ئەنوەر حسێن بازگر

بەشى يەكەم

چەمکى هیلالى شیعى:

چەمكی هیلالی شیعی، چەمكێكی سیاسییە و بەكارهێنانی بۆ یەكەم جار لە لایەن شای ئوردوودن مەلیك عەبدولڵای دوەمەوە لە دیسەمبەری (2004) لە ڕۆژنامەی واشنتۆن پۆست لەمیانەی سەردانێكی بۆ ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بە كار هاتوە .

بەپێی هەندێك سەرچاوە، ئەم هیلالە لە ئوردوونەوە لە شێوەی هیلالێكدا درێژ دەبێتەوە تا کوەیت ، یان بە واتایەكی تر وڵاتانی ئێران، سووریا، بەحرەین، عێراق، یەمەن و لوبنان دەگرێتەوە .

بەڵام بە پێی چەند سەرچاوەیەكی تر، شای ئوردوون لە چەمكی هیلالی شیعی زیاتر مەبەستی (ئێران، عێراق، سووریا و لوبنان) بوە و هۆشداری داوەتە وڵاتانی عەرەبی لە ڕۆڵ و هەژموون و هەیمەنەی ئێران لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا.

پرۆژەی هیلالی شیعی، ڕاستییەكەی، ئامانجەكانی ئێرانی ئاشكرا كرد لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامیدا .

ئەم مەترسییانە لێرەوە سەرچاوەی گرت، كە ئێران پەرەی بە سیاسەتەكانی دا، كەوتە پشتیوانی لە هێزە سیاسییە شیعەكانی ناوچەكە، لە بابەتی حیزبولڵای شیعەی ڕادیكاڵ لە لوبنان بۆ پشتیوانی لە ئاڕیشەی فەلەستین و دژایەتی ئیسرائیل، شیعەكانی عێراق كە خۆیان لە ڕەوتی سەدر، حەشدی شەعبی، بەدر، ئەنجوومەنی باڵا، حیزبولڵا... گروپەكانی تردا دەبینییەوە، هێزە شیعەكانی بەحرەین، ڕاپەڕینییان دژی بوونی بیانی لە بەحرەین، حوسییەكانی یەمەن، گروپەكانی سووریا.

ئێستا ئەو پرسیارانە سەر هەڵدەدەن:

- كاریگەریی دیاردەی سەرهەڵدانی شیعەگەرایی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا بە كوێ دەگات؟

- چارەنووسی هێزە شیعەكان لە بواری مرۆیی، ئایدۆلۆژی، سیاسی، بزووتنەوەیی، حكومیدا چییە؟

- ڕۆڵی ئێران، لە پەرەگرتنی هێزە شیعەگەراكان لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا چییە؟

- ململانێكانی نێوان دوو بلۆكی شیعی و سوننی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا بە كوێ دەگات؟

- هەژموون و هەیمەنەی هیلالی شیعی، مەترسییە لە سەر ناوچەكە؟

- ئێران خۆی بە مەرجەع و سەنتراڵی هێزە شیعەكانی جیهان دەزانێت و كار بۆ ئەمە دەكات؟

- ڕەوتی شیعەگەرایی لە ناوچەكە، چەندە مەترسییە، بە تایبەت بۆ سەر وڵاتانی سوننیگەرای عەرەبی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا؟

- جیۆپۆلەتیك و جیۆستراتیژی شیعە لە كوێوە بۆ كوێیە؟

- ڕۆڵی كۆماری ئیسلامیی ئێران بەدوای سەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران لە دوای ساڵی (1979) چییە؟

- ڕووداوەكانی دەیەی ڕابردوو، قەیرانە تازەكانی (عێراق، سووریا، یەمەن و عێراق) كاریگەرییان چییە؟

- دوای پەرەسەندنی ڕووداوەكانی یەمەن لە لایەن حوسییەكان و گەردەلوولی زەبر (خۆڕاگری) دەوڵەتانی عەرەبی و پاكستان، چی بەدوای خۆیدا دەهێنێت؟

- ڕێکكەوتنی (ئێران، لەگەڵ گروپی 5+1) لەدوای (2/4/2015) لە لۆزان، كاریگەریی چی دەبێت لە سەر ڕەوتی ڕوووداوەكان و هەژموونی هیلالی شیعی؟

ئێران، ئەو وڵاتەی ساڵی (1979) تاقە شۆڕشی ئایینی لە جیهانی نوێدا بەخۆوە بینی، ئەوە بوو ئایەتولڵا خومەینی ململانێی ناسیۆنالیست و كۆمۆنیستەكانی تێپەڕاند و دەسەڵاتی گرتە دەست، ئەوە لە كاتێكدا سەرجەم داهاتی ناوخۆیی ئێران لە حەفتاكاندا، هێندەی سەرجەم داهاتی ئیسپانیا بوو، ئێران خۆی، بە ئەڵمانیای دەوڵەتی جیهانی یەكەم دەزانی .

بێ گومان لە ڕووی ئابووری، خۆشگوزەرانی، هەندێك لە ئازادییە كۆمەڵایەتی و فەردییەكان، سەردەمی شای یەكەم و دوەم، ئێران دەورانێكی باشی تێپەڕاند، هەر چەندە ململانێی سیاسیی توندی دەرەكی، ناوچەیی و ناوخۆییش بەرۆكی گرتبوو، بەڵام دیسان هەر وەكوو ئێستای ئێران، شتێك نەبوو بە ناوی ئازادیی سیاسی، ڕاگەیاندن، حیزب و میدیا.

بەدوای سەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران ساڵی (1979) هێندەی نەبرد، ئێران تووشی شەڕێكی سەخت لەگەڵ ڕژێمی ئەوسای عێراق (1980–1988) بوو، كە زەرەر و زیانێكی گەورەی لە ئێران و ئابوورییەكەیدا، مەزەندە دەكرێت (300000) كەس لە سوپاكەی كوژرا بن، بە پێی هەندێك ئاماریش ڕێژەی كوژرانی هەر دوو لا گەیشتوەتە یەك ملیۆن سەرباز، ئەمە تەواو ئێرانی ئیسلامی تووشی پاشەكشە كرد و تا ئێستاش لە ژێر كاریگەریی ئەو شەڕە و ئاكامەكانیدا دەناڵێنێت.

سەرچاوە عەرەبییەكان  باس لەوە دەكەن، لە پێش سەر هەڵدان و دەركەوتنی تیۆری پێكدادانی شارستانییەتەكانی ساموئیل هانتنگتۆن لە ساڵی (1993) دا، لە ژێر كاریگەریی شكستی یەكێتیی سۆڤیەت لە ساڵی (1991) و بوونی ئەمریكا بەهێزی یەكەم لە جیهاندا، دەركەوتنی ئیسلامیی سیاسیی سوننی وەكوو یەكێك لە ئەڵتەرناتیڤەكانی یان ئەڵتەرناتیڤی شیعەی ئێرانیزم، كە بە دوژمنی جیهانی عەرەبی و سەرمایەداری ئەمریكا ناسرا بوو، ئا لەو كاتەدا ڕابەری گشتی شۆڕشی ئیسلامیی ئێران، خومەینی، لە (14)ی شوباتی (1989) فەتوای كوشتنی نووسەری بەریتانی بە ڕەگەز هیندی سەلمان ڕوشدی ڕاگەیاند، لە بەرانبەر ڕۆمانی ئایاتی شەیتانی، گوایە سووكایەتی بە قورئانی پیرۆز و محەمەدی پێغەمبەر كردوە. سەرەنجام ئەم ڕووداوە بوە هۆی دەنگدانەوەیەكی گەورە لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامی.

لەم بارەیەوە بەشێك لە جیهانی عەرەبی، بڕوایان وایە كە سەرەڕای ڕاستی و هەڵەی فەتواكەی خومەینی، بەڵام ڕەهەندیی سیاسی و ئایدۆلۆژی لە پشت دەرچوونییەوە هەیە، پێشیان وایە خومەینی بێهێز بوە لە بواری سیاسی و سەربازی، چ لە ناوخۆ و چ لە دەرەوە، بۆیە بەم بڕیارەی دەیویست هەستوسۆزی موسوڵمانان بۆ خۆی ڕابكێشێت، پاش ئەو شكستە گەورەیەی تووشی هاتبوو لە شەڕ لەگەڵ عێراقدا.

ئەم بۆچوونە دەڵێت: “فەتواكە هەر بەوەوە نەوەستا، بەڵكوو بوە هۆی سەر هەڵدانی توندڕەوی، بە سوتاندنی دەیان چاپخانە و دەركردنی فەتوای سوننی و شیعە دژی یەكتر”.

جگە لەوەی لە ناوخۆی سنوورەكانی و بەرفراوانتریش لە ئاستی نێودەوڵەتی، وەكوو ڕژێمی شا، كێشەكانی زۆرتر بوون و كەمتر نەبوون، بەڵام ئێران هەوڵ دەدات قەیرانەكانی ناوخۆی بنێرێتە دەرەوە و لەم بارەیەوە كاری زۆری كردوە.

ئێران سەرەڕای تازە هاتنەسەر كاری لە (1979) و شەڕی هەشت ساڵەی لەگەڵ عێراق و ململانێی لەگەڵ كوردەكان، ئازەرییەكان، بەلوچەكان و عەرەبەكان، كێشە ئابووری و ئازادییەكان، بەڵام هەرگیز دەستبەرداری پێشەوایەتی ئیسلام یان لانی كەم پێشەوایەتی شیعە نەبوو، ئەگەر چی باس لەوە دەكرێت، كە خومەینی ئەو كات باوەڕی وابوو- ئەگەر چی خومەینی (1964) دوور خرایەوە ، كە پێویستە نوێنەرایەتی هەموو جیهانی ئیسلامی بكات.

بەڵام دواتر بە هۆی تێگەیشتنی بەرفراوانی ئەم ئەركە و گرفتەكانی، ڕووی كردە نوێنەرایەتیكردنی شیعەكانی هەموو جیهان، تا ئەم ساتەش كۆماری ئیسلامیی ئێران، لە سەر ئەم فۆڕم و میتۆدە دەڕوات و بەهۆگرییەوە شانی داوەتە بەر ئەم بەرپرسیارێتییە، ئەم بۆچوونەی خومەینی، تا ڕادەیەكی زۆریش سەركەوتوو بوو و سوپای پاسداران لە ناوچەكەدا هەر دژایەتی ویستی لیبراڵیزمی خۆرئاوایی دەكات، بە هێشتنەوەی دەسەڵاتی ئایینی لە ژیانی گشتیدا و لە ڕێگەی پشتگیریكردن و یارمەتیدانی ئیسلامی فەندەمێنتاڵیزمەوە لە فەڵەستینەوە تاوەكوو پاكستان.

ئێران، وردە وردە ڕۆڵ و كاریگەرییەكانی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست تا دێت زۆرتر و زیاتر دەردەكەوێت  هاوشێوەی چین، پەلوپۆی زیاتر دەهاوێت، بەڵام ئەمەی ئێران ڕووی سیاسی و مەزهەبی هەیە، هەرچی ئەوەی چین زۆرتر دیو و ڕەهەندی ئابووری لە خۆ دەگرێت.

ڕووداوەكانی بەهاری عەرەبی، یان دەرهاویشتە و قڵپبوونەوەی ئامانجەكانی، دەركەوتنی دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام (داعش) دوو ڕوودا و بوون، تا دێت ڕۆڵی ئێران و دەستێوەردان و پەلوپۆهاویشتنی زیاتر پیشان دەدات.

ئەگەر چی پێشتر وا چاوەڕوان دەكرا، كە خۆسووتاندنی محەمەد بوعەزیزی لە توونس و شكستی دەوڵەتە تۆتالیتارەكانی خۆرئاوای عەرەبی و میسر كۆتایییەكەی ئێران دەبێت، بەڵام ئەم سیناریۆیە لە سووریای دۆستی ئێران ڕاوەستا و نەگەیشتە تاران، ئێران زۆربەی سیناریۆ چنراوە خۆڕسك و دەستكردەكانی بە قازانجی خۆی بردە پێش.

لاریجانی سەرۆكی شورای كۆماری ئیسلامیی ئێران لە ڕۆژی سوپادا ڕێك ئەمە دەڵێت: «ئێران ئیمپراتۆرییەتی بەدەستەوە نییە، بەڵام ئیتر بوەتە زلهێزێك و تەنانەت خۆرئاواش ناچارە دانی پێدا بنێت و مامەڵەی لەگەڵدا بكات» حكوومەتی ئیسرائیلیش، وەكوو یەكێك لە بەرپرسەكانی كۆماری ئیسلامیی ئێرانیش دەڵێت: «ئێستا خاوەنی پێنج پایتەختین»، كە دیارە مەبەستی پایتەختەكانی (تاران، بەغداد، دیمەشق، بەیروت، سەنعا)یە. 

بۆچوونەكانی لاریجانی لە چییەوە سەرچاوە دەگرێت؟

یەكەم: ئەمریكا، پاش ڕووداوەكانی (1979)، بەردەوام پێوەندییەكانی لەگەڵ ئێران، شۆڕشی خەڵكی ئێران و خومەینی خراپ بوە، بەڵام هیچ جارێك ئەم پێوەندییانە بەنهێنی وەكوو دەركەوتنی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) پێوەندیی ئێران و ئەمریكا باش نەبوە. بە تایبەت كە باس لەوە دەكرێت «ئەمریكا و ئێران دەسەڵاتییان دابەش بكەن، پێدەچێت واشنتۆن بۆچوونی وا بێت كە نەیاری ئەمریكا سوننی توندڕەون نەك ئێران» ، هەندێك ڕێكەوتنی نێوان ئێران و گروپی (5+1) بە سەرەتای قۆناغێكی نوێ دەزانن لە نێوان ئێران و خۆرئاوا.

جیا لەوانە، سەرچاوە عەرەبییەكان باس لەوە دەكەن كە لە سەروبەندی هێرشەكانی سەر شارلی هیبدۆ لە فەڕەنسا، ئێران لە یەكەمینی ئەو دەوڵەتانە بوو كە هێرشەكەی پرۆتستۆ كرد، لە سەر ناوی (مەرزیە ئەفغەم) وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران، دواتریش ڕای گەیاند «كە ئەمریكا و ئێران ڕووبەڕووی یەك دوژمنی هاوبەش بوونەتەوە كە (قاعیدە و تالیبان و داعشە)».

پاش (2003)، یەكەم جار بوو فڕۆكەكانی سوپای پاسداران بەشداری شەڕی داعش بكەن لە ئاسمانی عیراقدا، قاسم سولەیمانی، لێپرسراوی سوپای قودس بە ئاشكرا دەركەوێت و لەگەڵ پێشمەرگە و شیعەكان وێنە بگرێت، هێزەكانی قودس و پاسداران، هێزی زەمینی شارەزاش بنێرن بۆ پشتیوانی لە پێشمەرگە و شیعەكان، محەمەد عەلی جەعفەری فەرماندەی گشتی سوپای پاسدارانی ئێران لە بەردەم ئەنجوومەنی شارەزایانی ڕێبەری ئێران ڕای گەیاند: «فەرماندەكانی سوپای پاسداران لە عێراق و سووریا، وەكوو ڕاوێژكار ڕۆڵی كارایان هەیە» ، تەنانەت مەسعوود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەگەڵ زەریفی وەزیری دەرەوەی ئێران لە سەردانەكەی بۆ هەولێر لە ئەیلوولی (2014) دا كە هاوكات بوو لەگەڵ تێپەڕینی (100) ڕۆژ بە سەر كابینەكەی عەبادی و سەردانی بۆ لای مام جەلال لە سلێمانی ئەوەی ڕاگەیاند كە «ئێران یەكەم وڵات بوە چەكی داوەتە حكوومەتی هەرێم و هاوكاری هێزی پێشمەرگەی كردوە».

ئەگەر چی میدیاكان باسیان لەوە كردوە كە ئێران لە سەرەتای ڕووداوەكانی شەنگال هێزی ناردوەتە مەخموور و ناوچەكانی هەولێر بۆ هاوكاریی هێزی پێشمەرگە.

عەلی یونسی، ڕاوێژكاری حەسەن ڕۆحانی سەرۆكی ئێران، سەبارەت بە عێراق ڕای گەیاندوە «ئێران ئەمڕۆ ئیمپراتۆرییەتە، هەر وەكوو پێشوو، بە درێژایی مێژوو و پایتەختەكەشی ئێستا بەغدایە» .

