سەردار عەزیز

گەورەترین بودجە لەمێژووی عێراقدا تێپەڕی. یەكێك لەدوفاقییەكانی ئەم بودجەیە ئەوەیە كەكەمترین خەڵكی عێراق لێی سودمەند دەبێت. یەكەم خوێندنەوەی بودجە ئەو راستییە دەردەكەوێت كە لەعێراقدا كۆمەڵێك نوخبەی سیاسی هەیە كەململانێی سەرەكی لەنێوانیاندا بردنی زۆرترین سامانی وڵاتە. ئەم خەسڵەتە، بەشێكی وەك ناچارییە، چونكە لەئەنجامی ململانێكان و ئاسانی بردنی سامانی وڵات ململانێی گروپەكان هەتا بێت پێویستی بەپارەی زیاترە. بەگشتی سیاسەت لەعێراقدا ئێجگار گرانە، بەتایبەتی كاتێك سیاسەت هیچ بنەمایەكی نیە جگە لەپارە نەبێت. سەرباری ئەوەی كەبودجە لەكاتێكدا داڕێژراوە كەنرخی نەوت زۆر گرانە، بەڵام هێشتا كورتهێنان تیایدا زیاتر لەشەست و چوار ترلیۆنە.

بودجە فەلسەفەی تایبەتی خۆی هەیە. یەكەم خەسڵەتی ئەوەیە كەحكومەت بەخەڵكی بڵێت ئەمە داهاتەكەتانەو بەم شێوەیە خەرج دەكرێت و دەهێنرێتە پەرلەمان بۆ ئەوەی نوێنەرانی ئێوە (خەڵك) لێی بەئاگابن، گفتوگۆی بكەن، ململانێی لەسەر بكەن، ئەگەر تووێژێك، ناوچەیەك، گروپێك، فەرامۆش كرابێت، ئەوا قەرەبوو بكرێتەوە. بەڵام بودجەی عێراق پێویستی بەخوێندنەوەی جیاوازترە.

سەرەتا بوونی بودجە بۆ سێ ساڵ، جێگای سەرنجە، كەخۆی لەتەمەنی ئەم حكومەتەدا دەبینێتەوە. بەم پێیە ئەم حكومەتە نایەوێت جارێكی تر بودجە دابڕێژێتەوە. لەكاتێكدا لەوڵاتێكی وەك عێراقدا كەزۆربەی زۆری داهاتی پشت بەنەوت دەبەستێت و سەرجەم داهاتەكانی تری ناگەنە خەزێنەی حكومەت، بەڵكو لوش دەدرێن، ئەوا هیچ گەرەنتییەك نیە كەنرخی نەوت وەها بەبەرزی بمێنێتەوە، چونكە فاكتەری سەرەكی بەرزی نرخی نەوت شەڕی روسە دژ بەئۆكرانیا. بەڵام بەگشتی بوونی بودجە باشترە لەنەبوونی وەك لەهەرێم.

بودجە بەگشتی نامۆیە بەعێراق، بۆیە جیاوازییەكی گەورە هەیە لەنێوان چیەتی بودجە، لەبەرامبەر چۆنیەتی بودجە لەعێراقدا. بودجە بەگشتی چەند پرۆسەیەك لەخۆی دەگرێت: یەكەم، بەیانكردن و پلاندانان. دووەم، دابەشكردن، سێیەم، شەرعاندن.

كەواتە بەم پێیە بودجە بریتیە لەو پلانە داراییەی بەپشت بەستن بەداهاتی چاوەڕوانكراوی وڵات، دادەڕێژرێت لەپێناو ئامانجێكی گەورەو هەروەها كۆمەڵێك پرەنسیپدا. هێنانی بودجە بۆ پەرلەمان بۆ بەیانكردن و گفتوگۆكردن و شەرعاندنیەتی. بەڵام لەڕاستیدا كاری پەرلەمان لەپاش تێپەڕینی بودجە كۆتایی نایەت، بەڵكو دەستپێدەكات. بەڵام بە گشتی لەعێراقدا بەو شێوەیە نیە.

ئەگەر بودجەی عێراق پلانێكی گەورە لەخۆی بگرێت، ئەوا هەڵاوسانی زیاتری كەرتی ئاسایش یان چەكداری وڵاتە. لەبەرامبەردا لەمادەی پانزەدا دەڵێت دامەزراندن و گرێبەست لەدائیرەكانی دەوڵەتدا قەدەغە یان كۆتایی پێدەهێنرێت. (منع التعیین و التعاقد فی دوائر الدولە).

