ئەنوەر حسێن بازگر

بەشى دووەم

 

 

گەردەلولی زەبر (عاصفە الحزم)

ململانێی شیعی - سوننی

سەرئەنجام شەوی پێنج شەممە (26)ی ئازاری (2015) بە شێوەیەكی لەناكاو  و كتوپڕ لە ژێر ناونیشانی گەردەلوولی زەبر، هێرشی ئاسمانی بۆ سەر پێگە سەربازیەكان، گەنجینەكانی چەك كە لە ژێر دەسەڵاتی حوسیەكان و هێزە سەربازیەكانی لایەنگرانی (عەلی عەبدوڵڵا ساڵح) بەسەركردایەتی عەرەبستانی سعوودیە و بە بەشداری وڵاتانی عەرەبی بۆ سەر یەمەن دەستی پێ كرد. 

هێرش و دەستبەسەرداگرتنی شوێنەكان لە یەمەن لە لایەن حوسییەكانەوە و بە تایبەتی سەنعا و عەدەن و سنوورەكانی سعوودیە لە پاش شەڕ و ئاژاوەكانی یەمەن لە ئابی (2014) بەرپرسانی سعوودیەی هاندا، كە چەند گەشتێك بكەن بۆ وڵاتانی كەنداو و لەو مەترسیانە ئاگاداریان بكەنەوە، بە تایبەت دوای هاتنەسەرتەختی پاشایەتی مەلیك سەلـمان .

پێداگیری وڵاتانی كەنداو بۆ پشتیوانی عەبد ڕەبە مەنسور هادی سەرۆك كۆماری یەمەن، جێبەجێكردنی بڕیارەكانی ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداو وایكرد ئەو هاوپەیمانێتییە سەربازییە بە شێوەیەكی چاوەڕوانەكراو و زوو پێك بێنێت، وڵاتانی (پاكستان، سودان، ئوردوون و توركیا) بەشدار بن، واتا هێرشەكان پەیامێك بوون بۆ كۆماری ئیسلامی ئێران كە زیاد لە پێویست مەترسی دروست كردبوو بۆ سەر سنوورەكانی سعوودیە و وڵاتانی كەنداو، دەستگرتنی بە سەر شوێنە ستراتیژ و گرینگەكاندا.

گێڕانەوەی هاوسەنگی هێزبوو لە نێوان وڵاتانی كەنداو لە لایەك و ئێران لە لایەكی ترەوە، بەشداری توركیاش كردنەوەی میحوەرێكی تری عەرەبی و توركی بوو دژی هەیمەنەی ئێران لە ناوچەكەدا.

بێ گومان ئێران لە سووریا، عێراق، یەمەن...هتد، بە تەواوی پارسەنگی هێزی بە قازانجی خۆی گۆڕیبوو و توانیبووی بەشار بە سەر پێوە ڕابگرێت، عێراق كۆنتڕۆڵ بكات و یەمەنیش بكاتە مەیدانی زۆرانبازی خۆی و سعوودیە.

تا ساتی تەنگ پێهەڵچنینی ئێران لە یەمەن بەرانبەر سعوودیە و وڵاتانی كەنداو یان (سوننەكان) سعوودیە و وڵاتانی عەرەبی ڕاستەوخۆ نەچوونە شەڕی ناڕاستەوخۆی ئێران لەو وڵاتانە، لوبنان و بەحرەین.

ئەوان دەیانزانی كە سوپای پاسداران و حیزبولڵای لوبنانی پاڵیان داوەتە بەشار ئەسەد و ڕێگا نادەن بڕووخێت، بۆیە تەنها لایەنگرانی سوننی خۆیان و چەند هێزێكی تریان باربۆ دەكرد و پڕ چەك دەكرد، بەڵام هەوڵەكانیان بێئاكام بوو.

لە ململانێی شیعە و سوننە لە عێراقدا، ئێران تا بە ئێستاشەوە هەژموونی خۆی سەپاند بە سەر عێراقدا، تا دێت سوننەكان لاواز دەبن، كە بە دۆستی سعوودیە و كەنداوییەكان و توركیا ناسراون و هەر چییەكیان لە دەست هات بۆ شكاندنی هەیمەنە و هەژموونی ئێران لە پشتیوانی سوننەكان درێغیان نەكرد، بەڵام بێئاكام بوون لە شەڕی ناڕاستەوخۆی ئێران.

 لە یەمەن، كاتێك ئێران، كارتەكانی خۆی خستە گەڕ، ئیتر سعوودیە و شێخە نیشینەكان كە هەر خەریكی ناردنە دەرەوەی نەوت و كەڵەكەكردنی دۆلار بوون، تەواو شڵەژان و ناچاربوون بڕیاری شەڕی ڕاستەوخۆ بدەن، شەڕێك كە پەیامەكەی ڕوو لە تاران بوو.

واتا گەردەلوولی زەبر ڕقی پەنگخواردووی سعوودیە و كەنداوییەكان و توركیا بوو لە بەرانبەر ئێراندا، كە تا دەهات هەژموونی هیلالی شیعی پڕ كاریگەرتر دەبوو.

وڵاتانی كەنداو بەشێك لە چاودێران، ئەم شەڕ و كوشتارەیان خستە ئەستۆی ئێران، گوایە لە پشت ئاڕیشە و قەیرانەكانی یەمەنەوەیە .

شەڕەكانی یەمەن، مەترسی گەورەیان دروست كردوە و لەم بارەیەوە ڕۆژنامەی واشنتۆن پۆستی  ئەمەریكی نووسیویەتی «ململانێكانی یەمەن، ئاژاوەیەكی نوێن لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا» 

گەردەلوولی زەبر، بە دیوێكدا گەر هێرشێكی سیاسی و سەربازی سعوودیە و كەنداوییەكان بێت لە دەرئەنجامی ململانێی (شیعە و سوننە) و ڕێگرتن بووبێت لە هەژموونی ئێران لە ناوچەكە.

دیوێكی تری ململانێ ئابوورییەكە وا چاوەڕوان دەكرا ئێران دەست بگرێت بە سەر گەرووی باب ئەلمـندەب، كە ڕۆژانە سێ ملیۆن بەرمیل نەوتی پێدا تێ دەپەڕێت، لە كەنداوەوە بۆ ئەمریكا و ئەورووپا، بازرگانی نەوت بە شادەماری ئابووری سعوودیە دادەنرێت.