ئەم قسانەی یونسی وا لێك درایەوە، ئاماژەیە بۆ گەڕانەوەی ئیمپراتۆرییەتی ساسانی فارسی، كە لە پێش ئیسلامدا عێراقییان داگیر كردبوو.

بەڵام سعوودیە، نیگەرانی لە قسەكانی یونسی دەربڕی، كە لە مونتەدایەكدا لە ژێر ناوی (ناسنامەی ئێران) لە تاران، بە پێی هەواڵەكانی (ئیسنا) ڕای گەیاندبوو.

لە سیمینارێكدا كە كۆلێژی ئابووری و لێكۆڵینەوەی سیاسی، سەر بە زانكۆی لەندەن سازی كردبوو، (ریچارد شۆڤیڵد) پسپۆڕی جوگرافی و سیاسی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە وردی باسی لە سەرلەنوێ دابەشكردنەوەی ناوچەكە كردوە، كە سەد ساڵ لەمەوبەر بەگوێرەی ڕێككەوتننامەی (سایكس بیكۆ) دابەش كرا.

لە بارەی عێراقەوە شۆفیڵد وتی: «عێراق پێگەیەكی جوگرافیی سیاسیی گرینگی هەیە، هەر لەبەر ئەوەشە ئەمریكا (2003) هاتە عێراقەوە، بەڵام ئەمڕۆ ئێران بەوپەڕی هێزەوە هاتوەتە عێراقەوە و نەخشەكە لە بەرژەوەندیی ئێران گۆڕاوە».

لە لایەكی ترەوە بە پێی ئەو نەخشە تازەیەی ڕۆژنامەی (نیویۆرك تایمز) لە بارەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە بڵاوی كردوەتەوە هاتوە، «عێراق بۆ سێ هەرێمی (كورد، سوننە و شیعە) و سووریاش بۆ (عەلەوی، كورد و سوننە) دابەش دەكرێت، ئەمەش مانای وایە ئەم جارە عێراق لە سەر بنەمای ئیتنیكی، ئایینی و مەزهەبی دابەش دەكرێت».

ئێران لە دوای هاتنی داعش، زۆربەی قسە و بیروبۆچوونەكانی خۆی بەئاشكرا دەربڕی، ئاژانسی ئیرنای ئێرانی لە سەر زاری سەید حەسەن فەیروز ئابادی سەرۆكی ئەركانی هێزی چەكدارەكانی ئێران ڕای گەیاند: «ئێمە لە عێراقدا بە دوای هیچدا ناگەڕێین، بەڵكوو سەروەری عێراق بە سەروەری خۆمان دەزانیین».

لە لایەكی ترەوە ڕۆژی (17-3-2015) دەزگای هەواڵگری ئەمریكا، ئێران وحیزبولڵای لە لیستی تیرۆر دەركرد ، هەروەها ڕۆژنامەی (the time of israel)ی ئیسرائیلی لە سەر زاری جەیمس كەلابر بەڕێوەبەری دەزگاكە ڕای گەیاند، “ئەمریكا، ئێرانی لە لیستی تیرۆر دەركردوە، چونكە شەڕی دژی داعش ئەنجام دا”.

ئەگەر چی ئەم پێوەندییە نهێنییانەی ئەمریكا، تازە نییە و دووبارەیە، چ لە ڕووداوەكانی ئەڤغانستان و ڕزگاركردنی لە دەست تالیبان بە هاوكاری ئێران، پاكستان لە (1997-1998)، چ لە ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس لە ساڵی (2003)، كە ئەو كات ئەمریكییەكان داوای گرەنتیان لە تاران كردبوو، كە هاوكار دەبێت، نەك دژ، بۆ ئەو پرۆسەیە و پاش چەندین دانیشتن یەكێك لە سەركردە كوردەكانی عیراق لەگەڵ كاربەدەستانی تاران، ڕازیبوون كە دژ نەبن، هاوكار بن و دوا جار هەر واشیان كرد.

كاتێك سەركردە كوردەكە ئەو گومانە لای ئێرانییەكان دەڕەوێنێتەوە كە ‹ئەمریكا مەترسی نییە لە سەر

ئێران، ڕووخانی ڕژێمی بەعسی عیراقیش لە قازانجی ئێران و دۆستە كورد و شیعەكانییەتی”، سەركردە كوردەكە ئەوە بە ئێرانییەكان دەڵێت كە «ئایا ئێوە لە ئەڤغانستان زەرەرتان كرد كە دۆستە شیعەكانتان بەشداربوون لە ڕووخانی تالیبان؟» ئێرانییەكان دەڵێن «بێ گومان قازانجمان كردوە»، سەركردە كوردەكە دەڵێت «كەواتە لە عیراق دوو جار قازانج دەكەن، كە دۆستە شیعەكانتان و كوردەكانیش دەبنە بەشێك لەو دەسەڵاتە تازەیەی عیراق و ئەمەش بۆ ئێران باشە». دوا جار ئێرانییەكان بۆچوونەكانی سەركردە كوردەكە و ئەمریكییەكان قەبووڵ دەكەن، كە ئەو كات سەركردە كوردەكە میانگیری نهێنی دەكرد لە نێوان تاران و واشنتۆن. لە كتێبی خەڵاتی بێگانەی (فوئاد عەجەمی) ڕاوێژكاری ئەمریكییەكان ساڵی (2003) دەربارەی عێراق دەڵێت: «ئەمریكا عێراقی لە دەست سەدام حسێن ڕزگار كرد و وەكوو خەڵات پێشكەشی شیعەكانی كرد».

دوەم: ئێران لە سەرەتای ڕووداوەكانی بەهاری عەرەبی توشی ترس و ڕاڕایی بوو، لە كۆتایییەكانی (2010) و لە سەرەتای (2011) كە بە خۆ سووتاندنی محەمەد بوعەزیزی لە توونس و ڕاكردنی زەین ئەلعابدین دەستی پێ كرد .

چونكە ئێران پێی وا بوو، سیناریۆیەكی ئەمریكی و خۆرئاواییە، بۆ ڕووخانی وڵاتە دیكتاتۆر و میلیتاریستەكانی ناوچەكە و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، كە پێی وا بوو، ئێرانیش یەكێك دەبێت لەو وڵاتانە بۆیە ڕووداوەكان تارانی توشی شڵەژان كرد، بە تایبەتی كە ئەنكەرەی ڕەقیبی تاران زۆر خۆشحاڵ بوو بە ڕووداوەكانی بەهاری عەرەبی و ئەردۆگانی سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتەی توركیا، یەكەم كەس بوو چوە لیبیا و پشتیوانی خۆی لە ئیخوانەكانی توونس و میسر ڕاگەیاند ، وردە وردە سەرهەڵدانی دەسەڵاتی ئیخوانەكانی میسر و توونس بە هاوكاری سعوودیە و توركیا تا دەهات ترس و نیگەرانی لای ئێرانییەكان زیاتر دەكرد.

بەڵام هەر ئەو كات ئێران بڕیاریدا، لە جیاتی ئەوەی وەكوو قوربانی سەیری سیناریۆكان بكات، دەكرێت ببێتە كارەكتەر و بەشێك لە سیناریۆكان قڵپ بكاتەوە.

ئێران وردە وردە هاتەوە سەر خۆی، لە فۆبیای ڕووخانی دەوڵەتەكەی دوور كەوتەوە، هەوڵیدا ڕێگری لە دەخالەت و پاوانخوازی سعوودیە، توركیا و وڵاتانی سوننی بگرێت، هەر بۆیە ئێران دەستی كرد بە جووڵاندن و خۆپیشاندانی شیعەكانی بەحرەین كە (65%) دانیشتوانی ئەو وڵاتە پێك دەهێنێن و ژمارەیان نزیكەی (35) هەزار كەسە ، شیعەكانی بەحرەین، ئێران بە پشتیوانی خۆیان دەزانن، ئێرانیش هەمیشە بەحرەین وەكوو پارێزگایەكی ئێرانی دەزانێت.

ئەو جووڵاندنەی شیعەكان، دوا جار وڵاتانی ئەنجوومەنی كەنداوی ناچار كرد، هێزە سەربازییەكانیان بجووڵێنن بۆ هاوكاری حكوومەتی بەحرەین و چوونە ناو ئەو وڵاتەوە و سەركوتی خۆپیشاندارەكانیان كرد. لەم بارەیەوە «حكوومەتی بەحرەین، سیاسەتەكانی ئێرانی بە سیاسەتێكی دوژمنكارانە وەسف كرد».

 تا دوا جار ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداو، هەر جۆرە دەستێوەردانێكی ئێرانی لە كاروباری بەحرەین ڕەت كردەوە، وەزارەتی دەرەوەی بەحرەین لە ڕاگەیەنراوێكیدا دەستێوەردانی دووبارەی ئێرانی لە كاروباری ناوخۆی بەحرەین پرۆتستۆ كرد و ڕای گەیاند «قابیلی قەبووڵكردن نییە و كارێكی نابەرپرسانەیە، لە چوارچێوەی پێوەندیی ناوچەیی و نێودەوڵەتیدا».

وڵاتانی كەنداو ئەوەیان نەشاردەوە كە جووڵاندنی شیعەكانی بەحرەین، ئێرانی لە پشتەوەیە، هەر بۆیە دوا جار ئەم ململانێیە بە بەحرەینەوە نەوەستا، سووریا بوە سەنتراڵی ئەو ململانێیەی ئێران و سعوودیە، یان شیعە و سوننە، تا ئەم ساتەیش بەردەوامی هەیە.

سێیەم: ڕۆڵی ئێران لە جووڵاندنی حوسییەكانی یەمەن، كە شیعەی زەیدین، هاوسۆزن لەگەڵ كۆماری ئیسلامیی ئێراندا، بە دوای شۆڕشی ئێران لە (1979) پەرەی گرت، ساڵی (2014) سیناریۆی جیاواز جیاواز لە ناوچەكە و بە تایبەتی لە یەمەن سەریان هەڵدا، وەكوو شۆڕشی حوسییەكان، سەرلەنوێ ئێرانی ناوچەیی نێوان سعوودیە و ئێران، ئەگەری شەڕی ناوخۆ و سەرهەڵدانی جیابوونەوەی باشووری یەمەن بۆ جارێكی تر، لەوانەش گرینگتر، كاتێك حوسییەكان دەستییان گرت بە سەر سەنعای پایتەختدا، هەستی بە مەترسی نزیك و ڕاستەوخۆ كرد لە سەر ئەمنی قەومی، لە بەرانبەردا هاوكاری هێزە نەیارەكانی حوسییەكانی كرد كە عەبد ڕەبە مەنسوری سەرۆك كۆمار سەرۆكایەتی دەكرد، ئەمەش وەكوو لوبنان دەكرێت سەیر بكرێت.

بەڵام ڕاكردنی مەنسور هادی لە سەنعاوە بۆ عەدەن، بە تەواوی ڕەوشەكەی ئاڵۆزتر كرد تا دواتریش حوسییەكان هەوڵی كودەتایەكیان لە دژی مەنسور دا لە عەدەن و سەركەوتوو نەبوون.

نیگەرانی سعوودیە ئەو كات زیادی كرد، كە لەگەڵ كەوتنی سەنعا و دەستبەسەرداگرتنی گەرووی بابولمەندەب كە دەتوانێت ڕۆژانە (3.5) ملیۆن بەرمیل نەوتی لێ بگوازێتەوە.

لە پاڵ ئەوەشدا مەترسی ئەوە دەكرا كە ئێران دەستبەسەر  گەرووی هورمز و بابولمەندەب بە تەواوی دابگرێت، كە بازاڕی گەرمی ڕۆژانەی وزە و ئابووری جیهانییە.

جەمال بن عومەر، نێردەی نەتەوە یەكگرتوەكان ڕەشبینی خۆی لە بارەی یەمەن ڕاگەیاند، چ لە بواری سیاسی، چ لە بواری ئابووری و گوزەرانی خەڵكەوە.

 كە چەندین جار دەسەڵاتدارانی ئێران بە پشتیوانی حوسییەكان تاوانبار كرد، لە بواری سەربازی و ماددی، تا دوا جار ئێران چەندین ژێر دەریایی و كەشتی سەربازیی لە كەنارەكانی یەمەن لە كەنداوی عەدەن و دەریای سوور جێگیر كرد، حوسییەكانی یەمەن كە تەنها باوەڕیان

بە پێنج ئیمامی یەكەمە، لە ناوچە شاخاوییەكانی یەمەندا نیشتەجێن، مێژوویەكی پڕ لە پێكداهەڵپژان و ململانێیان هەیە لەگەڵ سوننییەكانی یەمەن، لە سەردەمی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا ناوچەی (دعسیر) دەوڵەمەند بە نەوت كەوتە ژێر دەسەڵاتی سعوودیە و لەو كاتەوە شیعەكانی یەمەن لەگەڵ سعوودیە كەوتنە شەڕەوە و بوونی بەشێك لە شیعەكانی زەیدی لە باشووری ڕۆژئاوای سعوودیە، هەر لەو كاتەوە سەرچاوە دەگرێت، تا ئەم ساتەش كە ململانێی توند و بەردەوام لە نێوان هەر دوو لا هەیە، شیعەكانی یەمەنیش لە پاش ڕووخانی حكوومەتەكەی عەلی عەبدولڵا ساڵح، تا دێت دەسەڵاتی زۆرتر و زیاتر دەگرنە دەست و خەریكە تەواوی دەسەڵاتەكانی لە لایەن حوسییەكانی دۆستی ئێرانەوە كۆنتڕۆڵ دەكرێت، كە مایەی نیگەرانی تەواوی سعوودیەیە. خالد بن بەندەر سەرۆكی دەزگای هەواڵگری سعوودیە ڕای گەیاند: «بێ دەنگ نابین لە دەستێوەردانی ئێران لە كاروباری یەمەن».

لەم بارەیەوە دكتۆر وەحید هەمزە هاشم، مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی جەمیل سعوود بۆچوونی وایە كە ململانێكانی ئێران، ستراتیژین لەگەڵ هەڵگیرساندنی شۆڕشەكانی بەهاری عەرەبی و ڕوونە كە تاران دەیەوێت هەژموونی فارسی بگێڕێتەوە سەر وڵاتانی عەرەبی.

بە تایبەت پێشڕەوییەكانی ساڵی (2014) حوسییەكان بوە مایەی نیگەرانی سعوودیە و درێژەی شەڕی سووریا و ململانێكان بلۆكی شیعی و سوننی بوون، تا كار گەیشتە ئەوەی لە ژانویەی (2015) دەستییان گرت بە سەر كۆشكی كۆماری لە سەنعای پایتەخت.

كە پێشتر عەبد رەبە مەنسور هادی لە سەردانەكەی (2014) بۆ ئەمریكا ڕای گەیاند بوو: «ئێران پاڵپشتی لە حوسییەكانی یەمەن دەكات و چەندین تۆڕی ئێرانیان لە سەنعا دەستگیر كردوە».  ئەگەرچی پاش دەركەوتنی هادی لە سەنعا و دەستبەسەرداگرتنی ماڵەكەی، بەڵام  دوا جار لە (26)ی شوباتی (2015) ئەنجوومەنی ئاساییش، هادی بە سەرۆكی شەرعی یەمەن لە قەڵەم دا، بەڵام حوسییەكان پابەند نەبوون.

بە واتایەكی تر، ئێرانییەكان لە كوێ فشاریان بخرێتە سەر لە لایەن سعوودیە، توركیا و وڵاتانی كەنداوی فارسی سوننییەوە، لە جێگەی تر كارتی فشاری خۆی دژی ئەو وڵاتانە بە كار دەهێنێت.

بۆ نموونە لەگەڵ ئیمارات، كارتی دوورگەكانی ئەبو موسا، تونبی گەورە و بچووك، لەگەڵ سعوودیە، شیعە نشینەكانی سعوودیەی سنووری یەمەن و جووڵانی حوسییەكان، لەگەڵ بەحرەین زۆرینەی شیعە نشینن، لەگەڵ توركیاش هێزە كوردییە چالاكەكانی وەكوو پارتی كرێكارانی كوردستان، لە ململانێی نێوان ئەو جەمسەرگەرییانەشدا پشتیوانی هەموو نەیارەكانی ئەو وڵاتانە و بگرە خۆرئاواش دەكات، لە بابەتی هێزە كوردییەكانی سەر بە یەكێتیی دیموكرات (پەیەدە) و (یەپەگە) یان حیزبولڵاو هێزە شیعە عەلەویەكانی سووریای سەر بە ئەسەد، تا دەگاتە چین، ڕووسیا و كۆریای نەیاری خۆرئاواش.