بەم پێیە ئامانجی گەورەی بودجە تەرخانكردنی زۆرترین داهاتی وڵاتە بۆ كەرتی چەكداریی، كە بەنزیكەی ٧٠% داهاتی وڵات دەخەڵمێنرێت. دیارە لەعێراقدا زیاتر لەچوار ملیۆن و نیو فەرمانبەر هەیە، كەڕێژەی كاركردنی هەریەكەیان لەحەوت خولەك تێناپەڕێت لەڕۆژێكدا.

لەسەر ئەم بنەمایە عێراق گرانترین دۆخی ئاسایشی هەیە لەدونیادا. ئەم دابینكردنی دۆخی ئاسایشییە، كەدۆخێكی ناوازەیە، دەرخەری خەسڵەتی تایبەتی دەوڵەتی عێراقییە، كەدەوڵەتی میلیشیا یان دەوڵەتی ئیكسێپشنە، یان ئیستسنا. چەمكی ئیستسنا زیاتر لەبیست و سێ جار لەبودجەدا هاتووە، بەقسەی لێكۆڵەری عێراقی مونقز داغر.

پێم باشە ئیستێك لەسەر پەیوەندی نێوان ئیستسناو یاسا بكەم. بۆ ئیستسنا، ئیكسێپشن، چەمكی ناوازە بەكاردەبەم بەكوردی.  لەكتێبی تیولۆجیای سیاسیدا كارل شمت رستەیەكی ناوازە دەڵێت. ئەو لەوێدا پێناسەی دۆخی ناوازە یان دۆخی عورفی وەها دەكات كەبریتیە لەئەو بڕیارەی كەسەروەر دەیدات. بەم قوتابخانەیە لەفەلسەفەی یاسادا دەڵێن بڕیارگەرایی. ئەگەر ئەم دیدە بگوێزینەوە بۆ ناو دۆخی عێراق و بەتایبەتی دۆخی بودجە، ئەوا، ئەوەی بودجەی داڕشتوە، كەدەزانرێت، بەڵام، ناگوترێت كەكێن، دەكرێت وەك سەروەر ناویان بەرین. ئەم سەروەرانە بڕیاریان داوە كەزیاتر لەبیست دۆخی تایبەت كەناوازەیە، بەیاسایی بكرێت. كەواتە بودجە دەفتەرێكە كەتیایدا نایاسایی یاسایی دەبێت. بۆ نموونە لەبڕگەی شانزەدا، لێبوردن هەیە بەرامبەر ئەو پارانەی كەپێشتر سەرفكراون، كە بەگشتی دزیی سەدەش دەگرێتەوە.

لەبودجەدا عێراق لەدەرەوە قەرز دەكات، بۆ رەواییدان بەم قەرزانە هەمیشە بۆ هەردوو كەرتی كارەباو تەندروسیە. هەموو كەس دەزانێت كەم ئەم دوو كەرتە لەهەموو كەرتێكی تر زیاتر وێرانە لەعێراقدا. بەڵام لەهەموو كەرتەكانی تر زیاتر پەیوەستە بەژیانی خەڵكییەوە.

بەگشتی پلانەكانی بودجە ئەمانەن:

یەكەم، گەرەنتی مانەوەی ئەم حكومەتە، كەدەنگی كەمترین خەڵكی عێراقی بەدەستهێناوە، بۆ سێ ساڵی تر.

دووەم، بەشكردنی داهاتەكان لەنێوان نوخبە سیاسیەكانی ناو حكومەت.

سێیەم، گەورەكردنی زیاتری حەشدی شەعبی و هێزی چەكدار، بۆ گەرەنتی مانەوەی نوخبەی حوكمدار.

چوارهەم، خەساندنی هەرێمی كوردستان و لاوازكردنی.

هەرچی پەیوەستە بەكوردستانەوە لەبودجەدا، یارییەكی سەرنجڕاكێش بوو لەحوكمداری لەڕێگای یاساو زۆرینەوە.

بەشی كوردستان لەتەونێكی ئاڵۆزی كۆمەڵێك یاری پێچرابوو. بێتوانایی یەكێتی و پارتی لەسەر دۆزینەوەی هاوبەشی، دەرخەری ئەو راستیەیە كەبەرژەوندی بچووك نەك كوردستان زاڵترە. چونكە دەكرێت بەئاسانی هاوبەشی زەقبكرێتەوە لەبەرامبەر جیاوازیدا.