خاڵی سێیەم دیوی شاراوەی ململانێكانیش خواستی سعوودیەیە بۆ مانەوەی وەكو ڕابەر و سەركردایەتیکردنی وڵاتانی كەنداو و قسەكەری یەكەم و كۆتایی، كە تەنها ئێران بە مەترسی و ڕكابەری سەرەكی خۆی دەزانێت، بەڵام ئەمە واتای ئەوە نییە كە قەتەر، ئیمارات، بەحرەین، هەست بە مەترسی ئێران ناكەن، ئەوەشی كە مایەی سەرنج بوو، بێلایەنی و بەشدارینەكردنی شانیشینی عوممان بوو لە گەردەلوولی زەبر، كە بە یەكێك لە دۆستە نزیكەكانی ئێران لە كەندا و دادەنرێت. 

بەشداری میسر، بۆ پشتیوانی لە سعوودیە فاكتەرێكی گرینگ بوو، گەرچی پاشەكشەیەكی زۆر ڕووی دابوو لە پێوەندییەكانی سعوودیە و میسر بە تایبەتی پاش ڕووداوەكانی بەهاری عەرەبی و گرتنەدەستی دەسەڵات لە لایەن ئیخوانەوە.

بەڵام پشتیوانییەكەی میسر لە گەردەلولی زەبر و پەلاماردانی داعش لە لیبیا، گەڕانەوەی خێرایی میسر بوو لە هاوكێشەكاندا، جیا لەوەی پێوەندیی ئێران و میسر باش نەبوو، قاهیرە نیگەرانی هەبوو لەوەی ئێران بگاتە دەریای سوور، سەرەڕای جیاوازیی حاكمیەتی تاران و قاهیرە، ئەوەشی پێوەستە بە بەشداری توركیا، پشتیوانی ئەنكەرە بوو لە هاتنە سەركاری شا سەلمان، كە خوازیاری چاکكردنی پێوەندیی نێوان هەر دوو لا بوو.

لە پاڵ ئەوەشدا بەشداری توركیا گەر فڕۆكەی جەنگی نەبوو، بەڵام چوونە پاڵ سعوودیە یەكانگیرە لەگەڵ ڕێگری لە هەژموونی فراوانخوازی ئێرانی و گەیشتنی بە دەریای سوور و  پێگەی ئێران لە ڕێگای حیزبولڵاوە لە لوبنان و سووریا.

ڕۆڵی ئەمریكا لە هێرشەكانی گەردەلوولی خۆڕاگری (زەبر) پێوەندی بەوەوە هەبوو، گەرووی باب ئەلمەندەب وەك یەكێك لە گرینگترین دەروازەكانی تێپەڕینی نەوت لە ناو حەوت شوێنی ستراتیژی جیهانن لای ئەمریكا، هەر بۆیە پشتیوانی لۆجستیكی- هەواڵگری پێشكەش كرد و هەماهەنگی زۆریشی كردوە لەگەڵ سعوودیە.

لە لایەكی تریشەوە ئەمریكا بەرژەوەندیی تایبەتی لەگەڵ ئێران هەبوو، بە تایبەتی هەر دوو فایلی عێراق و ئەڤغانستان لەگەڵ گرینگی گەرووی هورمز.

بۆیە پارادۆكسێكی زۆر لە سیاسەتی ئەمریكا بەرانبەر ئێران لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەدی دەكرێت.

واتا لە یەمەن دژی ئێران،  پشتیوانی لە سعوودیە و هاوپەیمانی سوننی دەكات، بەڵام لە عێراق هاوپەیمانی ناڕاستەوخۆی لەگەڵ ئێران هەیە بۆ دەرپەڕاندنی داعش، كە لە لایەن سعوودیە و هاوپەیمانە سوننییەكانەوە پشتیوانی دەكرێت، یان لە ئەڤغانستان هەماهەنگی لەگەڵ ئێران دەكات بۆ دەرپەڕاندنی قاعیدە، بەڵام لە سووریا دژی ئێران لە بەرەی توركیا و وڵاتانی كەنداو دایە.

هەموو ئەمانەش هیچ نییە جگە لە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا.

هیندستان و پاكستان دوو وڵاتی خاوەن چەكی ناوەكی و مەترسیداری نیمچە كیشوەری هیندستان، وەكوو  دوو زلهێزی گەورە ڕۆڵ دەگێڕن.

بەڵام بەشداری پاكستان لە گەردەلولی خۆڕاگری (زەبر) دژی حوسییەكان، زیاتر لە وڵاتان بەشداری شەڕەكە سەرنجی هەموو لایەكی ڕاكێشا، ئەگەر چی هەست بە ململانێ و ناكۆكیی قووڵی نێوان ڕیاز و تاران نەدەكرا.

بەڵام ململانێی تایەفی شیعە و سوننە لە باشوور و ناوەڕاستی ئاسیا گرینگییەكی زۆری هەبوو، بە تایبەتی پێگەی پاكستان لە بواری بازرگانی لە زەریای هیندی و دەریای سوور، بە تایبەتی پاوانخوازی ئێران لەو ناوچەیە، پاكستانی توشی دڵەڕاوكێ كرد بوو.

سەرەڕای پێوەندیی توندوتۆڵی ئێران لەگەڵ هیندستان و عوممان، وایكرد پاكستان بچێتە بلۆكی سعوودیەوە دژی ئێران بەشداری بكات لە شەڕی دژی حوسییەكان، بۆ ئەوەی دەستییان نەگات بە باب ئەلمەندەب، كە ڕێڕەوێكی گرینگی بازرگانی پاكستانە لەگەڵ ئەورووپا و ئەمریكا.

بەڵام هیندستان نەك بەشداری شەڕەكەی نەكرد، بەڵكوو هەوڵیدا بێلایەن بێت، داوای ئاساییشی بۆ یەمەن كرد، خوازیاری پەرەسەندنی ناكۆكییەكانی نەبوو لەگەڵ پاكستان لە سەر ناوچەی كشمیر لەوە زیاتر، ڕووسیا و چین وەكوو دوو وڵاتی زلهێز ئەگەرچی ئاساییشی گەرووی باب ئەلمەندەبیان بۆ گرینگ بوو، بەڵام پشتیوانی حوسییەكانی دۆستی ئێرانیشییان نەكرد، بەڵام هەر چی ڕووسیا بوو فایلی گرینگی وەكوو ئۆكرانیای هەبوو.