واتا جووڵانی حوسییەكان لە ڕابردوودا، گەورەبوونی كێشەكەیان لە دوای حكومی عەلی عەبدولڵا ساڵح و پاش ڕووخانیشی، رۆڵی ئەوان بە شێوەیەكی چاوەڕواننەكراو گەشەی كرد، كە جگە لە دەستبەسەرداگرتنی سەنعای پایتەخت و شوێنە ستراتیژییەكان مەترسی گەورەی لە سەر سعوودیە دروست كرد، تا دەهات ڕەوشی یەمەن سیناریۆی جیاواز جیاوازی بە خۆیەوە دەبینی، كە لە سەرەتای (2014) یەمەن بوە مەیدانی ناوخۆ و دەركەوتنی سعوودیە و ئێران، دەركەوتنی شەڕی ناوخۆ و دەركەوتنی خواستی سەرلەنوێ باشوورییەكان بۆ سەربەخۆیی، ئەم ململانێیانە دوای دەستبەسەرداگرتنی سەنعا دەركەوت، كە سعوودیە ڕای گەیاند: «ئەمە مەترسی ڕاستەوخۆی لە سەر ئەمنی قەومی سعوودیە هەیە» تەنانەت وا خوێنرایەوە، كە دووبارەبوونەوەی سیناریۆكانی ڕابوردووی لوبنانە».

ئەوەی كە زیاتر سعوودیەی نیگەران كرد، ئەو كاتە بوو كە ئێران لە سەر زاری عەلی ئەكبەر ویلایەتی ڕاوێژكاری خامنەیی سەركەوتنیان لە یەمەن دوای دەستبەسەرداگرتنی سەنعا ڕاگەیاند، دواتریش حوسییەكان دوانزە پارێزگایان خستە ژێر كۆنتڕۆڵی خۆیان و نزیكبوونەوە لە گەرووی بابولمەندەب، ئەمەش نیگەرانی لای سعوودیە دروست كرد، كە ئێران دەست بگرێت بە سەر هەر دوو گەرووی هورمز و بابولمەندەب.

هیچ دوور نییە كە لە داهاتوودا حوسییەكان ببنە خاوەنی دەوڵەتی یەمەن و وەك لێكۆڵەرە خۆرئاواییەكانیش دەڵێن «ڕەنگە ئێران گەرووی (بابولمەندەب) لە یەمەن بخاتە ژێر چنگی خۆیەوە». ئەگەرچی ئەنجوومەنی ئاساییش لە فێبرایەری (2015) داوای كرد لە حوسییەكان، كە هەموو هێزەكانیان لە دامەزراوە دەوڵەتییەكان بكێشنەوە.

سەرەڕای ئەوانە ئێران لە كاتێكدا لە كەناراوەكانی دەریای ناوەڕاستەوە، لە ڕێگای لوبنان و سووریاوە وەكوو زلهێزێكی گەورەی دەریای ناوەڕاست دەبینرێت، بەم شێوەیە ئەو دوو پێگە جوگرافی و جیۆستراتیژیە ڕۆڵی ئێران لە ناوچەكە یەك جار گەورە دەكەن، كە مەترسی زۆری بۆ سەر سعوودیە دەبێت، وەكوو لێكۆڵەرە خۆرئاواییەكان دەڵێن «ئەگەر ئێران لە سەر ئەم سیاسەتانەی بەردەوام بێت، ڕەنگە ئیتر هەر دوو تەنگەی (هورمز و بابولمەندەب)  بخاتە ژێر دەسەڵات و چاودێری خۆیەوە». جگە لەوەی ئەمڕۆ ئێران ناوچەیەكی جوگرافی ستراتیژی لە بەردەستدایە، كە زاڵە بە سەر دەریای قەزوین و  كەنداوی فارسدا.

بە واتایەكی تر، ململانێكانی ئێران لە ناوچەكە بە تایبەتی لە كەنداوی فارس، بە پلەی یەكەم لەگەڵ سعوودیە- دایە، چ وەكوو زلهێزی ئابووری - نەوت، چ وەكوو وڵاتێكی خاوەن پێگەی جیۆپۆلۆتیكی و جیۆستراتیژی لە ناوچەكە، كە بە نزیكترین دۆستی ئەمریكا و خۆرئاوای نەیاری تاران دادەنرێت.

بۆیە جووڵەی بەهێز و خێرای حوسییەكان لە یەمەن، بە پلەی یەكەم پەیوەستە بە گەمارۆدانی سعوودیە لە لای باشوورەوە و لە لای باكووریشەوە بە جموجوڵی شیعەكانی بەحرەین گەمارۆی داوە، هەر بۆیە سعوودیە و هاوپەیمانەكانی لە كۆتایی مارسی (2014)، گەردەلوولی زەبری ڕاگەیاند و هێرشە ئاسمانییەكانی بۆ سەر عەدەن و پێگە سەربازییەكانی حوسییەكان و لایەنگرانی عەلی عەبدولڵا ساڵحیان كرد.

ئەگەر سەیرێكی ڕێژەی شیعە زەیدییەكانی یەمەن بكەین لە كۆی (13) ملیۆن و (500) هەزار دانیشتووی یەمەن (5) ملیۆن شیعەن.

بە دوای ڕووداوەكانی بەهاری عەرەبیش ڕۆڵی حوسییەكان جارێكی تر بە شێوەیەك سەری هەڵدایەوە كە لە مێژووی چەندین دەیەی ڕابردوودا بێ وێنە بوە. لە پرێس كۆنفرانسێكدا شازادە سعوود فەیسەڵ وەزیری دەرەوەی سعوودیە، كاتێك لە بارەی بارودۆخی یەمەن لێیان پرسی مەترسییەكانی نەشاردەوە.

لە سەردانەكەی عەبد رەبە مەنسور هادی، سەرۆكی یەمەن بۆ ئەمریكا لە سێپتەمبەری (2012)، ناوبراو ئەوەی نەشاردەوە، كە ئێران دەستوەردەداتە كاروباری ناوخۆیی یەمەن و تۆڕی شاراوەی هەیە لە سەنعا، تەنانەت حكوومەتی یەمەن باس لەوە دەكات كە دەستیان گرتوە بە سەر كەشتییەكی ئێرانی كە هەڵگری موشەك و دژە تانك بوو بۆ حوسییەكان، تەنانەت حكوومەتی یەمەن داواكاری ڕەسمی پێشكەشی ئەنجوومەنی ئاساییشی نێودەوڵەتی كردبوو.

چوارەم: فاكتەرێكی تری گرینگ، كە ڕۆڵی تاران لە ناوچەكەدا بەرەو كێرڤی هەڵكشاو دەبات مەسەلەی دەستڕاگەیشتنییەتی بە چەكی ناوەكی، كە وەكوو چاودێران دەڵێن دوور نییە ئێران دەرئەنجام ببێتە خاوەنی چەكی ناوەكی، ئەو كات دەبێت هەموو لایەك تارمایی ئێرانی خاوەن چەكی ناوەكی قەبووڵ بكەن، وەكوو چۆن ناچارن مل بۆ زۆر لە داواو گێچەڵەكانی كۆریای باكوور بدەن، بە تایبەت لە نۆڤەمبەری (2013) كە پاش دەیان دانیشتنی ئێران لەگەڵ گروپی (5+1) لە مۆسكۆ و ئەنكەرە و بەغداد،  كە داوا دەكرێت ئێران ڕێژەی یۆرانیۆم بۆ (20%) كەم بكاتەوە، (5%) زیاتر یۆرانیۆم نەپیتێنێت و واز لە كاركردن لە بنكەی ناتانز بهێنێت، سەرەڕای ئەوەی كە دوا جار لەم بارەیەوە ئێران ملی دا بۆ ئیمزاكردنی ڕێكکەوتننامەكە و لۆزان بوە سەرەتایەك بۆ لێسەندنەوەی مافی دەستكەوتنی وزەی ناوەكی لە تاران.

سەرەنجام دانیشتنەكان بێئاكام بوو، وڵاتانی ئەمریكا و خۆرئاوا بڕیاری سەپاندنی گەمارۆی ئابووری و نەوتی و سەربازیان دا بە سەر ئێراندا، ئاماژەكان باس لەوە دەكەن، كە دابەزینی نرخی نەوت بۆ (35) دۆلار لە سەرەتای (2015)دا هێندەی ماناو مەغزای سیاسی هەبوو، بۆ دروستكردنی فشار لە سەر ئێران و ڕووسیا، هێندە قەیرانێكی لە بنەڕەتدا ئابووری نەبوو.

لەم بارەیەوە یەكێك لە شیكارە ئێرانییەكان، سوورە لە سەر ئەوەی كە «داواكاری دەستبەرداربوونی بەرنامە ئەتۆمییەكەمان سووكایەتیپێكردنە، وەك ئەوە وایە نەتوانین لە خواردنگەیەك داوای خواردنێك بكەین كە هەموان دەیخۆن».

هەر چەندە دۆسییەی ئەتۆمی ئێران، دۆسیەیەكی گرینگی كۆمەڵگای نێودەوڵەتییە، بە پلەی یەكەم ئیسرائیل و زۆر لە وڵاتانی تر وەك سعوودیە و پاكستان بەم كارە نیگەرانن، بەڵام ئێران تا ئەم ساتەش سوورە لە سەر بەرهەمهێنانی چەكی ناوەكی و بیانووشی هەیە كە وڵاتەكەی لە مەترسیدایە و ڕووبەڕووی پلانی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بوەتەوە.

چاودێران پێیان وایە، ئێران سەرەڕای ئەوانە، هەست بە نائارامی نزیكی ئەمریكا دەكات لە عێراق و ئەڤغانستان، لە لایەكی تریشەوە لە توركمانستان و پاكستان، سەرەڕای بوونی كەشتیگەلی زۆری لە ئاوەكانی كەنداوی فارس لە قەتەر و بوونی هاوكاری و هەماهەنگی گەورەی نێوان ئەمریكا، سعوودیە، ئەمریكا و توركیا لە لایەكی ترەوە.

هەندێك سەرچاوە ژمارەی شیعەكانی جیهان بە (300) ملیۆن كەس دەزانن و لەو بارەیەوە دەڵێن: «لە ئێستادا (7,5) ملیار دانیشتووی زەوی نزیكەی (1.3) ملیار موسوڵمانن، كە لەو ژمارەیە (1) ملیاریان سوننەن (حەنەفی، شافعی، حەنبەلی، مالكی) و (300) ملیۆن شیعەن (شیعەی دوانزە ئیمام، عەلی ئیلاهی - عەلەویەكان، زەیدی، ئیسماعیلییەن).

پێنجەم: بە دوای سەركەوتنی شۆڕشی خەڵكی ئێران لە ساڵی (1979)، ئێران وەكوو سیمبول، مەرجەع و سەنتراڵی سەرەكی شیعەكانی دونیا سەیر دەكرێت، لە زەمینەی واقیعیشدا رۆڵی ئێران وەكوو مەرجەع دەبینرێت و پراكتیزە دەكرێت.

بوونی (300) ملیۆن شیعە لە جیهاندا ، بە جیاوازیی ئاڕاستە جیا جیاكانییەوە، وای كردوە ئێران كاریگەریی لە سەر هەموویان دابنێت، تاران بێتە سەنتراڵی ئەو ئاڕاستە جیا جیایانە و كۆكردنەوەیان لە ژێر چەتری شیعەگەرایی و مەترسی مەزهەبی و سیاسی وڵاتەكانیان، ڕەنگە زۆریش سادە بێت، كە ئێستا هەموو جیهان دەزانێت ئێران شیعەكانی لوبنان و حیزبولڵا ئاڕاستە دەكات، حەسەن نەسرولڵا خۆی دەڵێت «من سوجدە بۆ دوو كەس دەبەم، خودا و خامنەیی».

ئێران حوسییەكان لە یەمەن ئاڕاستە دەكات، عەبدولمەلیك ئەلحوسی وەكوو شیعەیەكی نوێنەری تاران مامەڵە دەكات، ئێران عەلەویەكان لە سووریا و توركیا دەجووڵێنێت، ئێرانە شیعەكانی عیراق ڕابەرایەتی دەكات و نەجەف وەكوو قوم سەیر دەكات.

ئەگەر لە ڕووی جوگرافی و سیاسییەوە ئێران زلهێزێكی ناوچەیی و تارماییەكی سامناكی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بێت، ئەوا لە ڕووی مەزهەب و دینییەوە دوو پانتایی گەورەی لە ناو جیۆپۆلەتیكی عەرەبی، توركی، بگرە هیندی و ئەفریقایش هەیە، بە هۆی بڵاوی و جیۆپۆلەتیكی شیعە لە ناوچەكەدا. فەرماندەی سوپای پاسداران لەو بارەیەوە ڕای گەیاند» شۆڕشی ئیسلامیی بە خێرایی لە پێشكەوتندایە، نەك لە فەلەستین، بەڵكوو لە عێراق، سووریا، یەمەن و خەڵكی ئەو وڵاتانەن سوپاسگوزاری میللـەتی ئێرانن».

«ڕۆژانە چاودێرانی سیاسی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و نزیك، كە وڵاتگەلی وەك لوبنان تا پاكستان، لە تاجیكستانەوە تا ئیماراتی یەكگرتووی عەرەبی دەگرێتەوە، بینەری شتگەلێكن كە شیعەكان ڕۆڵی سەرەكیان هەیە لەو جەنگانەدا».

قەیرانی ئەڤغانستان، نائارامییەكانی باشووری پاكستان، چارەنووسی سووریا و جێگیریی سعوودیە، كێشمەكێشی توركیا، لە تێكڕای ئەم نموونانەدا وشەی شیعە دەبینین لە ستونە ڕۆژنامەنووسییەكاندا.

بێ گومان ئێران هێندەی تواناو قودرەت لە مەسەلەی شیعەگەرایی، دیوە مەزهەبییەكە وەردەگرێت، هێندە نەیتوانیوە سوود لە جوگرافی سیاسی و سەربازییەكەی وەربگرێت، ئەگەرچی هەر دووكیان بە پاڵ یەكەوە، دوو هێزی گەورەیان بە ئێران بەخشیوە.

بۆ ئێران ئاسان نییە هەر كات ویستی سوپا بنێرێتە عیراقی دراوسێی، ئەگەرچی هیچ مەترسییەك لە سەر دوو سنور ڕووبەڕووی نابێتەوە، بەڵام لەوە گرنگتر ئەوەیە كە ئێران لەمێژە سوپایەكی لە عیراق بونیاد ناوە، كە ئایدۆلۆژیاكەی وابەستەگی هەیە بە تارانەوە، بێ سێ و دوو ئێرانی وەكوو ڕابەری جیهانی شیعە قەبووڵە. قسەكەش ئەوە نییە كە ئێران لەم چەند ساڵەی ئەخیردا ئەم جەماوەرە شیعەی سازمان دابێت، یان لە پاش ڕووخانی بەعس ئەوانی گرتبێتە خۆی... نەخێر، بەڵكوو لەگەڵ هاتنە سەر كاری كۆماری ئیسلامیی ئێران لە ساڵی (1979) ئەم ستراتیژەی گرتوەتە بەرو لە تاران داڵدەی داون، پەناگەی بۆ دروستكردوون. حیزب و هێزی سیاسیی چەكداری بۆ پێك هێناون.

تەنانەت ئێران لە دەیەی هەشتاكان هێزگەلی شیعەی گرتە خۆی، كە پێك هاتبوون لە دەیان هێز لە هەڵبژاردنەكانی (2004) بوونە یەك لیست (حزبی دەعوەی ئیسلامی، ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی، بەدر، حیزبی دەعوەی ئیسلامی – ڕێكخستنی عێراق، حیزبی فەزیلە، ڕەوتی سەدر، چەندین حیزب و كەسایەتی و لایەنی شیعەی كوردی فەیلی)، لە سەروو هەموو ئەوانەشەوە مەرجەعی گەورەی شیعی (عەلی سیستانی) لە عێراق كردە مەرجەع و كاریگەریی گەورەی لە عێراق دانا.

بە پێی سەرچاوەكانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بۆ ساڵی (2006) هاوپەیمانی عێراقی یەكگرتوو، كە لە هێزە شیعەكان پێك هاتبوو، توانی (128) كورسی بە ڕێژەی (46.55%) بە دەست بهێنێت،  پاشان كوردەكان و دواتر سوننەكان.

