لەهەموو ئاستێكداو بەدەوی دێت بەسەریدا زاڵ دەبێت. ئێمە دەزانین كە لەكرۆكی ئەم هەڵكشان و داكشانەدا چەمكی عەسەبیەت هەیە، كە یانی جۆرێك لەپێكەوەبوون. لەناو بەدەویدا كەسەكان پێكەوەن، لەشار خۆشگوزەرانی عەسەبیەت یان هەر جۆرێكی تر لەپێكەوەبوون هەڵدەوەشێنێتەوە.

پیتەر تورچن وەك كەسێك كە لەزانستی زیندەوەرزانی و ماتماتیكەوە هاتەوە دەیەوێت ئەم هەڵكشان و داكشانە لەسەر بنەمای داتا لێكبداتەوە.

لەڕوانگەی پیتەرەوە دەمەوێت قسەیەك لەسەر پەیوەندی كۆمەڵگاو حكومەت بكەم لەئێستای باشوردا. باشور ئێستا لەقەیراندایە. قەیرانەكان وەها باسدەكرێت كەیەكگرتن نیە، گەندەڵی هەیە، موچە خراپە، خزمەتگوزاریی نیە، یان خەتای كوردایەتییە، یان كورد خۆی هەر بۆ ئەوە دروست نەكراوە حوكمی خۆی بكات. هەندێك لەم تێڕوانینانە سنوردارن، هەندێكیان بێ بنەمان، هەندێكەشیان رەگەزپەرستن. بەڵام ئایا ئەم تێگەیشتنانە كرۆكی پرسەكەمان بۆ راڤە دەكات؟

ئەگەر لەڕوانگەی پیتەرەوە ناڕەزایی و توندوتیژی ببینین لەكۆمەڵگادا، ئەوا بەگشتی سروشتێكی خولی یان بازنەیی هەیە. بەو پێیە، دەكرێت بڵێین كە بۆ ماوەی نزیكەی 10 ساڵێك دۆخێك لەهەرێمی كوردستان هاتەئاراوە، كەتیایدا خەڵكێكی زۆر بوون بەفەرمانبەر. فەرمانبەربوون كۆمەڵێك خەسڵەتی هەبوو، وەك ئاسانی، كەمكاریی، بەردەوامی، دڵنیایی، بوونی كات. كەهەمویان لەئەنجامدا بوونە مایەی هاتنە ئارای كەلتورێكی بەرخۆریی، نمایشكاریی و پۆزاویی لەئاست و شێوازی جیاوازدا. ئەمە لەئاستی گشتیدا. لەئاستی نوخبەی باڵادا، تۆڕێكی بەرفراوان لەدەوڵەمەندی نوێ دروست بوون كە بەگشتی لەدەرئەنجامی دۆخی سیاسی و ئابوریی بوو، نەك هیچ خەسڵەتێكی تایبەت.

بەدیدی ئیبن خەلدون و پیتەر ئەم دۆخە بنەماكانی قەیران لەخۆی دەگرێت. هەرچەندە من ئاماژەم بەوەدا كە باس لە نیتچە بكەم، بەڵام رەنگە لەتەوەرەكەمان كەمێك دوورمانبخاتەوە. من نامەوێت بەدیدێكی دادوەرییانەش قسەبكەم وەك ئیبن خەلدون دەدوێت بەوەی پۆلێنكاری ئەوەبكەم ئایا چی باشەو چی خراپە.

پیتەر یارمەتیدەرمانە بەوەی بەپشت بەستن بەداتا، دەتوانین قسە لەسەر داهاتوو بكەین. لێرەدا چەمكی نوخبە بەمانا فراوانەكەی گرنگە. بەم پێیە كاتێك لە سەردەمێكدا هەركەسێك بچێتە زانكۆ، پاش تەواوكردنی دەستوبرد لە كەرتی گشتیدا دادەمەزرێت، نەریتێك دروست دەكات، كە هەموان دەبێت ئەو مافەیان هەبێت. بەڵام لەپڕ ئەم مافە یان مافە وێناكراوە، نامێنێت.

لێرەدا نوخبەی خوێندەوار فراوان بووە، بەڵام لەئەنجامی زۆربونی دەرفەتەكانی كەمبوونەتەوە، بۆیە ئاساییە كە دژە نوخبە دروست ببێت. دیارە لەكوردستان دۆخێك هەیە كەسودمەندیشن ناڕازییە بەوەی سودەكانی وەك جاران بەردەوام نیە.

لەئاستی نوخبەی باڵادا، كاتێك مناڵی ئەم تووێژی نوخبەی باڵایە، گەورە دەبن، ئەوانیتر هەوڵدەدەن لەمیانەی پرۆسەی سیاسیدا بگەنە دونیای نوخبەی باڵا، بەڵام لەوڵاتدا هێندە دەرفەت نیە، كەهەموان بەئاسانی بتوانن وەك ئەوانەی پێشوو دەستیان پێبگات، بۆیە دژە نوخبە دروست دەبێت.

بەم پێیە ململانێ لەنێوان ئەوانەی كەدەستیان بەداهاتەكان گەیشتوەو ئەوانەش كەخۆیان بەموستەحەق دەزانن كەدەستیان پێبگات دەستپێدەكات. ئێمە لەهەموو ئاستێكدا شێوازەكانی ئەم ململانێیە دەبینین.

یەكەم خەسڵەتی ململانێ ئەوەیە كەهیچ بنەمایەكی كۆكەرەوە نەماوە، ئێستا موچە تۆكمەترین گرێبەستی كۆمەڵایەتییە لەكوردستان. لەبەر بەرفراوانی ئەم تووێژە هەموو ئەوانیتری داپۆشیوە. بەڵام شەڕە كوشندەكە لەنێوان نوخبەی باڵادایە.