پاش چەند ساڵ لە كێشە و ئاڕیشەكانی سعوودیە و بە تایبەتی بە دوای ڕووداوەكانی بەهاری عەرەبی لە ساڵی (2011)دا، یەمەن بوە مەیدانی ململانێی نێوان ئێران و سعوودیە.

بۆیە لەگەڵ نزیكبوونەوەی حوسییەكان لە سنوورەكانی سعوودیە، هاوپەیمانێتی سەربازی لە نێوان سعوودیە، كوەیت، ئیمارات، توركیا، میسر، لە مایسی (2014) پێك هات، لە كاتی هێرشەكاندا وڵاتانی بەحرەین، قەتەر، پاكستان، ئوردوون پێوەست بوون بە بڕیاری هێرشەكەیاندا، سەرچاوەكانی میدیا باس لە ئاگاداربوونی ئەمریكا دەكەن لە سیناریۆكان و كات و وادەی هێرشەكان، پاڵپشتی كردنیان، لەم بارەیەوە ئەنوەر قرقاش وەزیری دەوڵەت بۆ كاروباری دەرەوەی ئیمارات ڕای گەیاند: «بڕیاری بەشداری لە گەردەلولی خۆڕاگری، پەلە نەبوە، بەڵكوو پێشتر دانوستانی چڕوپڕی لە سەر كراوە، سەرەڕای هەوڵەكانی ئاشتەوایی و ڕووبەربوونەی حوسییەكان، بەڵام سەرئەنجام پلانەكەی ئێران، كە كۆ كردنەوەی گەورە هێزەكانی ناوچەكە و هاوپەیمانەكانی بوو، بۆ ڕووبەڕووبونەوەی ئێران». 

هێشتا قەیرانەكانی یەمەن چارەسەر نەكراون و پێناچێت بەم زوانەش بە تەواوی چارەسەر بن، بۆیە ترسی هەیە لەوەی پاش شەڕەكانی گەردەلوولی خۆڕاگری، شەڕەكە بە جۆرێك بگۆردرێت بە شەڕی ئێران و سعوودیە بە وەكالەت.

بە تایبەتی كە فایلی لایەنگری و دژایەتی ئێران و سعوودیە لە عێراق، سووریا، یەمەن تێكەڵ بوە، بۆیە مەترسی گەورە هەیە لە چارەنووسی ناوچەكە و هەڵگیرساندنی شەڕێكی گەورەتر و ماڵ وێرانكەرتر، كە ڕەنگە زەرەری زۆر لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و كەنداوی فارسی لێ بكەوێتەوە.

ڕووداوەكانی یەمەن و هێرشەكانی گەردەلوولی زەبر، پێشهات و خوێندنەوەی زۆری بە دوای خۆیدا هێنا، لە سەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی سەر هەڵدانی بیرۆكەی هێزی عەرەبی هاوبەش، بە مەبەستی پاراستنی ئەمنی قەومی، ڕێگری لە نفوزی ئێرانی لە ناوچەكە و ڕووبەڕووبوونەوەی مەترسییەكان و تیرۆر، بە تایبەتی ئەو قەیرانانەی لە وڵاتانی عەرەبی سەری هەڵداوە و بە تایبەتی دوای ڕووداوەكانی بەهاری عەرەبی لە لیبیا، توونس، بەحرەین ڕووداوەكانی یەمەن و عێراق بە تایبەتی و سەر هەڵدانی داعش.

سەرەڕای ئەوانە ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداو، مەترسییەكانی لوبنان، سۆماڵ، فەلەستینی بە گرینگ زانیوە.

بۆیە هەموو ئەو قەیران و ئاریشانە، وڵاتانی كەنداوی هێناوەتە سەر ئەو قەناعەتەی كە پێویستە بە هاوكاری ڕووبەڕوووی  مەترسییەكانی بنەوە، بەهێزی سەربازی.  

 

سوپای وڵاتانی عەرەبی

گۆڤاری گڵۆباڵ فایەر پاوەر، كە تایبەتە بەڕیزبەندی هێز و سوپا، لە دوایین ڕاپۆرتی خۆیدا، ڕیزبەندی بۆ (126) دەوڵەت كرد، لە سەر ئاستی جیهان لە ناویاندا (19) دەوڵەتی عەرەبی.

بە پێی ئەو ڕیزبەندییە بۆ وڵاتانی عەرەبی میسر لە پلەی (18)، جەزائیر (27)، سعوودیە (28)، سووریا (42)، مەغریب (49)، ئیمارات (50)، توونس (58)، ئوردوون (64)، عوممان (69)، کوەیت  (71)، قەتەر (77)، یەمەن (79)، بەحرەێن (83)، لوبنان (86)، سوودان (101)، عێراق (112)، باشووری سوودان (121)، لیبیا (122)، سۆماڵ (126) .... .

جیا لەوانە ڕاپۆرتەكە ڕیزبەندی ئەو وڵاتە عەرەبیانەی كردوە بە پێی ژمارەی سوپا بۆ ساڵی (2014) كە بەم شێوەیە:

1. جەزائیر لە پلەی (9)دایە، لە سەر ئاستی جیهان بە (512000) سەرباز.

2. میسر لە پلەی (11)دایە، لە سەر ئاستی جیهان بە  (468500) سەرباز .

3. عێراق لە پلەی (21)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (271500)  سەرباز.

4. سعوودیە لە پلەی (24)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (233500) سەرباز.

5. باشووری سوودان لە پلەی (26)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (210000) سەرباز.

6. مەغریب لە پلەی (29)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (195800)  سەرباز.

7. سووریا لە پلەی (32)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (178000) سەرباز.

8. لوبنان لە پلەی (40)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (131100) سەرباز.

9. ئوردوون لە پلەی (47)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (110700) سەرباز.

10. سوودان لە پلەی (50)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە(109500) سەرباز.

11. میرنیشینی عوممان لە پلەی (58)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە(72000) سەرباز.

12. یەمەن لە پلەی (62)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (66700) سەرباز.

13. ئیمارات لە پلەی (64)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (65000) سەرباز.

14. توونس لە پلەی (72)دایە لە سەر ئلستی جیهان بە (40500) سەرباز.

15. لیبیا لە پلەی (78)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (35000) سەرباز.

16. کوەیت  لە پلەی (95)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (15500) سەرباز.

17. بەحرەین لە پلەی (107)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (13000) سەرباز.