ئەمە ئاماژەیەكی گرینگ بوو كە ئێران ڕۆڵی كاریگەریی لە سەر شیعەكانی عێراق هەیە و سەركەوتنی شیعەكانیش ئەوەی سەلماند كە عێراق لە دەست سوننە دەرچوە، كاتی ئەوەیە شیعەكان تۆڵەی رابردوو بكەنەوە. لەو كاتەوە شەڕ تا دەگاتە ئێستا، شیعەكان ئەكسەریەتی زۆر بوون و سوننەكانیش بوونەتە كەمینە، دژی دوژمن و حكوومەتی بەغداد و حكوومەتی ئێرانی، یان سەفەوی ناوی دەبەن.

ئەوە لە كاتێكدایە، بە پێی دەستووری ساڵی (2005) هاتوە كە «عێراق وڵاتێكی فرە نەتەوە و مەزهەب و بەشێكە لە جیهانی ئیسلامی و ئەندامی دامەزرێنەری كارای وڵاتانی عەرەبییە،  بەڵام هەرگیز دوای ڕووخانی بەعس حكوومەتی عێراقی پابەند نەبوە بە جیهانی ئیسلامی و خۆیشی نەبەستەوە بە جیهانی عەرەبی و بگرە مەرجەع و سەرچاوەی بڕیارەكانی تاران بوو نەك وڵاتانی ئیسلامی و جیهانی عەرەبی.

ئێران بۆ هێزە شیعەكانی عێراق ڕاهێنانی سەربازی پێ كردوون. لە ڕووی ئایدۆلۆژییەوە ئەو قەناعەتەی لا دروستكردوون، كە ئێران بە مەرجەع و سەنتراڵی خۆیان بزانن. هەر واشیان كردوە، هەر بۆیە چاودێرانی خۆرئاواش دانیان بەوەدا ناوە، كە ئەوە ئێرانی شیعەیە عیراق بەڕێوە دەبات و دەتوانێت قەیران دروست بكات و عیراق وەكوو كارتی فشار بە كار بهێنێت.

هاوكاری ئێران بۆ هێزە شیعە عێراقییەكان لە شەڕی داعش لە دوای پەلاماردانی موسڵ، بەگرنگییەوە باس دەكرێت، ماڵپەری مەشرق نیوز، كە لە سوپای پاسدارانەوە نزیكە دەنووسێت «گروپەكانی بەدر، حزبولڵای عێراق، سەرایا خوراسانی، عەسائب ئەهل هەق، كەتیبەی ئیمام عەلی.. سەر بە ئێرانن، لە لایەن سوپای پاسدارانەوە یارمەتی دەدرێن».

باس لەوەش دەكرێت كە ژانویەی (2015)، حەمید تەقوا، كە «ئەندازیاری دامەزرێنەری گروپە چەكدارە شیعەكانی عێراق بوە، لە شاری سامەڕا لە لایەن گروپی تیرۆریستی داعشەوە كوژراوە».

لە دوایین دیداری جۆن كیری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا و شازادە سعوود فەیسەڵ وەزیری دەرەوەی سعوودیە و فەیسەڵ لە بارەی عێراقەوە كە پرسیاری لێ كرا سەبارەت بە شەڕی سوپای عێراق و حەشدی شەعبی و گرتنەوەی شاری تكریت لە دەست داعش و هەواڵی بەشداریكردنی قاسم سولەیمانی فەرماندەی هێزی قودس، سعوود فەیسەڵ وتی: «بارودۆخەكەی تكریت نموونەیەكی باشە بۆ ئەوەی لێمان تێ بگەن كە بۆچی ترسی ئێرانمانە هەیە، ئێران خەریكی داگیركردنی عێراقە، ئەمەش ئەو ترسەیە كە (2003) سعوودیە هەیبوو لە ڕووخانی عێراق، هەر بۆیە توێژەرێكی سعوودیە بە نازناوی (قاسم سوپەرمەن) دەڵێت «خۆتێوەگلانەكەی ئێران یان شیعەكان لە یەمەن، بەحرەین، سووریا، لوبنان و عێراق هۆكاری ئەوەن سعوودیەكان ترسییان لە پێوەندیی ئەمەریكا و ئێران هەبێت». سعوود فەیسەڵ دەڵێت: «خەمی تێوەگلانی نابەجێی ئێرانمان هەیە لە ناوچەكەدا و دەبێت بەر بەو چالاكییانەی ئێران بگیرێت».

لە لایەكی ترەوە، بۆ ئێران ئاسان نییە، بە ئاسانی دەستی بە هاوكاری حوسییە شیعە زەیدییەكانی یەمەن بگات، بەڵام ئێران لەمێژە پێگەیەكی كۆمەڵایەتی، دیینی و مەزهەبی لە یەمەن بۆ خۆی دروست كردوە، لە ڕێگەی حوسییەكانی یەمەنەوە، تا ئەو كاتەی حیزبی (ئەنسارولڵا)یان بۆ دروست دەكات، (حسێن ئەلحوسی) دەكاتە ڕابەریان تا ساڵی (2004) لە ڕووبەڕووبونەوەكاندا لەگەڵ هێزەكانی ئەو كاتی یەمەن دەكوژرێت و دواتر عەبدولمەلیكی كوڕی شوێنی دەگرێتەوە، ئەم گەنجە شیعە یەمەنییە، كە گۆشكراوی تارانە، لە وەڵامی وڵاتانی كەنداو كە دەڵێن ئێران لە ڕێگای حوسییەكانەوە دەستی بە سەر یەمەندا گرتوە.

عەبدولمەلیك ئەلحوس لە وتارێكدا لە كەناڵی مەسیرەی سەر بە گروپی ئەنسارولڵای باڵی سیاسی حوسییەكان ڕای گەیاند «كە وڵاتانی كەنداو هەوڵی پڕچەككردن و هاوكاریكردنی ماددی چەكدارەكانی قاعیدە لە دەرەوە و ناوەوەی وڵات دەدەن، بۆ ئەوەی یەمەن داگیر بكەن».

وڵاتانی كەنداو بە ئاشكرا ڕای دەگەیەنن، كە ئێران مەشق بە چەكدارانی حوسی دەكات لە سووریا، لەم بارەیەوە ئاژانسی (ئاكی) ئیتالیا بڵاوی كردەوە، كە چەكدارە حوسییەكانی لە سووریا مەشق و ڕاهێنانیان پێ دەكرێت بەر لەوەی بگەڕێنەوە بۆ وڵاتەكانیان، سوپای پاسدارانی ئێران بە هاوكاری چەكدارە حوسییەكانی یەمەن دێتە سووریا و هەر كاروانێك (100) كەس دەبن.

ئەوەی بەر لە (35) ساڵ خومەینی كردبوویە مانیفێستی شۆڕشی «مردن بۆ ئیسرائیل، مردن بۆ ئەمریكا» ئێستا حوسییەكان لە سەعدە لە باشووری یەمەن ئەم دروشمانە بە ئیمانەوە دەڵێنەوە.

واتا ئێران، كار لە سەر سنوورە جوگرافییەكان ناكات، لە بابەتی وڵاتانی دراوسێ تا ببێتە هێزێكی ناوچەیی، ئێران كار لە سەر لایەنی ئابووری ناكات تا ببێتە هێزێكی ناوچەیی، بەڵكوو ئەگەر چی ئەمانە پەراوێز ناخات، ئەگەرچی ئێران پێوەندییەكانی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ لەگەڵ زۆرینەیان خراپە، ئێران ڕێك كار لە سەر پێگەی كۆمەڵایەتی، شیعەكانی جیهان دەكات، زۆر باشیش سوودی لەم جۆرە پێوەندییە مەزهەبییە، سیاسییە وەرگرتوە.

«بۆ نموونە، ئێران سنوورەكانی ناگاتەوە وڵاتی یەمەن، بەڵام لە وڵاتی سۆماڵ ڕاهێنان بە چەكدارە حوسییەكان دەكات».

واتا ڕاهێنان بەهێزێك دەكات، كە پێگەیەكی جەماوەری گەورەیان لە یەمەن هەیە، بەڵام لە ڕێگای مەزهەبەوە، كەواتا ئێران ڕۆڵ و قودرەتی خۆی لە یەمەن پیادە دەكات.

یان بۆ نموونە، ئێران زۆر بۆی گرینگە كە كار لە سەر شیعەكانی كەنداوی  فارس بكات و سەرنجیان ڕابكێشێت، كە تاران ماڵی هەموویانە. داكۆكییان لێ دەكات و لە مەترسی دەوڵەتە سوننییەكان دەیانپارێزێت.

ئێران ئەمە دەڵێت، بەڵام ڕاستییەكەشی ئەوەیە ئەو جیۆپۆلەتیكەی كە شیعە تێیدا قەراری گرتوە لەو ناوچەیەدا، «نزیكەی (70%)ی كەنداوی فارس شیعەن، ئەوە لە كاتێكدایە كە (3\4)ی یەدەگی نەوتی جیهان لەو ناوچانەن».

سەرەڕای ئەوانەش ئێران ئەگەر چی هەوڵ دەدرێت لە لایەن ئەمریكاوە فەرامۆش بكرێت یان گۆشەگیر بكرێت، بەڵام ئێران وەكوو وڵاتانی بەرازیل، كازاخستان و سعوودیە لە ڕووی دیبلۆماسییەوە وڵاتێكی پێشكەوتوە و دەتوانێت سوود لە چەند هێزێک وەربگرێت. بۆ نموونە لەگەڵ چین چەندین ڕێككەوتنی گەورەی واژۆ كردوە، لە بوارەكانی وزە، ژێرخان و چەكدا. وەك گرێبەستێك بە بڕی (70) ملیار دۆلار بۆ گواستنەوەی گازی سروشتی لە كێڵگەی پارس – باشووری ئێران لە گەورەترین كێڵگەی ئێران لە پەرەپێدانی كێڵگەی زەبەلاحی نەوت لە هەرێمی كوردستانی ئێران و بونیادنانی چەندین وێستگەی لاوەكی نەوت لە دەریای قەزوین لە بونیادنانی هێڵی میترۆ لە تاران.

كەواتە ئێران دەتوانێت بە بەدەستهێنانی پشتگیری شیعەكان، سوودی ئابووریش چنگ بخات و كارتی فشاریش بن بۆ نەیارانی ئێران.

ئەمەیش ئەوە دەگەیەنێت، لە قەیرانەكانی ناوچەكە و خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، شیعەكان ڕۆڵی گرینگ دەگێڕن. ناكرێت چیدی پەراوێز بخرێن. ئەمەیش واتای ئەوەی ئێران ناكرێت پەراوێز بخرێت. كە نوێنەرایەتی زۆرینەی شیعەكانی جیهان دەكات.

بە تایبەت ئەو زوڵمە زۆرەی بەرانبەر شیعە دەكرێت، بە دوای شۆڕشی خەڵكی ئێران، وردە وردە، هەست بە سووكبوون دەكرێت لە سەریان. دەستیان بە جمووجۆڵی سەربازیی كردوە، لە هەركام لەو وڵاتانەدا حیزبیان دروست كرد، كەوتنە جووڵە، كە زۆربەیان لە چاوەڕوانی مەهدیدا دەجەنگن.

سەرەڕای ئەوەی هەموو شیعەكانی جیهان لە سەر ئەوە كۆكن كە ئیمامی عەلی ساڵی (661)ی زایینی كوژرا و دواتریش حەسەن و حسێن ژەهرخواردكران و كوژران، تا ئێستاش ئەمانە وەكوو سیمبول و پیرۆزییەكانی خۆیان سەیر دەكەن.

بەڵام ئەم پیرۆزییەی شیعەكان، زۆر كەم قاڵبی سیاسی بە خۆوە گرت. لە سایەی دەوڵەتێكی سیستماتیزكراوی جێگیردا، بەڵام دوای شۆڕشی (1979)، خومەینی ئەم هیوایەی شیعەكانی ژیاندەوە، هەر بۆیە لە ناو جوگرافیا و جیۆپۆلەتیكی شیعەدا. ئێران، تاكە وڵاتی ئایینزای شیعەكانە، توانی وەك لایەنی سیاسی دەسەڵات بگرێتە دەست و خومەینی ئەو كاتیش ویستی نوێنەرایەتی موسوڵمانانی جیهان بكات، بەڵام دواتر كۆڵیدا لەو فكرەیە و خۆی ساغكردەوە، كە تەنها نوێنەرایەتی شیعەكانی جیهان دەكات، وردە وردە خۆی وەكوو سەركردەی ڕۆحی و پیرۆزیی شیعەكان نیشان دا و داوای كرد كار بۆ سەرخستنی ئیسلام بكەن.

واتا شۆڕشەكەی خومەینی یەكێك بوو لە ڕووداوە هەرە گرینگەكانی نیوەی دوەمی سەدەی بیست لە جیهاندا، كە بۆ یەكەم جاربوو شیعەكان دەوڵەتی شیعی مۆدێرن بەدەستەوە بگرن، نەوتێكی زۆر بخەنە ژێر دەسەڵاتیانەوە، كە بە درێژایی مێژوو لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و لە ئێراندا لە سادەترین مافە دینی و مەزهەبییەكانیان مەحروم كرا بوون، تەنانەت شا، بە زۆر خومەینی لە ئێران و دواتریش لە نەجەف دەرپەڕاند بۆ پاریس. لە ئێستاشدا سەید موحەمەد عەلی ئەمینداری گشتی ئەنجوومەنی ئیسلامی عەرەبی لە لوبنان ڕای گەیاندوە «كە باری تەندروستی ئایەتولڵا عەلی خامنەیی ڕابەری باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران زۆر خراپ بوە» ڕای گەیاند: «ناوبراو تەندروستی بەرەو دۆخێكی مەترسیدار دەڕوات و توانای پیادەكردنی كارەكانی نەماوە»، ناوبراو بە مۆنتی كارلۆی ڕاگەیاندوە: «نەخۆشییەكەی خامنەیی دەرهاویشتەی سیاسی و دیینی بۆ ئێران و ئەو دەوڵەتانە هەیە كە نفوزی تێدا هەیە وەكوو عێراق، لوبنان و یەمەن». سەید محەمەد ئەوەشی ڕاگەیاندوە «كە سیستمی ویلایەتی فەقیهــ كەوتوەتە ژێر قورساییەكی زۆرەوە بە هۆی سیاسەتی هەناردەكردنی شۆڕش و دەستێوەردانی ڕاستەوخۆ لە یەمەن، عێراق، سووریا و لوبنان، بۆیە دەیەوێت پەلە بكات لە ئیمزاكردنی ڕێككەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ ئەمریكا» ناوبراو پێشبینی ئەوەشی كردوە كە لە شوێنی خامنەیی ڕەنگە مەحموود ئەلهاشمی ئەلشهررودی كە نزیكە لە قاسم سولەیمانی شوێنی بگرێتەوە.

ئێستا وەكوو (ئۆلیڤەر ڕوا) دەڵێت «ئێران بە نیازە زیاتر یاری بە فراوانخوازی شیعەگەری بكات تا فراوانخوازی ئێرانی».

مەبەستی ئەوەیە ئێران پشت بەو گروپە شیعانە دەبەستێت كە ئێرانین لە ڕووی نەتەوەوە، وەك (هەزارەكانی ئەڤغانستان، شیعەكانی باشووری لوبنان، ئازەرییەكان، تا ئەو نەتەوە ئێرانییانەی كە ئێرانی ڕەسەنن وەك كوردەكانی ڕۆژهەڵات و تاجیكەكان).

واتا ئێران هێندەی سۆز و عەتفی، لای شیعە عەلەویەكانی سووریا و توركیا، دروزەكانی لوبنان، زەیدیەكانی یەمەن، شیعەكانی بەحرەین و پاكستان، دواتر ئیمامەكانی نەجەف و كەربەلا هەیە، هێندە سۆز و خۆشەویستی ناچێتە سەر نەتەوە نزیك و ژێر دەستەكانی خۆی لە بابەتی كوردەكانی ڕۆژهەڵات، بلوچەكان و عەرەبەكانی ئەهواز.

تاكە فاكتەریش ئەوەیە كە ئەمان سوننین، لە چوارچێوەی جیۆپۆلەتیكی شیعە جێگەیان نابێتەوە.

هەر بۆیە ئێران ئامادەیە ئەم مەشقە بە حیزبولڵای لوبنان بكات و حەسەن نەسرولڵا وەك نوێنەری خۆی دەستنیشان بكات، ئامادەیە عەبدولمەلیك حوسی بە چەك و پارە لە یەمەن تەیار بكات، كەچی هەموو هەوڵەكانی خۆی لەگەڵ هەواڵگری پاكستان بخاتە گەڕ بۆ دەستگیركردنی عەبدولمەلیك ڕیگی سەركردەی سوننی و دواتر لە سێدارەی بدات.