یەكێتی هەوڵیدا كەحكومەتی عێراقی بەشێك بێت لەهاوكێشەی پەیوەندی لەگەڵ پارتیدا. پارتی ئەم هاتنە ناوەوەی عێراقی پێ باش نیە. بەڵام هەوڵی هەژەمونیخوازی پارتی هۆكاری ئەوەیە كەیەكێتی پەنا بۆ عێراق بەرێت. هاتنی عێراق بۆ دروستكردنی هاوسەنگی یان باشكردنی پەیوەندی نێوان یەكێتی و پارتی نیە، بەڵكو عێراق ئەجیندای خۆی هەیە. میكانیزمی یارییەكە هەمان میكانیزمە كە لەگەڵ سوننەدا دەكرێت. لەسەرەوە كەسە دیارەكانی شیعە كۆمەڵێك هەنگاوی پۆزەتیف دەنێن، لەخوارەوە كەسە سەربەخۆكان، كە بەهیچ جۆرێك سەربەخۆنین، خەڵكانی وەك موستەفا سەنەدو ئەوانی تر، رێگریی لەم هەنگاوانە دەنێن.

هەنگاوەكانی بودجە بەتایبەت لەپەیوەست بەنەوت و چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵیدا، دەرخەریی ئەو پلانە بوون كەبەغدا دەیەوێت نەوت لەئەلیف هەتا یائی لەژێر دەستی خۆیدا بێت، لەهەناردەو پارەو جۆری پارەو شوێنی پارە هەموو بەسەرپەرشتی دەزگا دەوڵەتییەكانی حكومەتی عێراقی بێت. ئەمەش دەرخەری ئەوەیە كەهەرێمی كوردستان دەبێت بخەسێنرێت و هیچ توانایەكی هاوسەنگی هێز یان ململانێی نەبێت لەگەڵ ناوەندا، كە لەڕابردوودا هەیبوو.

پارتی زۆر دڵخۆش بوو، بەوەی لەمیانەی پرۆسەی دروستكردنی حوكمەتدا پەیمانی باشی پێدراوە، بەڵام وەها دیارە هەتا ئێستا بەباشی لەڕێسای یارییەكە تێناگات. شیعەكان بەپشتیوانی ئێران زۆر باش دەزانن و دەتوانن مامەڵەو یاریی لەگەڵ نوخبەی كوریدا بكەن، بەووردو دڕشتیانەوە.

بودجە لەپەیوەست بەكەرتی نەوتەوە، ئەو هیوایایەی لای پارتیش پوكانەوە كەدەكرێت یاسایەكی بەدڵی ئەو لەبواری نەوت و گازدا تێپەڕێت لەداهاتوودا.

بەگشتی بودجە، پرۆسەی دابەشكردنی داهاتی و ئەم سەروەرانە بڕیاریان داوە كەزیاتر لەبیست دۆخی تایبەت كەناوازەیە، بەیاسایی بكرێت. كەواتە بودجە دەفتەرێكە كەتیایدا نایاسایی یاسایی دەبێت. بۆ نموونە لەبڕگەی شانزەدا، لێبوردن هەیە بەرامبەر ئەو پارانەی كەپێشتر سەرفكراون، كە بەگشتی دزیی سەدەش دەگرێتەوەت نەبوو بەسەر كۆمەڵگاو بەشەكانی، دیاریكردنی ئەو قەیرانانە نەبوو كەوڵات رووبەڕووی دەبێتەوەو چۆن مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، بەڵكو پرۆسەی خۆی بەهێزكردنی حكومەتێكە كە هەشتا لەسەدی خەڵكی وڵات دەنگی پێنەداوە. لەعێراقدا ساڵانە ٢٠٠ هەزار كەس لەزانكۆو پەیمانگاكان دەردەچن، بەبێ بوونی هیچ هیوایەك بۆ دۆزینەوەی كارێك لەبوارەكانیاندا. لەكاتێكدا بڕگەیەك هەبوو لەبودجەدا كەڕێگەبدات بەزانكۆ ئەهلییەكان بەشی خوێندنی باڵا بكەنەوە، (بەڵام تێنەپەڕی)، یەكێكی ترە لەهەوڵەكان بۆ درێژەدان بەئابوری شەهادە، هەروەها رسوابوونی زیاتری كەرتی مەعریفە.