18. سۆماڵ لە پلەی (110)دایە لە سەر ئاستی جیهان لە (12000) سەرباز.

19. قەتەر لە پلەی (112)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (11800) سەرباز. 

 

ڕیزبەندی هێزە سەربازییەكانی وڵاتانی عەرەبی بە پێی بوودجەی سەربازیی بۆ ساڵی (2015) بە دۆلار:

 

1. سعوودیە بە پلەی چوارەم دێت لە دوای ئەمریكا، چین، ڕووسیا، بە تەرخانكراوی بوودجەی (56) ملیار و  (725) ملیۆن دۆلار.

2. ئیمارات لە ڕیزبەندی (17)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (14) ملیار و (375) ملیۆن دۆلار.

3. جەزائیر لە ڕیزبەندی (22)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (10) ملیار و (570) ملیۆن دۆلار.

4. شانیشینی عوممان لە ڕیزبەندی (31)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (6)ملیار و (715)ملیۆن دۆلار.

5. عێراق لە ڕیزبەندی (35)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (6) ملیار و (55) ملیۆن دۆلار.

6. کوەیت لە ڕیزبەندی (38)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (5) ملیار و (200) ملیۆن دۆلار.

7. میسڕ لە ڕیزبەندی (45)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (4) ملیار و (400) ملیۆن دۆلار.

8. مەغریب لە ڕیزبەندی (51)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (3) ملیار و (400) ملیۆن دۆلار.

9. لیبیا لە ڕیزبەندی (55)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (3) ملیار دۆلار.

10. سودان لە ڕیزبەندی (58)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (2) ملیار و (470) ملیۆن دۆلار.

11. قەتەر لە ڕیزبەندی (65)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (1) ملیار و (930) ملیۆن دۆلار.

12. سووریا لەڕیزبەندی (66)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (1) ملیار و (872) ملیۆن دۆلار.

13. لوبنان لەڕیزبەندی (68)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (1)ملیار و (735) ملیۆن دۆلار.

14. ئوردوون لە ڕیزبەندی (70)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (1) ملیار و (500) ملیۆن دۆلار.

15. یەمەن لە ڕیزبەندی (72)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (1) ملیار و (440) ملیۆن دۆلار.

16. بەحرەین لە ڕیزبەندی (78)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (730) ملیۆن دۆلار.

17. تونس لە ڕیزبەندی (83)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (550) ملیۆن دۆلار.

18. باشووری سوودان لە ڕیزبەندی (84)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (545) ملیۆن دۆلار.

19. سۆماڵ لە ڕیزبەندی (122)دایە لە سەر ئاستی جیهان بە (58) ملیۆن و (960) هەزار دۆلار. 

 

بەو شێوەیە دەردەكەوێت وڵاتانی عەرەبی بەو هەموو بودجە زەبەلاحەوە كە بۆ هێزی سەربازی خەرج دەكرێت فاكتەرێكی سەرەكیان مەترسییە لە هێز و پێگەی كۆماری ئیسلامی ئێران و هێرشەكانی گەردەلوولی زەبریش مەسج و پەیامێك بوە كە بەگەلەكۆمەكێكی گەورە دەتوانن پاشەكشە بەئێران بكەن.

بەڵام سەرەڕای هێرشی بەردەوامی وڵاتانی كەنداو هێشتا ئێران دوایین قسەی نەكردوە و خەریكی بەكارهێنانی ئەم كارتەیە بۆ ڕاكێشانی سەرنجی وڵاتانی ئەمەریكا و خۆرئاوا واتە ئێران مەبەستی بوو دەخالەتی خۆی لە یەمەن، سووریا، عێراق بكاتە كارتی فشار بۆ سەر خۆرئاوا بە مەبەستی هەڵگرتنی گەمارۆكان لە سەری و مامەڵەكردن لەگەڵیدا بە شێوەیەكی ڕەسمی یان نا ڕەسمی، هەر بۆیە ڕەنگە شەڕەكانی یەمەن هەلێكی باشی ڕەخساند بێت بۆ ئێران، بۆ نزیكبوونەوە لە خۆرئاوا و ڕێكەوتنی گروپی (5+1) و دەرچوون لە قەیرانە ناوخۆییەكان، چونكە فشارێكی زۆری لە سەر بوو ئەگەر چی هەیمەنە و هەژموونی زۆری كردوە لە ناوچەكانی هیلالی شیعی ئێران سەرەڕای ڕێکكەوتنی لۆزانی لەگەڵ گروپی (5+1) ئیمزا كرد و واشی نیشاندا كە لە قازانجی خۆی تەواو بوە، ئەگەر چی وانەبوو، بەڵام پەلهاویشتن بۆ هاوكارە حوسییەكان لە یەمەن، پەلهاویشتنی حزبولڵا بۆ سووریا، هاتووچونی قاسم سلێمانی لە عێراق ملدانەكان و تەنازولاتەكانی كردە سەركەوتن و دیبلۆماسییەت.

ئەوە ڕوونە كە ئێران هێندەی تامەزرۆی ڕێكکەوتن بوو لەگەڵ گروپی (5+1) لە لۆزان، هێندە نیگەرانی هێرشەكانی سعوودیە و هاوپەیمانەكانی نەبوو لە یەمەن، چونكە ئێران ئامانجەكەی هەر ئەوە بوو كە بتوانێت نیشانی خۆرئاوای بدات، گەر لەگەڵی ڕێك نەكەون، دەتوانێت كێشەی گەورەتر لە سنوورەكانی سعوودیە و گەرووی باب ئەلمەندەب دروست بكات و یارمەتی داعش بدات و قەتڵ و عامی گەورەی سوننەكان بكات و بە ئیمكانیاتی زۆرتر پشتیوانی حزبولڵا و بەشار ئەسەد بكات.

چونكە ڕوونە لە هەموو ئەو شەڕ و بەرانەی كە ئێران كردوویەتی و كردوونیەتەوە لە دژی وڵاتانی كەنداو توركیا سەركەوتوو بوە. 

ڕەنگە ئێران ئەوە بڵێت كە سعوودیە و وڵاتانی عەرەبی ئەزموونێكی شكستخواردووی وەهایان هەیە لە ڕابردوودا لە دژی ئیسرائیل، كە نەك ئیسرائیلییان پێ لە ناو نەچوو، بەڵكوو ناچاربوون هێز، هەژموون، هەیمەنەی ئیسرائیل قەبووڵ بكەن.