واتا ئێران چەندە داكۆكی لە شیعەكانی دەوری خۆی بكات بۆ پەرە ئەستاندنی دیوە سیاسییەكەی و سیاسەتەكانی ئێران هێندەش نیگەران و سەرسەختە دژی سوننەكانی ناوخۆ و وڵاتانی ناوچەكە، لە ڕووی مەزهەبییەوە بە دوژمنی سەرسەختی شیعەیان دەزانێت و بانگەشەی ئەوەش دەكات كە دژایەتی وڵاتانی سوننی و بە تایبەتی سعوودی بۆ ئێران، دژایەتی سیاسی و ئابووری نییە و تەنها و تەنها پەیوەستە بە دژایەتی بۆ شیعە و شیعەگەرایی، ئەمەش وای كردوە كە هێزە شیعییەكانی جوگرافیای پەرشوبڵاوی جیهان، هەمیشە داكۆكی لە ئێرانی مەرجەعیان بكەن، تاران وەكوو قیبلەی شیعەكان، خومەینی وەك سیمبول لە پاڵ عەلی، حەسەن و حسێن سەیر بكەن.

تاران ئەم كارتەی لەگەڵ هەر وڵاتێك كە شیعەكانی تێدان، بە شێوەیەك بە كار هێناوە و سوودی لێ وەرگرتوە.

كاتی خۆی خومەینی لەگەڵ هاتنە سەر كاری، كەوتە شەڕ لەگەڵ ڕژێمی سەدام حسێن و بەعسی سوننی، خومەینی ڕای گەیاند: «ڕێگای ڕزگاركردنی قودس بە نەجەف و كەربەلادا تێپەڕدەبێت»، هەر ئەم دروشمە یۆتۆپیاش بوو، وای كرد تاران نەك هەر شەڕی گەورەترین وڵاتی سوننی بكات. كە خۆرئاوا و وڵاتانی كەنداوی فارس پشتیوانیان لێ دەكرد، بەڵكوو بە سەدان گەنجی شیعەی كردە قوربانی، ئەو یۆتۆپیایەی كە نە قودس ڕزگار كرا، نە نەجەفیش بەو شەڕە وەرگیرایەوە.

بەڵام بەردەوام ئێران لە سەر سیاسەتەكانی پاش كۆتاییهاتنی شەڕ لەگەڵ عیراقی سەدام، هەرگیز دەستبەرداری شیعەكانی عیراق نەبوو، تا سەرەنجام بە دوای ڕووخانی بەعس لە (2003)دا بە ڕێگای وشكانی گەیشتە نەجەف و كەربەلا و باسێكیش لە ڕزگاركردنی قودس لە دەست ئیسرائیل نەما.

خومەینی و ئێران، یەكەم باوەشی میهرەبانی بوو بۆ نەوەكانی، عەلی، حەسەن و حسێن لە عیراق. ئەوەی لە دەیەی هەشتاكان كردی لە دەیەی نەوەدەكان و دوو هەزارەكاندا ڕەنجەكەی چنییەوە و بۆ یەكەم جار بوو لە دوای دروستبوونی عیراقەوە لە (1921) عیراق لە حوكمی سوننەوە بۆ هەمیشە گۆڕا بۆ حكومی شیعەكانی دۆستی ئێران، یان بەدیهێنانی خەونەكەی خومەینی و ئێران، كە شیعەكان نەك هەر شوێنە پیرۆزەكانیان گرتە دەست، بەڵكوو نەوتی زۆریان خستە ژێر دەست و لە ئاوەكانی كەنداوەوە بوونەتە لەمپەر لە بەردەم سوننە و ڕەقیبەكانی تاراندا، كە هەشتا ساڵ بوو شیعەیان دەچەوساندەوە.

ڕەنگە شیعەكانی عیراق كە (50%)ی دانیشتوانی ئەو وڵاتە پێك دەهێنن،  سەرەڕای ئەوەی خاوەنی شوێنە پیرۆزەكانی شیعەكانن لە سەر ئاستی هەموو دونیا و هاوكات ئەمانە شیعەی دوانزە ئیمانن.

عێراق هەر لە ساڵی (1921)، كە دروستبوو، بێ گوێدانە مەسەلەی ئیتنی و مەزهەبی بە دەوڵەتێكی عەرەبی (سوننی) و ئیسلامی (سوننی) ناوزەد كرا، بێ گوێدانە پێكهاتەی دانیشتوانی عێراق كە مۆزایكێكی تایبەت و فۆڕمێكی ناهۆمۆجینی هەیە.

هەر لە مێژووی دروستبوونی عێراقەوە كەمینەی سوننە حكومی عێراقی كرد، لە بەرانبەر كورددا وەكوو ناسیۆنالیزمی عەرەبی خۆی دەرخستوە و لە بەرانبەر شیعەشدا وەكوو ئەنتی شیعە و نوێنەری ئیسلامی عەرەبی فاشی خۆی دەرخستوە و هەمیشە كەمینەی سوننە (20%) حكومی هەموو عێراقی كردوە.

لە كاتێكدا عێراق لە ڕووی ئیتنییەوە، پێكهاتەیەكی ئاڵۆزی هەیە لە (عەرەب، كورد، ئاشووری، توركمان، سریان، ئەرمەنی و ئێرانی). لە ڕووی مەزهەبیشەوە لە (ئیسلام، سوننە) كە پێك دێت لە چوار پێڕە و (شافعی، حەنەفی، مالیكی و حەنبەلی) و چوار تەریقەتی (قادری، نەقشبەندی، ڕەفاعی، هەقە)، دواتریش شیعەی دوانزە ئیمام و پاشان مەسیحی (ئەستۆری، یاقووبی، سووریانی و ئەرسەدۆكس) پاشان (كلدانی، ئێزیدی، ئەهلی هەق، كاكەیی، شەبەك، سارەیی و گۆران) .

لە چەند سەرچاوەیەكیشدا باسی لە (فەلە و جوولەكە) وەك (بابایی، بەهائی، یارسانیزم) كراوە، بە پێی ئاماری (1977) فەلە (252478) كەسن، بە ڕێژەی (2.14%)، ئێزیدی (10219) بە ڕێژەی (0.86%)، سویبی (15973) و جولەكە (381000).

بە پێی ئاماری ساڵی (1990) ئەگەر چی دەستی بەعسی تێدا بوو، ژمارەی دانیشتوانی عێراق گەیشتە (18.100.000) ملیۆن كە (77% عەرەب)، لەوە (53% - 60%) شیعەن، (17%) سوننە، (19%) كورد و (1.4%) توركمان و (0.8%) ئاشووری و (0.8%) ئێرانی بوون. واتا هەمیشە كەمینەی سوننی حاكم بوە، هەر بۆیە پاش ڕووخانی بەعس لە (2003) خەونی ئەبەدیەتی سوننەكان ئاوا دەبێت و شیعەكان هەیمەنە دەكەن و لە ئێستاشدا عێراق بوەتە مۆدێكی حكومڕانی ئێرانی و شیعی لە بەغداد.

پاش شەڕە هەشت ساڵەكەی (1981–1988)، عیراق – ئێران و هەوڵدان بۆ پشتیوانی عیراق، سەرەنجام بەعس لە دوای پەلاماردانی کوەیت  لە ساڵی (1990) و دواتر پەلاماردانی شیعەكان و كوشتنی (40) هەزار كەس، بەڵام دواتر هەرگیز ڕەوتی ڕووداوەكانی بە دڵی وڵاتانی خۆرئاوا، ئیسرائیل، ڕیازە، وڵاتانی سوننی كەنداوی فارسی نەبوو، بەڵكە دەرەنجام عیراقی سوننی بوە ڕابردوو، لە دوای (2003) بە تەواوی عیراق بوە عیراقی شیعەكان و هەیمەنەی دەوڵەتی قوم و تاران باڵی كێشا بە سەر عیراقی نوێدا، هەر زوو تاران دەستی كرد بە قەتڵوعامی كۆنە بەعسییەكان و فڕۆكەوانە بەعسییەكان و دروستكردنی تۆڕی شیعی لە ئێرانەوە بۆ نەجەف و كەربەلا و ڕۆیشتنی بەرە و سووریا و سنوورەكانی توركیا تا باشووری لوبنان و ئەو كات ڕۆڵی ئەم ڕایەڵە جاڵجاڵۆكەییە باشتر دەركەوت كە تاران پاڵیدا بە ئەسەدەوە و نەیهێشت بە دەردی قەزافی، موبارەك و عەلی عەبدولڵا ساڵح و سەركردەی وڵاتانی بەهاری عەرەبی بچێت.

ئێستا ئیتر عیراق بۆ ئێران تەنها بوونی زۆرینەی شیعە نییە، بەڵكوو هەوڵی بێهێزكردنی سوننییەكان دەدات و لە لایەكی ترەوە دەیەوێت خۆی بە دۆستی كوردە سوننییەكان نیشان بدات، كە ئەمەش پارادۆكسێكی زیرەكانەی ئێرانە، كە لە هیچ كام لە وڵاتانی دراوسێ نەیتوانیوە بە قەدەر كوردەكانی عیراق بەشێكی زۆر لە حیزبە سیاسییەكانی بكاتە دۆستی ئێران و شیعە، واتا ڕەنگە باشترین دۆستی سوننی لە ناوچەكە و بگرە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستیشدا كوردە سوننییەكانی عیراق بن و ڕێك بە پێچەوانەوە كە كوردەكان هێندە لە ئێران نزین زۆر كەمتر كەیفیان بەهێزە سوننی و وڵاتە سوننییەكان دێت، كە ئەمەش ڕێك ئەو شتەیە كە پێی دەگوترێت پارادۆكسی مەزهەبی و ستراتیژی ئێرانییەكان.

سەرچاوە عەرەبییەكان پێیان وایە، وڵاتانی عەرەبی هاوكاری پرۆژەی ئێرانیان كرد و بە كارئاسانییكردن و بێ دەنگییان بەرانبەر دوژمنكاری ئەمریكا لە عێراق و ئەمەش سەرەتایەكە بۆ داگیركاری فارسی سەفەویی بە دەبابەی ئەمریكا...

بەگوێرەی چەند سەرچاوەیەكی عەرەبی، كە دزەی كردوەتە دەرەوە، لە كۆبوونەوەی وەزیرانی دەرەوەی وڵاتانی دراوسێی ئێران لە یۆلیۆی (2014)، وەزیری دەرەوەی ئێران بە هاوڕێ عەرەبەكانی وتوە: «بارودۆخی عێراق لە دەست ئێوە دەرچوە و ئێستا عێراق بە جێ نفوزی ئێرانی دادەنرێت، بەڵام ئێران ئامادەیە یارمەتی وڵاتانی عەرەب بدات لە قەزیە سەرەكییەكەیان كە فەلەستینە».

كاتێكیش لە حوزەیرانی (2014)، لە ژێر ناوی جیهادگەرایی سوننە موسڵی داگیر كرد، ئێران باشتر كەوتە خۆ.

ئەگەر چی بەشێكی ئەو قسانە ڕاستی تێدایە، بەڵام ڕاستییەكەی ئەوەیە كە ئێران بە پێچەوانەی وڵاتانی عەرەبی، بەردەوام پشتیوانی ئۆپۆزسیۆنی كورد و شیعە بوە لە دەیەی هەشتاكان و نەوەدەكان، واتا (70%) عێراق، كە ڕێك پێچەوانەی ئەمە وڵاتانی عەرەبی سوننی و كەنداو و بگرە میسر و وڵاتانی تریش دژی (70%) خەڵكی عێراق بوون و هاوكاری ڕژێمی بەعس و سەدام حسێن-یان كرد و لە پاڵ كەمینەی سوننە بوون كە زیاتر لە هەشتا ساڵ حكومیان كرد.

بۆیە هیچ سەیر نییە، كە عێراق لە دەست وڵاتانی عەرەبی دەربچێت و هەوڵی پەشێوی و نائارامی و تێكدانی بدەن و پشتگیری داعش بكەن، چونكە هەرگیز ناتوانن واز لەو خەونە بهێنن كە ئەو سەردەمە بە سەرچوو، جارێكی تر كەمینەی عەرەبی سوننە حاكمی موتڵەقی عێراق بن.

ئەم ڕۆڵەی ئێران لە ڕووی جیۆپۆلەتیكی، جیۆستراتیژی، مەزهەبی، مەرجەع و نوێنەری سەنترالیزمی شیعەكانی جیهان، هەمووی خستوەتە خزمەتی سیاسەتەكانی كۆماری ئیسلامییەوە و زۆر باشیش گەمە بە كارتە جۆراوجۆرەكانی شیعە دەكات.

ئێران هێز وەردەگرێت لەم نوێنەرایەتییەی شیعەكان، خۆ بە یەكەم و دوایین دڵسۆزی ئەوان پیشان دەدات. پرسیارێك سەر هەڵدەدات، ئەگەر ئێران – شیعی، ئەو بانگەشەیە بكاتە ڕاستی كە خەریكە چەكی ناوەكی بەرهەم دەهێنێت، ئەو كات لە كەنداوی فارسی و ناوچەكە ئەو بۆچوونە ڕاست نابێت كە دەڵێت «ئیمپراتۆرییەتێكی نوستوو بەڕێگاوەیە؟» تێیدا دەوڵەتی شیعی، زلهێز، فراوان نابێتە دیفاكتۆ؟ یان ئەو كات ئێران ئەو میتۆلۆژیایە نییە كە پەرجوی مەهدیە؟

ڕەنگە ئاسان بێت كە باس لە قەتەر دەكەین، بزانین كە دەوحە پایتەختێتی، نەوت ناسنامەیەتی، پشتیوانی ئیخوانەكان و ئیسلامییەكان دەكات. زۆرترین فرە ڕەهەندی قەتەر، سەرمایەكەیەتی و هیچی تر.

بەڵام كە باس لە ئێران دەكرێت، دەبێت باس لە خاڵ بە خاڵی شوێن، پێگە، نفوز و كاریگەری و ڕۆڵی شیعەكان بكەین لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا.

واتا لە هەر شوێنێك قسە لە سەر شیعە دەكرێت. واتا قسە لە سەر ئێران و پێچەوانەكەشی ڕاستە، ئینجا ئەم پێگە كۆمەڵایەتییانە، هەموویان پێگەیەكی جیۆپۆلەتیكی بۆ ئێران دەخوڵقێنێت و لە ڕووی ئابوورییەوە سوود، لە ڕووی سیاسییەوە كارتی زۆر و فراوانبوونی فیكر و ئایدۆلۆژیای شیعە و بوون بە زلهێزی لێ دەكات.

هەر كام لەو وڵاتانە، هێز لە شتێكەوە وەردەگرن، ئەمریكا لە ئابووری و سەربازی بەهێز، سعوودیە، نوێنەرایەتی سوننەكان و نەوت، توركیا لە سەر كەلاوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، بەڵام ئێران گەورەترین هێز لە كەمینە پەرشوبڵاوەكانی شیعە وەردەگرێت. كە هەموویان تۆڕێكی جاڵجاڵۆكەیی و فراوان و پێكەوە بەستوو لە ڕووی فكری و دابڕاو لە ڕووی جوگرافییەوە پێك دەهێنێت.

ئازەربایجان، یەكێك لە كۆمارە سەربەخۆكانی یەكێتیی سۆڤیەت لە ساڵی (1990)، (75%)ی دانیشتوانی شیعەن، بەڵام تورك زمانن، كە نزیكە لە زمانی ئازەرییەوە، بەڵام شیعەی دوانزە ئیمامین و خۆشیان بە جیاوازتر لە توركیا دەبینن بە هۆی شیعە بوونیانەوە.

ئەگەرچی لە دوای پرۆسترویكای گۆرباچۆڤ لە ساڵی (1990)، تاران و ئەنكەرە كەوتنە ململانێیەكی توند لە سەر گەشە و ڕۆڵی خۆیان بە سەر وڵاتە تازە دروستبوەكانی وەك ئازەربایجان، ئەرمەنستان، توركمانستان، كازاخستان و تاجیكستان.