ئێمە لە Robert Michels  ەوە فێردەبین كە لەهەناو هەموو جۆرە رێكخستنێكدا، هەرچەندە دژ بەنوخبە بێت، هەمیشە جۆرێك لە ئۆلیگارشی بەرهەم دێت. ئەو ئەمە ناودەنێت یاسای پۆڵاینی ئۆلیگارشی. لەكوردستان ئێمە دەزانین كەهەموو هێزە سیاسییەكان خێزانین. بەو مانایە ئەندامی حزبەكان نەك خەڵكی كارای سیاسی نین، بەڵكو تەنها ژمارەن، هەتا خاوەنەكانیان دەستكەوتی زیاتریان پێ بەدەستبهێنێت. خەڵكەكان دەبنە ژمارەی لایك، دەبنە ژمارەی دەنگ، دەبنە ژمارەی چەكدار.

هەموو ئەمانە كۆمەڵێك رێگریی دروست دەكەن. رێگریی لەوەی كەسێكی دەرچووی زانكۆ دامەزرێت، كەسی ئەندامی حزبێك ببێت بە ئەندام پەرلەمان یان سەرۆكی حزب، رێگریی لەوەی دەرفەت هەبێت هەتا دەستت بگاتە سەرچاوەكانی داهات. ئەم دیاردەیە گەرچی جیهانییە، بەڵام لەهەر شوێنێك مایكرۆ-چیرۆكی خۆی هەیە.

بەم پێیە ئێمە بەدوو ئاراستەی پێچەوانەدا دەڕۆین. لەكاتێكدا خەڵكی زیاتر دێنە شارەكان، خەڵكی زیاتر دەچنە زانكۆ، خەڵكی زیاتر دەبنە خاوەن بڕوانامەی باڵا، خەڵكی زیاتر بەئاگادەبنەوە لەبڕو سەرچاوەی داهاتەكان، بەڵام لەهەمانكاتدا هەتا بێت دەرفەتەكان كەمتر دەبن، دەست گەیشتن بۆ پلەو پایەكان سەختر دەبن، بڕوانامەكان زۆرو بۆر دەبن.  بەكورتی سەردەمی فەرحانی خۆمان خۆش.

پیتەر ئەمە ناو دەنێت دژە نوخبە. دژە نوخبە ئەوانەن كەدەبێت ببن بەنوخبە، چونكە هەموو شتێكیان كردووە كە نوخبە كردوویەتی، بەڵام كات و دۆخەكە جیاوازە. كاتێك دژە نوخبە فشار دەكات، نوخبە لەئەنجامی فشاردا حكومەت یان دەوڵەت بەمەبەستی خۆی بەكاردەبات و هەموو یاساو رێساكان پێشێل دەكات لەپێناوی ئەوەدا بتوانێت بەردەوام بێت.

دۆخی كوردستان لەچەندین ئاستدا خراپە، بەكورتی ئاماژەیان پێدەدەم.

یەكەم، هەتا بێت سەرچاوەو بڕی داهاتەكان كەمتر دەبێتەوە. ئەمەش وەها دەكات نوخبەو دەست و پێوەندەكەی كەمتر دەستكراوە بن و هەروەها هەوڵی ئەوەبدەن زیاتر كۆمەڵگا بگوشن بۆ بەدەستهێنانی داهات.

دووەم، نوخبەی باڵا، لەڕێگای بایولۆجییەوە، ژمارەیان زۆر دەبێت. پیتەر لەم روانگەیەوە قسەی لەسەر سعودیە كردووە كەچۆن نوخبەی حاكمە بەردەوام زۆر دەبن و هەتا بێت زیاترو زیاتر داهاتی وڵاتیان پێویستە بۆ شێوازی ژیانیان. بەڵام داهات كەم دەكات، بۆ هۆكاری فشاری بەغداو گۆڕانی دۆخەكە.

سێیەم، زۆرینەی هێزە سیاسییەكان و خەڵك بڕوایان وەهایە كەئەم دۆخە هیچ كێشەی نیە، تەنها ئەوە نەبێت هەندێك زۆر دەبەن و هەندێك كەم و هەندێك هیچ. بەو مانایە رەهەندە ئاڵۆزەكانی قەیرانەكان نابینن، بەڵكو وەهای دەبینن پرسەكە تەنها لەچۆنێتی دابەشكردندایە. ئەمە لای نوخبەی ئۆپۆزسیونیش وەهایە، بگرە خراپترە.

چوارهەم، ئەم دۆخە لەدونیادا گفتوگۆی زۆری بەرهەمهێناوە. بەڵام دۆخەكە بەو جۆرە نیە لەدونیای ئێمەدا. نە لەئاستی دەزگاو نە لەئاستی تاك (رۆشنبیر) قسە لەسەر وەرچەرخانە گەورەكان نیە. كەواتە دیاردە گەورەكان روودەدەن بەبێ تێگەیشتن. بەشاربوون بەخێرایی روودەدات، دانیشتوانی شار كەخەونی كاری جیاوازی هەیە، لەبەردەم كۆڵانێكی داخراودان، نوخبە بەهەموو جۆرەكانی زیاتر سەرقاڵە بەخۆیەوە، خوێندن خراپكەری دۆخەكە نەك باشكەریی، چونكە خوێندن كەسەكان بۆ سیستەمێك ئامادە دەكات كەكۆتایی هاتووە.