واتا ئێران مەبەستییەتی بڵێ، دووبارەكردنەوەی مێژوو بۆ وڵاتانی عەرەبی تراژیدییە و ئێران لە بەرامبەر ئەوان گەر ئیسرائیل نەبێت، كەمتر نییە.

 

ژمارە و وڵاتانی بەشدار لەگەردەلوولی زەبر

1. سعودیە، بە (100) فڕۆكەی شەڕكەر، (150) هەزار سەرباز و یەكەی دەریایی بەشداری كرد بوو.

2. ئیمارات، بە (30) فڕۆكەی شەڕكەر بەشداری كرد بوو.

3. کوەیت ، بە (15) فڕۆكەی شەڕكەر بەشداری كرد بوو.

4. بەحرەین، بە (15) فڕۆكەی شەڕكەر بەشداری كرد بوو.

5. قەتەر، بە (10) فڕۆكەی شەڕكەر بەشداری كرد بوو.

6. ئوردوون، بە (6) فڕۆكەی شەڕكەر بەشداری كرد بوو.

7. مەغریب، بە (6) فڕۆكەی شەڕكەر بەشداری كرد بوو.

8. سوودان، بە (3) فڕۆكەی شەڕكەر بەشداری كرد بوو.

9. میسر، ڕای گەیاندبوو ئامادەگی هەیە بۆ بەشداریكردن بەهێزی ئاسمانی، دەریایی، وشكانی گەر بڕیاردەر و پێویست بێت.

10. پاكستان، ئامادەگی نیشاندا بە بەشداری هێزی وشكانی.

11. ئەمەریكا، ڕای گەیاندبوو ئامادەگی هەیە لە بواری لۆجستیكی- هەواڵگری، لە كاتی جووڵەی هێزە سەربازییەكانی كەنداو، بەسرە، یەمەن. 

 

ئەمەریكا باس لە هەژموونی ئێران دەكات

ڕووداوەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، مایەی سەرنج و تێڕامانن، بە تایبەتی بۆ ئەمەریكا كە بەرژەوەندی زۆر و زەوەندی هەیە، هەر بۆیە هەژموونی ئێران و ڕۆڵی گرینگی ئەو، سەرەڕای پارادۆكس لە بوونی سیاسەتی ئەمەریكا بەرامبەر ئێران، بەڵام بە گشتی هەژموون و هەیمەنەی مەترسییە لە بەردەم بەرژوەندییەكانی ئەمەریكادا.

وڵاتانی خۆرئاوا بەردەوام چاودێری جموجوڵی چەند بازرگانێكی  هاوكاری ئێرانیان دەكرد، كە یەكێك لەوانە باهاری سەید ئەبوتاهیر بوە، كە بە ئەسڵ سریلانكی بوە و كۆمپانیای هەبوە لە دوبەی، پێوەندی بازرگانی لەگەڵ پاكستان هەبوە و لەگەڵ زانای ئەتۆمی پاكستان عبدولقادر خانی ناسیوە و لە ساڵانی (4991-5991) میانگیری كردوە بۆ پەڕینەوەی شاحینەیەكی كەلوپەلی پێشكەوتووی لە بابەتی ئامێری تەرد لە جۆری (1P)، گەیاندوویەتە دەست عبدولقادرخان لە پاكستان و پاشان بۆ ئێران. 

بە پێی ڕاپۆرتێكی دەزگای هەواڵگری نیشتیمانی ئەمەریكا لە بەرامبەر كۆنگرێس، كە بە شێوەیەكی ساڵانە لە ژێر ناوی (هەڵسەنگاندنی هەڕەشەكان دەربارەی جیهان) كە هەڕەشەن لە سەر ئاسایشی ئەمەریكا، دەقی ئەو ڕاپۆرتە كە لە شووباتی (2014) بڵاو كراوەتەوە، باسی لە ڕۆڵی ئێرانی ناوچەیی و ڕۆڵی هاوكارەكانی كراوە.

لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، ئێران و دراوسێكانی ئالوگۆڕی ستراتیژی تێدا ڕووی داوە، نفوزی ئێران زیادی كردوە، لە بابەتی شكستی بزووتنەوەی تالیبان و سەرۆكی پێشووی عێراق سەدام حسێن، داهاتی نەوت، سەركەوتنەكانی حەماس لە هەڵبژاردنەكانی فەلەستین، سەركەوتنی حزبولڵا لە شەڕ دژی ئیسرائیل، ئەوانە هەمووی فاكتەر بوون بۆ فراوانبوونی نفوزی ئێران لە ناوچەكەدا.

ئەم بەشەی ڕاپۆرتەكە، ئەو فاكتەرگەلانە باس دەكات، كە هەموویان بە قازانجی ئێران تەواو بوون، یان بە واتایەكی تر ئێران ڕۆڵی گەورەی هەیە لە سەركەوتنیان.

 واتا ئێران بە پێی ئەو پێوەرانە بێت، تا ئێستاش لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست مەترسییە لە سەر بەرژوەندییەكانی ئەمەریكا و وڵاتانی عەرەب، ئەوە لە كاتێكدایە ئێران دەستی گرتوە بە شۆڕشەكەیەوە و فراوانكردنی نفوزی خۆی و هەوڵی ڕۆڵگێڕانی لە ناوچەكە و جیهانی ئیسلامی.

سەرەڕای ئەوانە ئێران پێوەندییەكانی خۆی لەگەڵ ئەڤغانستان، عێراق، سووریا باش بردووەتە پێش.

هاوكاری ئەو هێزانە دەكات كە لە ناوچەكەدا دژی بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكان.

توانیوویەتی بەهاری عەرەبی و دەرئەنجامەكانی، سوودیان لێ وەربگیرێت بە قازانجی خۆی.

سەرەڕای ئەوانە بە دوای ساڵانی (2014- 2015) ئێران بە تایبەتی وەكوو پارێزەرانی شیعەی مەزڵوم خۆی پیشاندا و توانی سنوورێك بۆ شەڕی تاییفی دابنێت.

بە بەردەوامی ئێران لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بە شێوەیەكی فراوان، بە ناردنی چەك و كەلوپەلی سەربازیی، هاوكاری گروپەكانی فەلەستین و چەكدارانی حوسی لە یەمەن، جەنگاوەرە شیعییەكان لە بەحرەین و جێگیركردنی حكومەتێكی شیعی لایەنگری خۆی لە بەغداد بکات.