بە تایبەت كە توركیا، خەون بە پان توركیزمەوە دەبینێت، ئێرانیش خۆی بە نوێنەری كەمینەی شیعەكانی جیهان دەزانێت، بەڵام گرفتێك لێرەدا هەیە، ئەویش ئەوەیە كە شیعەكانی ئازەربایجان (70) ساڵ بوو لە ژێر دەسەڵاتی ڕووسیای كۆمۆنیستیدا بوون، كە كۆمەڵگای بەرە و كۆمەڵگایەكی شیعی، سیكولار بردوە، بەڵام ئەمە هیچ لە گرینگی ئازەربایجان لای ئێران كەم ناكاتەوە، كە شیعە براكانی لەو وڵاتەدان.

سەرەڕای ململانێكانی ئێران و توركیا، بەڵام دەكرێت بڵێین لە دوای سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی، سیاسەتەكانی توركیا لە بەرانبەر ڕۆڵی ئێران شكستی هێنا، بە تایبەتی كە توركیا وەكوو یەكێك لە نوێنەرانی سوننیگەرا سەیر دەكرێت لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا لە پاڵ سعوودیەدا، بەڵام دەرئەنجامی شكستی سیاسەتەكانی توركیا بوو چ لە سووریا، چ لە میسر و عێراق و لە ناوچەكەدا بە گشتی و پەنابردنەبەر شەیتان لە پێناو قەرەبووكردنەوەی شكستەكانی.

بەڵكوو ئێران بە پارێزەوە سەیری ئەو بابەتە دەكات، كە ڕەنگە هەر هەوڵێكی نزیكبوونەوە دەردەسەری بۆ دروست بكات، كە خۆیشی خاوەنی ئازەربایجانی ڕۆژئاوایە و دانیشتوانی شیعەن تا نەكا مەترسی لە دەستچوونی لێ بكرێت و باكۆ بەهێز بكات.

بەڵام ئێران بە ئاسانی دەستبەرداری (5) ملیۆن و (500) هەزار شیعە نابێت، قسەكردنیشیان بە زمانی توركی بە ئاسانی سەیر ناكات، بەڵام لە هەر حاڵدا ئازەرییەكان لە نێوان زمان و ئایدۆلۆژیادا وا پێ دەچێت دواتر بە قازانجی ئێران تەواو بێت، سەرەڕای هەموو ئەوانەش تاران دەیەوێت وردە وردە شیعەكان لە سیستمێكی سیكولارەوە بگۆڕێت بۆ شیعەیەكی مەزهەبی. ئەمكارە ئەگەر گرانیش بێت، بەڵام ئێران ئەم كارەی لە ڕێگای تاك تاك یان گروپەوە دەستی پێ كردوە. ئەمەش زۆر گرینگە، كە دراوسێیەكی ئێران ببێتە بەشێك لە جیۆپۆلەتیكی شیعە و تاران.

ئەم سنوورە مەزهەبییە (جاڵجاڵۆكەییە) كە هێزێكی بێ كۆتا بەهێزی بۆ ئێران دروست كردوە. كۆتایی نایەت، تا دێت ئێران گەرموگوڕتریان دەكات و باربۆیان دەكات، وەكو كوڕ و نەوەی نوێ ئێران لێیان دەڕوانێت، چونكە ئێران هێندە قوەت و ئایندە لەم كەمینە شیعانە وەردەگرێت، بۆیە لە ڕووی ڕۆحی و سنووری جیۆپۆلەتیكییەوە سوودیان لێ وەردەگرێت، لە بەرانبەریدا چەك، پارە، سەرمایە، گەشت و سەفەریان بۆ ساز دەكات.

یەكێكی تر لە گرینگترین ئەركەكانی ئێران لە ناوچەكە، بوونی شیعە هەزارەكانی ئەڤغانستانی دراوسێیەتی، كە ژمارەیان (3) ملیۆن كەس دەبێت و شیعەی دوانزە ئیمامین.

ئەڤغانستان لە ساڵی (1979) توشی داگیركاری حكوومەتە كۆمۆنیستییەكەی ڕووسیا دەبێتەوە. نەجیبولڵا وەكوو سەرۆك كۆماری ئەڤغانستان دادەنێن، پشتونەكان، باڵا دەست بوون تێیدا و بەردەوام هەزارە شیعەكانیان دەچەوساندەوە، تا سەرەنجام بە جووڵاندنی ئێران هەزارەكان كەوتنە جووڵە. هەستی مەزهەبگەراییش تێیدا گەشەی كردوە، وردە وردە كۆمەڵگای ئەڤغانستان بوە دیفاكتۆ، شیعەكان لە هیچەوە بوونە كارەكتەری سەرەكی ئاڵوگۆڕەكان. ئێرانیش بوە سیناریستی قەیران و ڕوو داوەكان. شیعەكان بوونە خاوەنی (8) حیزب لە كاتێك دا (18%)ی دانیشتوانی ئەڤغانستان پێك دەهێنن، پاش ڕووخانی حكوومەتە كۆمۆنیستییەكەی كابول، ئیتر وردە وردە گروپە ئیتنی و مەزهەبییەكان پشتۆنەكان، تاجیكەكان، ئۆزبەكەكان و هەزارەكان سەرلەنوێ لە ژێر كاریگەریی ئێران، پاكستان و ئۆزبەكستان كە هەر كامیان پشتیوانی لە یەكێك لەو گروپانە دەكات، ڕۆڵ و پێگەی ئەم هێزانەی گەورەتر كرد، تا دوا جار ململانێكە لە نێوان پشتۆنەكان و هەزارەكان لە ململانێی دوو حزبی (وەحدەت) و (ئیتحاد) تێپەڕ بوو، بۆ ململانێی شیعە و سوننی یان سعوودی و ئێرانی.

تا سەرەنجام ساڵی (1994) تاڵیبان دەركەوت. كە باس لە پشتیوانی پاكستان دەكرا بۆیان، بە مەبەستی سیاسی و كاریگەریی پاكستان لە ئەڤغانستاندا، بەم شێوەیە لە ناو قەیرانی ئەڤغانستاندا ڕابەری پشتۆنەكان (گوڵبەددین حیكمەتیار) كە دژایەتی هاوپەیمانی (بورهانەدین ڕەببانی) دۆستی ئێران و (ئەحمەد شامەسعوود) تاجیكی بوو، توانی پشتیوانی جەنەراڵ (عەبدولڕەشید دۆستەم)ی ئۆزبەكی بە دەست بهێنێت. كە لە لایەن ئۆزبەكستانەوە پشتگیری دەكرا، تا كار گەیشتە قوڵبوونەوەی پێوەندییەكانی ئێران و پاكستان لە لایەك، سعوودیە و ئێران لە لایەكی ترەوە، بەڵام ئەوەی بۆ ئێران گرینگە، ئێستا شیعەكان یان هەزارەكانی كابول نەك كەمینەن، بەڵكوو كارەكتەری سەرەكی ئەڤغانستانن، بوونی ئەوان دوو پەیام دەگەیەنێت بەرانبەر سعوودیە و پاكستان، كە هەر دووكیان ئێران بە نەیاری مەزهەبی، سیاسی و جیۆپۆلەتیكی دەبینن.

ئەگەرچی ئەو ڕۆڵە گرینگەی لە ئەڤغانستان بینیوە، بەڵام ڕووبەڕووی گرفتێكی ئەمنی و كۆمەڵایەتی گەورە بوەتەوە بە هۆی سنوورە پانوپۆڕەكەی و نەتوانینی كۆنتڕۆڵكردنی، هەر بۆیە بە دەست بازرگانی هیرۆیین و ئەفیونەوە دەناڵێنێت كە ساڵانە بەهاكەی دەگاتە (65) ملیار دۆلار، كە دەرەنجام نزیكەی یەك ملیۆن گەنجی ئێرانی ئالودە بوون. 

عەلەویەكانی توركیا كە (16) ملیۆنن، (25%)ی دانیشتوانی ئەو وڵاتەن، بەڵام هەندێك سەرچاوە ژمارەكە بە زیاتر دەزانن و دەڵێن شیعە عەلەوییەكانی توركیا (18-20) ملیۆن كەسن و لە شارەكانی ئورمان، سێواس، ئەنكەرە، تونجەلی، ئەرزەڕۆم، ئەماسیا، ئەلازیق، ماراش و مالاتیا جێگیر بوون.

عەلەویەكان مەبەست ئەوانەیە كە پێوەندییەكی گەورەیان بە ئیمامی عەلییەوە هەیە و بە بنەچە و ئەسڵی ئەو دەزانرێن،  شیعەن وەكوو ئێران، لە پەیڕەوانی شیعەی دوانزە ئیمامین، كە بەشێك لە كوردەكانی باكووری كوردستان یان توركیا شیعەن، بە كوردی عەلەوی دەناسرێن، بەڵام ڕووبەڕووی دوو ستەم بوونەوە، جارێك كە عەلەوین، جارێك وەكوو كورد بوون و مەسەلەی نەتەوایەتی لە ناو توركیایەكی توركدا، تەنانەت باس لەوە دەكرێت كە بە هۆی كاریگەریی ئێران لە ڕووی مەزهەبییەوە، نەك هەر كاریگەریی لە ناو حكوومەت و پێكهاتەكانی شیعەی عەلەویدا هەیە، بەڵكوو لە ڕێگەی (پەكەكە)وە توانیویەتی كاریگەریی زۆر لە سەر كوردەكان دابنێت و دژی توركیا پشتیوانیان بكات، باس لەوەش دەكرێت كە لە دوایین كۆنگرەی (پەكەكە)دا كە جەمیل بایك و بەسیە هۆزات وەكوو دوو هاوسەرۆكی كۆما جڤاكی كوردستان (كەجەكە) هەڵبژێرران، ئێران بێ ڕۆڵ و كاریگەر نەبوە.

بەڵام ڕەنگە هۆكاری زۆر كاریگەریی ئێران لە ناو (پەكەكە) كە هاوشێوەی حیزبولڵا یان حیزبی وەحدەت، حیزبی دەعوە نییە. پێوەندی بەوەوە هەبێت كە (پەكەكە) هێزێكی نەتەوەیی، چەپ و ماركسییە، مەسەلەی شیعە و سوننەی زۆر بۆ گرینگ نییە، هەر پێوەندییەكیش لەگەڵ تاران هۆكاری سیاسییە نەك مەزهەبی، واتا (پەكەكە) سوود لە قەیران و ناكۆكیی سیاسی ئابووری، مەزهەبی نێوان توركیا و ئێران وەردەگرێت، نەبوەتە بەشێك لە ململانێی شیعی و سوننی، بەڵام ئێران ئەوە ناشارێتەوە كە حەز دەكات ڕۆڵی مەزهەبی یان كوردێكی عەلەوی گەر چەپ و ڕادیكاڵیش بێت بۆی گرینگە كە شیعە بێت، جیا لەوەی ئێران هەمیشە دەیەوێت فایلی شیعەبوونی عەلەوییەكان دژی توركیا سوود لێ وەربگرێت. پشتیوانیان بكات، هەر گیزیش دەستبەرداری ئەم خەونەی نابێت.

شیعەكانی نیمچە كیشوەری هیندستانیش كە (25) ملیۆن و پاكستان (35) ملیۆن كەسن، لە نێوان شیعەی دوانزە ئیمامی و ئیسماعیلیدا دابەشبوون. ئێران هەمیشە خەون بەوەوە دەبینێت كە ڕۆڵی ئەوان بەهێز بكات. بە تایبەت كە لەگەڵ پاكستان لە ململانێی سنوری گەورەدایە لەگەڵ ئەم وڵاتە.

شیعەكانی ئاسیای ناوەند، یەكێكی ترن لەو گروپانەی كۆماری ئیسلامیی ئێران، هەر چی چۆنێك بێت حسابیان لە سەر دەكات، وەكوو هەر گروپێكی شیعە یان كەمینەیەكی مەزهەبی لەو وڵاتانەی كە لە دوای دەیەی نەوەدەكان لە یەكێتیی سۆڤیەت جیا بوونەوە، سەربەخۆیی خۆیان وەرگرت.

هەر چەندە ئێران و ڕووسیا، لە ئێستادا دوو دۆستی نزیكی یەكترن، ڕوووسیا زۆر پشتیوانی لە سیاسەتەكانی كۆماری ئیسلامیی ئێران دەكات، بەڵام ئێران نایەوێت ڕۆڵ و مامەڵەكەی بگاتە ئاستێك ڕووسیا نیگەران بكات.

یان ئێران دەیەوێت ئەم مەسجە ئاوا لێ بكات، كە ململانێیەكی مەزهەبی لە ناوچەكە هەیە، كە ئێران دژایەتی ڕەقیبەكانی خۆی و ڕووسیاش دەكات، چ لە توركیا كە زۆر مەیلیان، بە دەسەڵاتی ڕووسیا نایەت، ڕەنگە هەر ئەم بۆچوونەی ئێرانیش بێت ڕووسیا پشتیوانی لە ئێران دەكات.

شیعەكانی ئیسماعیلییە، لە ناوچەی بەدەخشان، شیعە بەدەخشییەكانی تاجیكستان و مەسخەتەكانی ئۆزبەكستان، بەڵام ڕەنگە ئەم كەمینە شیعییانە پەراوێزترین گروپی شیعە بن كە لە وڵاتێكی وەك تاجیكستان كە (160) هەزار كەسن، لە ناوچەكە، هێشتا نەیانتوانیوە خۆیان ڕێك بخەن، بەڵام ڕەنگە ڕۆژێك بێت سەرهەڵدانی ئەوانیش ببێتە سەردێڕی میدیاكان و ئەم ئەگەرەش تەنها ئەو كاتەیە كە ئەجێندایەكی نوێی ئێرانی دەكەوێتە ڕۆژەڤەوە.

بە دوای هاتنەسەركاری كۆماری ئیسلامیی ئێران لە ساڵی (1979) پێوەندییەكانی ئێران و سعوودیە لە لایەك، ئێران و وڵاتانی كەنداوی فارس بە گشتی ڕووی لە خراپی كرد، پشتیوانی وڵاتانی كەندا و بۆ عێراق لە شەڕی دژی ئێران، هێندەی تر ئێرانی گەیاندە یەقین، كە تاران بە تەنها ڕووبەڕووی وڵاتێكی عەرەبی – سوننی لە كەنداو نەبوەتەوە، بەڵكوو ڕووبەڕووی هەموو وڵاتانی كەنداوی فارسی سوننە وەستاوە، ئەمەش كارێكی یەك جار قورس بوو بۆ ئێران، كە دوو ساڵ بوو هاتبوە سەر كار و دەیویست خۆیی ئەجێنداكەی باشتر ڕەگ دابكوتێت، بەڵام ئەجێندایەكی خۆرئاوایی، هەر چی زوو بوو شەڕەكەی پێش خست. ئێران تەنها ئەوەندە فریا كەوت، كە بیر لە پاراستنی سنوورەكانی بكاتەوە، نەك فراوانكردنی جوگرافیاكەی، بە تایبەت لە بواری فراوانكردنی جیۆپۆلەتیكی مەزهەبی، كە لە ئێستادا ئێران ڕێك پێچەوانەی ئەو كاتە كار دەكات. هەموو توانای خۆی خستوەتە گەڕ، بۆ فراوانكردنی پێگەی ئێرانی - شیعی لە كەنداوی فارسی، بە پلەی یەكەمیش هەراسانكردنی سعوودیەی ڕكابەری تارانە، كە وا ناسراون هەر كامیان نوێنەرایەتی شیعیزم و سوننیزم دەكەن لە ناوچەكەدا.

ئامارەكان دەڵێن (70%) دانیشتوانی كەنداوی فارس شیعەن،  بە پلەی یەكەم لە سنوورەكانی ڕۆژهەڵاتی سعوودیەن، لە ناوچە دەوڵەمەندەكانی نەوتن، بە تایبەتی لە ناوچەی ئیحسا، بە پێی ئامارەكان ژمارەی شیعەكانی سعوودیە (500) هەزار كەسن، لە بەحرەێن (350) هەزار، لە ئیمارات (300) هەزار، لە عێراق (12) ملیۆن و (500) هەزار، لە ئێران (51) ملیۆن و لە کوەیت  ملیۆنێك و (500) هەزار، لە قەتەر (50) هەزارن، ئەم ژمارە زۆرەی شیعەكان لە ناوچە گرینگەكانی نەوت، ترسی لای هەر كام لە شانشینەكانی كەنداو دروست كردوە، هەمووشیان باش دەزانن. مەترسی شیعەكان یەكەم مەترسییە لە سەر پێگەی سیاسی، نەوت و دەسەڵاتەكانیان.