بەم شێوەیە ئێران پارێزگاری لە دەوڵەتە دۆستەكانی دەكات لە عێراق، سووریا، پارێزگاری لە بەرژوەندییەكانی شیعە و تێكشكاندنی توندڕەوانی سوننە و پەراوێز خستنی نفوزی ئەمەریكا دەكات.

لە پاڵپشتی حزبولڵای لوبنان درێغی نەكردوە، ئەگەر چی وەكوو گروپێكی تیرۆریستی هاوپەیمانی ئێرانی باس دەكرێت. 

 

ژمارەی دانیشتووان و ڕێژەی شیعە لەو وڵاتانەدا:

- هێزی سەربازیی سعوودییە:

سوپای سعوودیە وەك یەكەم هێزی كەنداو و سێیەم هێزی وڵاتانی عەرەبی دەردەكەوێت و لە كۆی (128) وڵاتدا، (28)ەمین هێزە.

هێزی سەربازیی سعوودیە پێك هاتوە لە:

1.  (233هەزار و 500) سەربازی چالاك لەناو سوپاكەدان.

2.  ژمارەی كارمەندی یەدەك دەگاتە (25) هەزار كەس.

3.  (5472) زرێپۆش.

4.  (1210) تانك.

5. (1278) تۆپ و رۆكێتهەڵدێر.

6.  (391) فڕۆكەی جەنگی.

7.  (200) هەلیكۆپتەر.

8. (187) فڕۆكەی كارگۆ.

9. (168) فڕۆكەی مەشق.

10. (55) كەشتی جەنگی.

سەرچاوە:

 (2015)،  Raporu   Global Firepowar 

 

هێزی سەربازیی سعودییە:

بە پێی دەزگای گلۆباڵ فایرپاوەر گلۆباڵ: سوپای سعوودیە وەك یەكەم هێزی كەنداو و سێیەم هێزی وڵاتانی عەرەبی دەردەكەوێت و لە كۆی (128) وڵاتدا، (28) مین هێزە.

هێزی سەربازی سعودیە پێكهاتوە لە:

1. سەربازی چالاك (233.500).

2.  هێزی وشكانی (75000).

3.  هێزی ئاسمانی (2000).

4.  هێزی دەریایی (13.500).

5.  هێزی بەرگریی ئاسمانی (16.000).

6.  پاسەوانی میللی (10.0000).

أ.  (75000)یان چالاكن.

ب. (25.000)یش هێزی هۆزەكانن.

7. هێزی تایبەت (3.000).

  سەرچاوە:

 بەرێوەبەرایەتی ناوەندیی هێزە دەریاییەكانی ڕیاز. (1/4/2015).

 

ڕێككەوتن لە سەر بەرنامەی ئەتۆمی ئێران

دوای (10) ساڵ لە گفتوگۆی بەردەوامی نێوان ئێران و كۆمەڵەی (1+5) كە پێك هاتوە: (ئەمەریكا، ڕووسیا، چین، بەریتانیا، فەرەنسا و ئەڵمانیا) گەیشتە ڕێككەوتن لە بارەی بەرنامە ئەتۆمییەكەی تارانەوە، ئێران چالاكییە ئەتۆمییەكانی كەم و سنووردار دەكات لە بەرامبەر هەڵگرتنی گەمار ۆ ئابووری و سیاسییەكان لە سەری.

خاڵە سەرەكییەكانی ڕێككەوتنەكە:

- ئێران:

1. ڕاگرتنی پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ ڕێژەی (5%).

2. كەمكردنەوەی یەدەگی یۆرانیۆم (20% بۆ 5%).

3. دانەمەزراندنی هیچ دەزگایەكی دیكەی پیتاندنی یۆرانیۆم.

ڕاگرتنی چالاكییەكانی پیتاندنی یۆرانیۆم لە وێستگەی(ئاراك)دا.

4. ڕاگرتنی چالاكییەكانی وێستگەی ئاراك و هەوڵ نەدان بۆ پیتاندنی پلۆتۆنیۆم.

5. ڕێگەدان بە سەردانكردنی سەرپەرشتیارانی ئاژانسی وزەی ئەتۆم بۆ هەر دوو وێستگەی (نەتانز و فەردۆ) بە شێوەیەكی ڕۆژانە.

 

- زلهێزەكانی جیهان:

1. لە شەش مانگی داهاتوودا هیچ سزایەك پێوەند بە بەرنامە ئەتۆمییەكەوە بە سەر ئێراندا ناسەپێنن.

2. لابردنی سزا ئابوورییەكان بە بەهای (7) بلیۆن دۆلارە.

3. هەڵگرتنی ئابڵووقە لە سەر (4,2) بلیۆن دۆلاری بلۆك كراو.

4. هەڵگرتنی ئابڵووقە لە سەر (1,5) بلیۆن دۆلار پەیوەست بە بازرگانی ئاڵتوون و كانزا بە نرخەكان.

5. هەڵگرتنی ئابڵووقە لە سەر سێكتەری پترۆكیمیاوی و ئۆمۆمۆبێل.

- دەمەزراوە ئەتۆمییەكانی ئێران:

1. وێستگەی ئەتۆمی.

2. پیتاندنی یۆرانیۆم.

3. خەزنكردنی یۆرانیۆم. 

 

ڕێككەوتنی ئەتۆمی وڵاتانی (5+1) لەگەڵ ئێران

دوای تێپەڕبوونی (18) مانگ بە سەر سەرەتای دەست پێ كردنی دانوستانەكان و هەشت ڕۆژ لە دوایین گەڕی دانوستانەكان لە شاری لۆزان لە سویسرا، وڵاتانی زلهێز (ئەمەریكا، ڕووسیا، چین، بەریتانیا، فەڕەنسا، ئەڵمانیا، یەكێتیی ئەوروپا) لەگەڵ ئێران لە سەر ڕۆژەڤی ئەتۆمی ئێران گەیشتە ڕێككەوتنێكی بەرایی، كە بە قۆناغێكی گرینگی ڕێككەوتنی یەك جاری دادەنرێت، كە دەبێت تاكوو (30) حوزەیرانی داهاتوو تەواو بكرێت.