چاودێران پێیان وایە ئەگەر پشتیوانی و هاوكاری ئەمریكا و خۆرئاوا نەبێت، لەگەڵ بوونی كەشتیگەل و بنكەی سەربازی و هەواڵگرییەكانی لە كەنداوی فارسدا، ئێران (6) مانگی بەسە بە هاوكاری شیعەكان، دەستبەسەر  زۆرینەی كەنداوی فارسدا بگرێت. واتا دەستبەسەر جیۆپۆلەتیكێك كە چڕترین ناوچەی گۆی زەویە لە ڕووی دانیشتوانی شیعە، گەرمترین بازاڕی بەرهەمهێنانی نەوتە. ئێرانیش باش ئەم چیرۆكانە دەزانێت، بەڵام هێشتا دەستبەرداری خەونەكەی نەبوە.

لە پاڵ سعوودیە لە باكووری ناوچەی ئیحسا، دەوڵەتە بچكۆلەكەی كوەیتیش هەیە، كە بە لایەنی كەمەوە (1\4)ی دانیشتوانەكەی شیعەن، لە پاڵ سنوورەكانی لەگەڵ عێراقی شیعی و سعوودیەی تەنراو بە شیعە، ئێستاش شیعەكان لە بەرانبەر سوننەكان هەست بە پەراوێزخستن دەكەن. بۆیە ئێران ئەمانە بە شانەی نوستووی خۆی دەزانێت، بەڵام كوەیت بە قەدەر بەحرەین و سعوودیە توشی ترس و نیگەرانی نەكردوە، بەڵام كوەیت ئەمانە بە مەترسی گەورە دەزانێت. هەر بۆیە د. نەبیل عەرەبی ئەمینداری گشتی كۆمكاری وڵاتانی عەرەبی ڕای گەیاند: «دەخالەتی ئێران لە كاروباری بەحرەین، هەڕەشەیە لە ئاساییش و ئارامی كەنداو».

هێشتا مەترسییەكە تەواو نەبوە، بەڵكوو لە باشووری ئیحسا دەوڵەتی قەتەری بچكۆلە هەیە كە ڕێژەی شیعەكانیان (20%) دەبێت، لە پاڵ قەتەر، بەحرەین هەیە، كە (65%)ی دانیشتوانەكەی شیعەن. ئێران زوو زوو بە دژی خەلیفە دەیانجووڵێنێت. شیعەكان دێنێتە سەر شەقامەكان. ئەگەر زوو هێزی كۆكراوەی كەنداوی فارسی نەبێت، بەحرەین وەكوو پارێزگا یان قەزایەكی ئێران دەكەوێتە دەست شیعەكانی ئێران، كە خامنەیی وەكوو ڕابەری ڕۆحی و ئێران وەكوو وڵاتی دایك دەزانن.

بەڵام سەرچاوە عەرەبییەكان ئەم ئامارانە بە ڕاست نازانن و ژمارەی شیعەكان بە (120) ملیۆن كەس ناو دەبەن و پێیان وایە ژمارەی شیعە كەمینە بوون لە ناو وڵاتانی عەرەبی و پێیان وایە ئەو ڕێژەیە لە كەنداوی عەرەبی وەكوو ئەوان ناوی دەبەن (10%)ی هەموو ڕێژەی دانیشتوانە.

جگە لە وڵاتی بەحرەین، ئەو ڕێژەیە بۆ ئوردوون (5%) و كۆی شیعەكانی جیهانیش (15%)ی كۆی دانیشتوانی موسوڵمانان دادەنێت و زۆرینەی ئەو ژمارەیەش لە ئێراندان، بە قسەی ئەو سەرچاوانە (42) ملیۆن كەسن و دواتر پاكستانە كە لە (33) ملیۆن كەس، ڕێژەی (20%) و دواتر هیندستان دێت كە (11) ملیۆن و ئازەربایجان (6) ملیۆنە.

سەبارەت بە ڕێژەی شیعە لە سعوودیە لە سەرچاوە عەرەبییەكان پشت بەو ڕاپۆرتە دەبەستن بە ناوی مەسەلەی شیعە لە سعوودیە كە لە لایەن گروپی قەیرانە نێودەوڵەتییەكانەوە (LCG) ساڵی (2005) لە برۆكسل دەرچوە و ژمارەكە بە ملیۆن كەس ناو دەبات بە ڕێژەی (10-15 %) لە كۆی دانیشتوانی سعوودیە كە بە پێی سەرژمێری ساڵی (2004)، (22.670.000) بوە و شیعەكان لە ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی سعوودیە بڵاو بوونەتەوە، كە دەوڵەمەندە بە نەوت.

لە بارەی كوەیتەوە، سەرچاوە عەرەبییەكان باس لەوە دەكەن كە ڕێژەكە لە (20%)ی كۆی دانیشتوانە و لە ناوچەكانی كوەیت و ئوردوون نیشتەجێبوون.

بەڵام بە پێی ڕاپۆرتێكی ئەمریكا ساڵی (2006) لە ژێر ناوی (ئازادیی ئایینی لە جیهاندا) باس لەوە دەكات، كە ئەو ڕێژەیە (30%)یە و لە پاڵ ئەوەی كە (100) هەزار شیعە لە كوەیت هەڵگری جنسیەی كوەیتی نین.

بێ گومان ئەم ژمارانەش، ڕێژەكانیان كەمترە لە چاو ئەو ئامار و ئەو ڕێژانەی پێشوو، ئەوەش هۆكارەكەی چەند شتێكە:

یەكەم: ئەوەی جیاوازیی هەیە لە ناوبردنی پێگەی جوگرافی دانیشتوانی شیعە، بەوەی كە جیهانی عەرەبی كەنداوی فارسی بە كەنداوی عەرەب ناو دەبەن. ئەمەیش واتا ئێران ناگرێتەوە، كە زۆرینەی شیعەی جیهان پێك دەهێنێت، بەڵام بەو بۆچوونەی كە ئەوە كەنداوی عەرەبی نییە، بەڵكوو كەنداوی فارسە و پێدەچێت ئەمەشیان ڕاستتر بێت، شیعە لەو ناوچەیە، زۆرینەن و چەند سەرچاوەی فارسی و بیانیش ڕێژەكە بە (75%) كۆی دانیشتوانی كەنداوی فارسی دەزانن.

جگە لەوەش ڕێژەی دانیشتوان. زۆر زیاترە لە زۆرینەی وڵاتانی كەنداو كە عەرەبن.

لە كاتێكدا، هەر چی ئێرانە، بەردەوام لە هەوڵی زیادكردنی نفوزی شیعەگەراییە لەو وڵاتانە و بەردەوام هەوڵ دەدات پەرە بە نفوزی شیعە بدات، بەڵام وڵاتانی عەرەب نەیانتوانیوە ئەمە لە ناو ئێراندا بكەن.

لەوانەش گرینگتر، تێڕوانینی ئێران بۆ مەسەلەكە، تێڕوانینی دینی یان مەزهەبییە، بە واتایەكی تر ئینتیمایەكی مەزهەبی - سیاسییە، بەڵام تێڕوانینی عەرەبەكان، تێڕوانینێكی مەزهەبی و نیشتمانی یان نەتەوەیییە، واتا ئینتیمای دینی و نیشتمانییە.

هیلالی شیعی، كە عێراق و سووریا و لوبنان دەگرێتەوە، دەرئەنجامی شەڕی سووریا نییە، بەڵام ئەم شەڕە یاریدەدەر بوو بۆ سەرهەڵدانی دوو بەرە، وڵاتانی كەنداو هاوپەیمانانی خۆرئاوا و ئیسرائیل لە لایەك، ئێران، عێراق، سووریا و لوبنان لە لایەكی ترەوە، كە هەر چی دوەمیانە لە ژێر ناوی هیلالی شیعی بانگەشەی نیشتمانی و یەكگرتوویی دەكەن لەگەڵ ئێراندا.

ئیماراتیش یەكێكە لەو وڵاتانەی كە (16%)ی دانیشتوانەكەی شیعەن، ئێران بەردەوام دەست لە كاروباریان وەردەدات و كێشەی دوورگەكانی ئیمارات هێشتا چارەسەر نەكراوە و ئێران زۆر جار كێشەیان بۆ دروست دەكات،  ئەمەش دوو گریمانە هەڵ دەگرێت:

یەكەم: كەنداوی فارسی لە ڕووی جوگرافیای ئایینییەوە، لە سەر ئاینزای شیعە، حسابە.

دوەم: نەوتی یەدەگی ناوچەكە، هێندەی مەترسی شیعەی جیدیتر و قووڵتر كردوەتەوە.

بۆیە تاكە ڕێگا و دوایین ڕێگا، كە لە بەردەم ئەم شانشینانەدا هەبوە و هەیە، بەردەوام سەركوتی ئەم شیعیانەیە، كە ئەمەش دیار نییە تا چەند ساڵی تر دەخایەنێت، بەڵام شیعەكانی ئەو وڵاتە سكڵی ڕق و سوورەوەبووی ژێر خۆڵەمێشی دەیان ساڵەی پڕ لە داپڵۆسین، بێ مافی، سەركوت و مەحرومبوونی شیعەكانە. بە دوای شۆڕشی (1979) گەلانی ئێران و شیعەكان ئاهێكیان بە بەردا هاتەوە، تا ئێستاش چاوەڕوانی هەڵاتنی خۆرێكن لە تارانەوە هەڵبێت. ڕزگاریان بكات لە دەست نەهامەتی و چەوساندنەوەی عەرەبە سوننییەكان.

سووریا بەم دواییانە لە ڕیزبەندی ڕووخان و كۆتایی هاتندا بوو، ڕووداوەكانی (26)ی كانوونی دوەمی (2011) كە ڕاپەڕینی خەڵكی لێ كەوتەوە و تا ئێستا (210) هەزار كەس بوونەتە قوربانی و (202) ملیار دۆلار زیانی بەركەوتوە، بەڵام سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن كە ئێران یەكەم وڵات بوە تا ئەم ساتەش پشتیوانی سیاسی، ئابووری، سەربازی سووریای كردوە. بە حوكمی بنەماڵەی ئەسەدی عەلەوی، وا بڕیار بوو بە دوای توونس، لیبیا، یەمەن، میسر، سووریا پێنجەمین وڵاتی بەهاری عەرەبی بێت،  وەكوو ئەوانەی پێشوو ئێستا سیستمێكی تر حكوم بن كە ڕەنگە هێزە ئیسلامییەكان، ڕادیكاڵ یان ئیخوان بن، بەڵام ئەوەی ڕوو دەدات، ئەوەیە، كە پاش چوار ساڵ لە پشتگیری ئەمریكا و خۆرئاوا و توركیا بۆ سوپای ئازاد و گروپە نەیارەكانی ئەسەد، بەڵام سەرەنجام نەك ڕژێمی ئەسەدیان بۆ نەڕووخا، بەڵكوو ئەو ئەجێندایەی ئەوان سەرەنجام گروپی داعش و نووسرەی بەرهەم هێنا، كە خۆرئاواش بوەتە قوربانی و ڕوو داوەكانی (7-8/1/2015) لە هێرش بۆ سەر ڕۆژنامەی شارلی هیبدۆ لە فەرەنسا یەكێك بوو لە دەرهاویشتەكانی شەڕی سووریا و بەهێزبوونی گروپە تیرۆریستییەكان، گروپی ڕادیكاڵ، سەلەفی و جیهادییەكان، وەك چۆن پارادۆكسی پشتیوانی لە ئەمریكا لە تالیبان، قاعیدە و كردەوەی تیرۆریستی (11)ی سێپتەمبەر بوو، ئەمەی فەڕەنساش هەمان پارادۆكسی شەڕی سووریایە، كە لانی كەم توركیا، سعوودیە و قەتەر پاڵپشتی یەكەمی بەهێزی داعش بوون، كە گرینگترین هۆكاریش شكستی ئەم هێزەی ئیخوان و سوننیانە بوو لە بەرانبەر ئێرانی شیعی.

بەڵام خاڵی یەكلاییكەرەوە لەم قەیرانەدا ئەوەیە، ڕۆڵی ئێران بوو بە هۆی پشتیوانی لە ڕژێمی ئەسەد بە دوو فاكتەر ڕوو داوەكانی وەكوو خۆی هێشتەوە:

یەكەم: لەمێژە پێوەندیی دیمەشق و تاران لە ناوچەكە هەیە، بە تایبەتی لە پێوەندیی دژایەتی هەر دووكیان بۆ عیراق و سەدام حسێن و بەعس خاڵی هاوشێوەیە لە پاڵ یەك، تێڕوانینی هاوبەش سەبارەت بە توركیا و پشتیوانی پەكەكە وەكوو نەیاری ئەنكەرە و لیوای ئەسكەندەریە، جگە لە مەسەلەی مەزهەبی لە نێوان هەر دوو لایەنی (شیعی – سوننی) و بە تایبەتیش لە دوای قەیرانەكانی سووریا دۆستایەتی و هاوپەیمانێتی ئێران بۆ سووریا دەركەوت.

دوەم: پێوەندیی مەزهەبی نێوان (تاران – دیمەشق) وەكوو مەسەلەیەكی مەزهەبی، كە هەر دوو حاكمی ئەم دوو وڵاتە شیعەن، دەورونەقشی زۆریان هەبوو لە ڕووداوەكانی عیراق، لوبنان و توركیا.

شیعەكانی سووریا كە پێك هاتوون لە عەلەوی (13%)، دەروز (3%)، پەیڕەوانی گروپی ئیسماعیلیە (1%) كە شیعەگەلێكن، یازدەیەمین ئیمام بە دوا ئیمام دەزانن، نەك ئیمامی مەهدی.

ڕوو داوەكانی (2011)ی سووریا ئەو بۆچوونەی لای دیمەشق دروست كرد، كە پێویستە جەمسەرگیری شیعی دابمەزرێنن، لەوەش زیاتر ئەوەیە كە لەمەودوا سووریا پێویستە تاران تەنها وەكوو پاڵپشتیی سیاسی قەبووڵ نەكات، بەڵكوو وەكوو نوێنەری ڕەسمی مەرجەعی شیعی قەبووڵی بكات.

چونكە یەكەم فاكتەر و كاریگەر كە وای لە تاران كردوە پشتیوانی خۆی بۆ سووریا دەرببڕێت. نەهێشتنی ئەسەد و حكوومەتەكەی بە دەردی قەزافی و لیبیا بچێت، ئەوا فاكتەری شیعییە، جا ئەگەر لەبەر شیعە عەلەوییەكانی سووریا بێت یان لەبەر پەڕینەوەی ئێران بێت لە سووریاوە بۆ لوبنان و هاوكاری حیزبولڵاو دروزەكان، واتا ئێران لە سادەترین حاڵدا، بەدیوە مەزهەبیەكەی تا دیوە سیاسییەكەی سەیری ڕوو داوەكان دەكات.

تەنانەت ئەوە دیمەشق بوو كە لە دەیەی هەشتاكاندا بانگەشەی ئەوەی دەكرد كە دروستكردنی یەك بەرەی شیعە لە دەریای ناوەڕاستەوە تا پاكستان، بەڵام ئێستا دروشمەكە گۆڕاوە بۆ ئەو بەرەیە، بەڵام بە سەركردایەتی ئێران نەك سووریا.

لەو ناوەدا دیسان فاكتەرێكی بەهێزی ئێرانی، شیعی دەردەكەوێت. كە پاڵپشتی هێزە كوردییەكان دەكەن كە لە (2011) دەستیان گرتوە بە سەر رۆژئاوای كوردستان، كە ئێستاش كانتۆنی (عەفرین، جزیرە و كۆبانێ)یان دروست كردوە و لە لایەن یەكێتیی دیموكراتییەوە بەڕێوە دەچن. تەنانەت باس لەوە دەكرێت، سووریاش هاوكاریان دەكات، بەڵام هیچ گومان لەوەدا نییە، كە ئێران پاڵپشتی كوردەكانی سووریا دەكات. لە ڕێگای پارتی كرێكارانی كوردستانەوە، بە تایبەتی كە سنووری كوردەكان لەگەڵ توركیایە و ئێرانیش بە دوای ڕوو داوەكانی بەهاری عەرەبی درێغی لە هیچ هاوكارییەكی نەیارانی ئەنكەرە نەكردوە، كە بێ گومان ئەمە سیاسەتی ڕووسیای ڕێبەری بلۆكبەندی، ناوچەیی ئێران لە سووریا – ڕووسیاشە.