خاڵە سەرەكیەكانی ڕێككەوتنەكە:

هەر دوولا واتا وڵاتانی (5+1) لەگەڵ ئێران لە سەر هەندێك پێوەری سەرەكی ڕێككەوتن، ئەو پێوەرانەش لە لایەن بەرپرسانی ئەمەریكا هێشتا پێویستی بە دانوستانكردنە لە سەریان، بۆ ئەوەی بگەن بە وردەكاری جێبەجێكردنیان، چونكە هیچ شتێك قەبووڵكراو نییە تاكوو هەموو شتەكان قەبووڵ نەكرێن، خاڵە سەرەكییەكانی ڕێككەوتنەكەش ئەمانەی لای خوارەوەن:

 

* پیتاندن:

- ژمارەی ئامێرەكانی دەرچەی ناوەندی لە (10)هەزارەوە بۆ (6104) ئامێر واتا یەك (1\3)ی كەم دەكرێتەوە، لەو ژمارەیەش تەنیا (5060) ئامێر مافی بەرهەمهێنانی یۆرانیۆمی پێتێندراوی دەبێت بۆ ماوەی دە ساڵ.

ئامێرەكانی دەرچەی ناوەندیش لە نەوەی یەكەم دەبێت

- تاران یۆرانیۆمی عەمباركراوی ئەوەی بە سستی دەپیتێندرێت لە (10) هەزار كیلۆگرامەوە بۆ (300) كیلۆگرام كەم دەكاتەوە، واتا بە ڕێژەی (3,67%) بۆ ماوەی (15) ساڵ.

- تاران ڕازی بوە بە ڕێژەی (3,67%) بۆ ماوەی (15) ساڵ واز لە پیتاندنی یۆرانیۆم بهێنێت.

- تەنە زیادەكان دەخرێنە ژێر سەرپەرشتی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی و تەنیا وەكوو جێگرەوە بە كار دەهێندرێت.

- تاران ڕازی بوە بۆ ماوەی (15) ساڵ هیچ دامودەزگایەكی تازە بۆ پیتاندنی یۆرانیۆم بنیات نەنێت.

 

* خاڵی وەچەرخان:

خاڵی وەچەرخان لە زمانی پسپۆڕان كاتی پێویستە بۆ بەرهەمهێنانی بڕی پێویستە بۆ بەرهەمهێنانی بڕی پێویست لە یۆرانیۆمی پێتێندراو بۆ بەرهەمهێنانی چەكی ئەتۆمی، ئەو ماوەیەش ئێستا دوو تاكوو سێ مانگ دیاری كراوە، بە گوێرەی ڕێككەوتنی تازەش بوەتە ساڵێك بە لایەنی كەمەوە و بۆ ماوەی دە ساڵ.

* فۆردۆ و نەتەنز:

- ئێران ڕازی بوە بۆ ماوەیەك كە لە (15) ساڵ كەمتر نەبێت یۆرانیۆم لە كورەی فۆردو نەپیتێنێت، كە دەكەوێتە ژێر چیا و لە ناوبردنی بە كردەی سەربازیی مەحاڵە، بە مەش هیچ مادەیەكی دوولەت بوو لە فۆردو بۆ ماوەی (15) ساڵ نامێنێت، ئەو كورەیە بە كراوەیی دەمێنێتەوە، بەڵام پرۆسەی پیتاندنی یۆرانیۆمی لێ ئەنجام نادرێت، هەروەها نزیكەی (2\3)ی ئامێری دەرچەی ناوەندیی لە كورەكە دەكێشرێتەوە.

 

* نەتەنز:

- دەزگای سەرەكی ئێران بۆ پیتاندن كە ئامێری دەرچەی ناوەندیی لە جۆری (AR1) لە نەوەی یەكەم و (AR2) خێرا لە خۆ دەگرێت، كە دەتوانێت پەنجا هەزار لەو جۆرە ئامێرە لە خۆی بگرێت، تاران ڕازی بوە نەتەنز ببێتە تاكە دەزگای پیتاندن و (5.060) ئامێری جۆری (AR1) لە نەوەی یەكەم بۆ ماوەی دە ساڵ بۆ دابین دەكرێت، هەر چی ئامێرەكانی دیكەی دەرچەی ناوەندیشە دەكێشرێتەوە و دەخرێتە ژێر سەرپەرشتی ئاژانسی نیودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی.

 

* چاودێریكردن:

- ئاژانسی نیودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی بە شێوەیەكی ڕێكوپێك چاودێری هەموو كورە ئەتۆمییەكانی ئێران دەكات.

- پشكنەرانی ئاژانسی نیودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی بۆ ماوەی (25) ساڵ دەتوانن بچنە نێو كورەكانی ئەتۆمی و ئەو شوێنانەی (كێكی زەرد) بەرهەم دەهێنن، كە جۆرێكی خەستە لە یۆرانیۆم.

 

* ئەڕاك:

- ناوەكی ئەو كورانە وێران دەكرێت كە بە ئاوی قورس كار دەكەن، یان دەگوازرێنەوە دەرەوەی خاكی ئێران، كورەكان دووبارە بنیات دەنرێتەوە و كاریان تەنیا توێژینەوە و بەرهەمهێنانی هاوێنەی تیشكداری پزیشكی دەبێت و پلوتۆنیۆمی خاوەن توانای سەربازیی بەرهەم ناهێنن، سوتەمەنی بەكارهێنراویش بە درێژایی تەمەنی كورەكان ڕەوانەی دەرەوە دەكرێت.

 

* سزاكان:

- هەر كاتێك ئاژانسی نیودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی لەوە دڵنیابوو ئێران پابەندی ڕێككەوتنەكە بوە، ڕاستەوخۆ سزاكانی ئەمەریكا و ئەورووپای سەر ئێران هەڵ دەگیرێن، ئەگەر پابەندی ڕێككەوتنەكەش نەبێت سزاكان دەسەپێندرێتەوە.

- هەر كاتێك ئێران پابەندی هەموو خاڵەكانی ڕێككەوتنە بوە، هەموو سزا سەپێندراوەكانی ئەنجومەنی ئاسایش لە سەر ئێران هەڵ دەگیرێن.

- تەنیا بڕیاری تازەی نەتەوە یەكگرتوەكان دەمێنێتەوە، كە ڕێگا بە گواستنەوەی تەكنەلۆجیای هەستیار نادات و پشتیوانیش لەو ڕێككەوتنە دەكات.