دەكرێت بڵێین ئەو خۆڕاگرییەی لە كۆبانێ كرا، مایەی شكستی سیاسەتەكانی توركیا بوو، لە هەمان كاتدا ئێرانیشی خۆشحاڵ كرد، چونكە لە لایەك تێكشكاندنی ئەنكەرە بوو، لە لایەكیشەوە كەمكردنەوەی فشار بوو لە سەر سووریا و شكاندنی هەیمەنە و فۆبیای داعش بوو، كە تا سەر ئێسقان دژی شیعە، ئێران و هەیمەنەی ئێرانن.

بۆیە لە خراپترین حاڵدا ئەگەر سووریا دابەش بكرێت، ترسی هەرێمی جیاوازیی شیعی، كوردی، سوننی هێشتا هەر ئێران هەیمەنەی خۆی لە ڕووی مەزهەبیەوە دەپارێزێت. دەتوانێت سۆزی كوردەكانیش بۆ خۆی ڕابكێشێت.

ئەمەش دیسان ئەو فەلسەفەیە، كە ئێران ناوی دەنێت هەموو شتێك لە ڕێگەی شیعەوە، هەموو شتێك بۆ بەهێزكردنی شیعە، وا دەردەكەوێت ئێران لە سووریا یەكەم قسەكەر و ئەجێندای ڕووداوەكان ئەو كاری لە سەر دەكات و ئەگەر هاوكاری سەربازی، دارایی، لۆجستیكی ئێران نەبێت، بەشار ئەسەد بەرگەی شەش مانگی نەدەبرد، بە دەردی میسر و یەمەن دەچوو، بۆیە  ئەسەد بۆ هەمیشە قەرزداری ئێرانی شیعییە. پێناچێت ئێرانیش هیچی لەوە زیاتر بووێت كە لە سووریا گرینگی بە سیاسەتەكانی ئێرانی شیعی بدات. هەمیشە وەكوو پردی پێوەندیی شیعەكان لە نێوان لوبنان و عیراق بێت.

خاڵێكی تری گرینگ ئەوەیە كە ڕۆڵ و هەیمەنەی ئێران لە سووریا، ئەمریكا و خۆرئاوای ناچار كرد، چاو بەو پێوەندییانەدا بخشێنێتەوە. قسەی ئێران بە هەند وەربگرێت، هەر بۆیە لە كۆتاییەكانی (2014) دا فشارەكانی خۆرئاوا لە سەر سووریا كەمبوونەوە و ڕەنگە بیر لەوە بكەنەوە دەست لە ڕووخانی بەشار ئەسەد هەڵبگرن، چونكە ڕەنگە یەكێك لە مەرجەكانی ئێران بێت بۆ پاشەكشەكردن لە بەرنامە ئەتۆمییەكەی، واتا لە ئێستادا ڕۆڵی ئێران لە ناوچەكەدا بە شێوەیەكە كە تاران سەنتراڵی بەهێزە، عێراق، لە ڕیزی دوەمدایە كە نوێنەرایەتی ڕەسمی دەوڵەتی شیعی لە ژێر هەیمەنەی ئێراندا دەكات و خاوەنی حكوومەت و دەسەڵاتی یاسایییە، سێیەم یەمەنە، كە جەماوەری شیعی لە حوسییەكان، پاڵپشتی ئێران موعجیزەیان خوڵقاندوە، كە دوای ڕووداوەكانی بەهاری عەرەبی و ڕاكردنی عەلی عەبدولڵا ساڵحی دوژمنی سەرسەختی حوسییەكان ئێستا بوەتە پشتیوانیان و تەئیدی سیاسەتەكانی ئێران دەكات، تەنانەت زۆربەی وڵاتی یەمەنیان خستوەتە ژێر دەسەڵاتی خۆیانەوە، ئەمەش ڕۆڵی ئێران گەورەتر دەكات و ترسی گەورەش لە سەر نەیارە سەرسەختەكانی سیاسی و مەزهەبی و نەوت لە (سعوودیە) دروست دەكات، چوارەم، لوبنانە كە حیزبولڵا و حەسەن نەسرولڵا نوێنەری خومەینییە، تەواو هەیمەنەی كردوە لە لوبنان و هەر كات بیەوێت گەمارۆی حكوومەت و پەرلەمان دەدات و بوەتە یەكەم هێزی حیزبی تۆكمە و بە دیسپلین كە دەتوانێت لوبنان بەڕێوەبەرێت، سەرەڕای ئەوەی كە پەرلەمانیش بە دەست شیعەكانەوەیە، ئەمەش واتا حیزبولڵا یەكەم حیزبی بەهێزی شیعی ناو جەمسەرگیری ئێرانییە لە ناوچەكەدا كە پتەو و بە ئیمان بێت و هەیمانەی هەبێت، پێنجەم، ئەڤغانستانە كە تا ئێستاش شیعەكانی ئەو وڵاتە ڕۆڵیان هەیە لە دەسەڵات و سیناریۆكاندا، شەشەم، شیعەكانی بەحرەینە كە ڕاستە ڕێك نەخراون و خاوەن دەسەڵات نیین، بەڵام ئێران دەتوانێت لە هەر كاتێكدا بیەوێت خۆپیشاندان بكەن و فشار بخەنە سەر دەسەڵاتی سوننی و بەحرەین، حەوتەم شیعەكانی توركیایە كە جاروبار دەیانجوڵێنێت، بەڵام زۆر كاریگەر نیین.

واتا پێگەی شیعی، كە لە ئێستادا لە ئێران دەیانجووڵێنێت. لە حەوت شوێنی جیادا ڕۆڵ دەگێڕن، كە هەر كامیان بە فۆرمێك و شێوازێكن لە بواری ڕۆڵبینینی سیاسی و مەزهەبی و مەرجەعی سەنتراڵ، بەهێزی حوكمڕان لە دەسەڵاتدا، هەیمەنەی حیزبی، هەیمەنەی جەماوەریی، واتا هەر كام لەم هێزە شیعییانەی ئەم حەوت شوێنە ڕۆڵێكیان هەیە لە قەیرانەكاندا دەجووڵێنرێن و كاریگەرییان دەبێت، سیاسەتەكانی ئێران جێبەجێ دەكەن، هەمووشیان لە ژێر ناوی پیرۆزی شیعەگەراییدایە، كە ئێرانیش كتومت هەر ئەمەی دەوێت، ئەو نایەوێت ئەم هێزانە ڕۆڵ بگێڕن گەر خەباتی شیعەگەرایی لە خەباتی خۆیان جیا بكەنەوە، چونكە ئێران بە باشی لەوە تێ دەگات كە دەبێت هەموو شیعە لە یەك كاتدا هەست بە مەزڵومییەت و گەورەیی، هەست بە ژێردەستەیی و سەربەرزی، هەست بە چەوساوە و خاوەن پشت بكات، هەست بە غەدر و چەوسانەوە، بەڵام هەڵسانەوە بكات، بەمەیش ئێران باش دەزانێت كە شیعەكان دەبێت وەكوو شیعە خۆیان بناسن، وەكوو شیعە بژین، وەكوو شیعە خەبات بكەن، وەكوو شیعە سیاسەت و ژیان بكەن، وەكوو شیعە خەون ببینن، وەكوو شیعەش بمرن، ئەمە دوایین مانیفێست و خەوبینینی ئێرانە و دوایین تێڕوانینی ئێرانە بۆ جیهانی شیعە.

دروزەكان، كەمینەیەكی تری شیعەن، كە بێ كاریگەریی نیین لە ژێر دەسەڵاتی ئێراندا و بە چەندین شوێندا بڵاو بوونەتەوە، وەكوو (360000) لە سووریا، (310000) لە لوبنان، (60000) لە ئیسرائیل، (10000) لە فەلەستین و (10000) لە ئەرجەنتین واتا نزیكەی (700000) كەس دەبن،  ئەگەر چی هەندێك لەم كەمینە شیعییانە لەگەڵ سیاسەتەكانی ئێران یەكناگرنەوە، وەك ئەوانەی لە ئیسرائیلن، بەڵام پێناچێت ئێران ئەمانە بێ كاریگەر جێ بهێڵێت و بە تایبەتی كە عەلەوییەكانی سووریا و شیعەكانی لوبنانی كۆنتڕۆڵ كردوە.

بە تایبەتی لە دوای شۆڕشی (1979) خەڵكی ئێران شیعەكانی باشووری لوبنان بوونە ئامانج، پێگەی هێزی شۆڕشی ئێران، بەڵام لە شەڕە ناوخۆییەكانی لوبناندا شیعەكان دابەش بوون بە سەر حیزبولڵا كە پشتیوانی لە ئێران و بزووتنەوەی ئەمەل پشتیوانیان لە سووریا دەكرد. هەندێكیشیان پێوەندییان كرد بە پارتە چەپەكانی لوبنان، لە كاتێكدا ژمارەی شیعەكان لە لوبنان بە ملیۆنێك كەس مەزەندە دەكرێت، بەڵام ئێران و لوبنان و جیۆپۆلۆتیكی شیعەكان بە تایبەت شیعەكانی باشوور و حیزبولڵای زۆر بۆ گرینگە. بە یەكەم هێزی شیعی دادەنرێت كە ڕووبەڕووی دوژمنە گەورەكەی ئێران كە (ئیسرائیل) وەستاوە و مەترسیشی دروست كردوە، بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی، بۆیە ئێران ڕەنگە هێندەی حیزبولڵا و حەسەن نەسرولڵا هاوكاری خۆشەویستی بۆ چەند گروپێكی شیعی و ڕابەرەكەی دەرنەبڕێت و بۆی گرینگ نەبێت.

ساڵی (2011) بە دوای شەڕ و قەیرانەكانی سووریاش باشتر ڕۆڵی حیزبولڵای بۆ دەركەوت، كە ڕاستەوخۆ چوە شەڕەكەوە و پشتیوانی لە ئەسەد كرد.

هەر ئەو كاتەیش كە حیزبولڵا دروست بوو لە فێبرایەری (1985) ڕای گەیاند «كە پابەند دەبین، بە بڕیاری حەكیمانە و دادپەروەرانەی ویلایەتی فەقیهە و ئایەتولڵا خومەینی»، بە پێی سەرچاوەكان باس لەوە دەكرێت كە حەسەن نەسرولڵا ئەمینداری حیزبولڵا، نوێنەری ڕەسمی خومەینییە لە لوبنان، چونكە هەموو جووڵە و كارەكانی نەسرولڵا بە قازانجی ئێرانە.

ئەوە جگە لەوەی حیزبولڵا لە ڕێگای خۆیەوە دەتوانێت پردێكی پێوەندیی ئێران و فەلەستین بۆ گروپەكانی وەك حەماس و جیهادی فەلەستین دروست بكات، ئەگەر چی ئەمەش دوژمنایەتی ئێران بۆ فەڵەستین ئەم دوو گروپە هەر سۆزی زۆریان لەگەڵ ئێران و سووریا هەیە، بە چەك و كەلوپەلی سەربازی، ماددی هاوكاری دەكرێن. بەم دواییانەش محەمەد زەیف بەرپرسی گشتی كەتائیبی عزەدین قەسام لە نامەیەكدا بۆ حەسەن نەسرولڵای ئەمینداری حیزبولڵای دۆستی ئێران داوای هاوكاری دەكات، لە دژی ئیسرائیل. ئەمە لە كاتێكدا بوو كە ساڵی (2014) لە ئەنجامی هێرشی فڕۆكە ئیسرائیلییەكان لە جۆلان، كوڕێكی عیماد مەغەنیە بە ناوی جیهاد كە پاسەوانی تایبەتی قاسم سولەیمانی بوو، لەگەڵ شەش كەسی حیزبولڵا كوژران، لە ناویاندا بەرپرسێكی باڵای سووپای پاسدارانی ئێرانی تێدا بوو.

كە لە ڕاستیدا ئەم دوو گروپە و چەند گروپی تری وەكوو كۆمەڵی ئیسلامی و بزووتنەوەی ئیسلامی لە كوردستانی عیراق، گروپی ئیسلامی ڕادیكاڵی سوننین، بەڵام ئێران چونكە دەتوانێت سوودیان لێ وەربگرێت، یارمەتییان دەدات و بەڵام ئەمانە بەشێك نین لە جیۆپۆلەتیكی پانوپۆڕی ئێرانی - شیعی، بەڵكوو بەشێكن لە كاریگەری و فشارە سیاسییەكانی ئێران لە ناوچەكەدا، كەڵكیان لێ وەردەگرێت و تا ڕادەیەكی زۆریش سەركەوتوو بوە.

ئەمەش بە ئاماژەكردن بەوەی كە ئێران بۆی گرینگە هەمیشە قەیرانەكان بنێرێتە دەرەوە و لایەنگرانی گروپە دۆستەكانی ئەجێندا سیاسی و سەربازییەكانی بۆ جێبەجێ بكەن، كە ئەم دوو گروپە سوننییە لەو شێوازەن كە بێ گومان لە زۆر شوێنی تریش سوود لەو گروپە سوننیانە وەردەگرێت، وەكوو باس دەكرێت شەبابی سۆماڵی یەكێكە لەوانە و لە زۆر شوێنی تریش ناڕاستەوخۆ ئەو كارانە دەكات، بەڵام ئامانجەكەی ئەوەیە كە هەموو ئەم كارانە لە خزمەتی فراوانكردنی جیۆپۆلەتیكی شیعە بە كار دەهێنرێت.

ئێران سەبارەت حیزبولڵا درێغی نەكردوە و بوونی بە خاوەنی (15000) موشەك و دەیان هەزار چەكدار و فڕۆكەی سیخوڕی بێ فڕۆكەوان و كاتیۆشا و چەكی دژە فڕۆكە و توانای ماڵی و سەربازی و بوونی كەناڵی المناری ئاسمانی، بە هۆی ئێرانەوە و پێدانی هاوكاری بە بڕی (25 – 50) ملیۆن دۆلاری ساڵانە. 

بەڵام واقیعییەتێك هەیە كە پێش شۆڕشی (1979) ئێران و شیعەكان لە هەموو ئەو شوێنانەی باسمان كرد، خرابوونە پەراوێزەوە و كرابوونە پاشكۆ و لە حاڵەتی گۆشەگیریدا بوون، بەڵام لە دوای شۆڕشەوە، وردە وردە گەشەیان كرد لە بواری سیاسی و كۆمەڵایەتی، هەر چەندە شیعەكان لە ڕووی تیۆرییەوە باوەڕییان بە گەڕانەوەی ڕزگاركەر هەیە لە گەڕانەوەی ئیمامی نادیار خۆی دەخاتە ڕوو، هەر چەندە هێشتا جوگرافیای شیعە لە كۆمەڵە دوورگەیەكی جیاواز و پەرتەوازە دەچێت، بەڵام وردەوردە خەریكە پێگە و ڕۆڵی خۆی دەدۆزێتەوە لە سەر نەخشە سیاسی، ئیسلامی جیهانی و ناوچەییدا.

یان وەكوو باس دەكرێت، ئێران خەریكە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا وەكوو ئیمپراتۆریەتێكی شیعە سەر هەڵدەدات. لەم بارەیەوە ڕۆژنامەی مەعاریفی ئیسرائیلی لە ساڵی (2005) لە بابەتێكدا لە نووسینی زەڵمای شابیرا دەنووسێت: «دەوڵەتی ئێران مەشروعی ئیمپراتۆرییەكی شیعەی پێیە، زۆر نابات ئێران، عێراق، سووریا و لوبنان پەك دەخات و ئیسرائیل دەخاتە گڕوگازەوە و ئاساییشی ئیسرائیل دەخاتە مەترسییەوە».

ئەم بۆچوونانە دەكرێت بڵێین زۆریان ڕاستن، بەو دەلیلەی ئیسرائیل لە ساڵی (2006) لەگەڵ حیزبولڵا توشی كۆمەڵێك پێكدادانی تاڵ بوە، كە حیزبولڵا موشەكی گرتە حەیفا، لە عێراق تا دێت ڕۆڵی ئێران زۆرتر و زیاتر دەبێت. وەكوو باس دەكرێت لە بوارەكانی ئاسمانی و دەریایی و زەمینی خۆی خزاندوەتە عێراقەوە و دوای شەڕەكانی داعشیش باشتر دەركەوت. لوبنان بە تەواوی كۆنتڕۆڵی كردوە، خەریكە قسەكەی ئەلكسەندەر مارانش ڕاست دەردەچێت كە دەڵێت: «ئیمپراتۆرییەك بەڕێوەیە، كە لە سنوورەكانی هیندەوە هەتاوەكوو كەنارەكانی دەریای سپی كۆنتڕۆڵ دەكات».