 

* ماوەكانی جێبەجێكردنی ڕێككەوتنەكە:

ماوەی جێبەجێكردنی ئەو ڕێككەوتنە لە نێوان (10 بۆ 15) ساڵ دایە و بە گوێرەی چالاكییەكانە، بەڵام بۆ پرۆسەكانی پشكنین و گەڕان بۆ یۆرانیۆمی تازە تاكوو (25) ساڵ بەردەوام دەبێت.

 

دیارترین لێدوانەكان لە بارەی ڕێككەوتنەكە:

دوای ڕاگەیاندنی ڕێككەوتنەكە لێدوانی سەركردەكانی جیهان لە نێوان گەشبینی و ڕەشبینی بوو، ئۆباما پێی وایە ڕێككەوتنێكی مێژووییە، (بان كی مون) بە هەنگاوێكی بەرەو ئاشتی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی لە قەڵەمدا، (بنیامین نتنیاهۆ) لە مانەوەی ئیسرائیل دەترسێت، ئەوەی خوارەوە دیارترین لێدوانەكانە لە بارەی ڕێككەوتنەكە لە سەر ئەتۆمی ئێران.

- باراك ئۆباما/ سەرۆكی ئەمەریكا:

سەرۆكی ئەمەریكا یەكەم سەرۆك بوو كۆمێنت لە سەر ڕێككەوتنەكە بدات و وتی»من متمانەم هەیە ئەگەر ئەو ڕێككەوتنە بەرەو ڕێککەوتنێكی گشتی و سەرتاسەریمان ببات، وڵاتەكەمان و هاوپەیمانەكانی و هەموو جیهان دەكەوێتە ئارامییەكی گەورەوە»، هەروەها وتی» ئێران لە هەموو وڵاتێكی تری جیهان زیاتر دەپشكێنرێت، بەڵام ئەگەر فرتوفێڵ بكات هەموو جیهان دەزانێت و خەتایی هەڵوەشانەوەی ڕێککەوتنەكەش دەكەوێتە ئەستۆی تاران، بۆیە لە پرۆسەی پشكنین سڵ ناكەینەوە.

- جۆن كێری/ وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا:

داوا كردن لە ئێران ملكەچ بێت شتێكی سەرنجڕاكێشە، بەڵام سیاسەتی دەوڵەت نییە.

- محەمەد جەواد زەریف/ وەزیری دەرەوەی ئێران:

ڕێککەوتنەكە سنوورێكی بۆ بازنەی بەتاڵ دانا، كە لە بەرژەوەندی كەس نەبوو، بە ڕای خۆم دانوستاندنی ڕاستەقینە لە لۆزان توانی كێشەكان چارە بكات و ئاسۆیەكی تازە بكاتەوە.

- بنیامین نتنیاهۆ/ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل:

ئەم جۆرە ڕێککەوتنە ڕێگا لە ئێران ناگرێت بۆمبی ئەتۆمی بە دەست نەهێنێت، بەڵكوو ڕێگای بۆ خۆش دەكات و مەترسی بڵاو بوونەوەی ئەتۆمی و بەرپابوونی جەنگی ترسناكیش زیاتر دەكات، ئەمەش هەڕەشەی مانەوە لە ئیسرائیل دەكات.

- لۆران فابیۆس/ وەزیری دەرەوەی فەڕەنسا:

ئەو ڕێککەوتنە قۆناغێكە و بە پێشكەوتنێكی ئەرێنی دادەنرێت، كە ناكرێت نكۆڵی لێ بكرێت، بەڵام هێشتا كاری زۆر ماوە دەبێت ئەنجام بدرێت.

- فیلیپ هامۆند/ وەزیری دەرەوەی بەریتانیا:

ئەو ڕێککەوتنە لەوە ڕەت دەدات كە (18) مانگ پێش ئێستا زۆر كەس چاوەڕێی هاتنە دییان نەدەكرد، پێم وایە چوارچێوەیەكی گشتی سازشمان لە بەردەستە، بەڵام هێشتا شتی بنەڕەتی ماوە كە دەبێت كاری لە سەر بكەین.

- وەزارەتی دەرەوەی ڕووسیا:

ئەو ڕێککەوتنە  وەكوو پرەنسیپ گوزارشت لەو بۆچوونە دەكات كە سەرۆك (پۆتین) دەریبڕیوە، بە وەی ئێران مافی خۆیەتی بەرنامەی ئەتۆمی مەدەنی هەبێت، هیچ گومان لەوەدا نییە، ئەو ڕێککەوتنە كاریگەری ئەرێنی بە سەر ڕەوشی ئاسایش لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت، چونكە ئێران دەتوانێت بە شێوەیەكی كاراتر بەشداری لە چارەكردنی كێشە و ململانێكانی ناوچەكەدا بكات.

- ئەنجێلا مێركل/ ڕاوێژكاری ئەڵمانیا:

هەرگیز جیهان ڕۆژێك لە ڕۆژان لە ڕێککەوتنێك نزیك نەبوو، كە ڕێگە لە ئێران بگرێت چەكی ئەتۆمی هەبێت.

- بان كی مون/ سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتوەكان:

هیچ گومان لەوەدا نییە ڕێککەوتن لە سەر ئەتۆمی ئێران كاریگەری ئەرێنی بە سەر باری ئاسایش لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت، چونكە ئێران کارەکتەرێكی گرینگی ناوچەكەیە.

ئێرانییەكان خۆشحاڵن:

دوا بە دوای ڕاگەیاندنی ڕێککەوتنامەی نێوان (5+1) و كۆماری ئیسلامی ئـێران لە سەر دۆسییەی ئەتۆمی ئێران، ئاهەنگ گێڕان و خۆشحاڵی بەو بۆنەیەوە زۆرێك لە شارەكانی ئێرانی گرتەوە، ئێرانییەكان ڕژانە سەر شەقامەكان و خۆشحاڵی خۆیان بەو ڕێککەوتنە دەڕبری و خۆیان بە براوە دانا.

- پێوەندی نێوان ئەمەریكا و چی بە سەر دێت؟

محەمەد جەواد زەریفی وەزیری دەرەوەی ئێران دوای ڕاگەیاندنی ڕێککەوتن لە بارەی بەرنامەی ئەتۆمی وڵاتەكەی لەگەڵ وڵاتانی (5+1) لە بارەی كاریگەری ئەو ڕێککەوتنە بە سەر ئاسایی بوونەوەی پێوەندی نێوان تاران و واشنتۆن و تێگەیشتن بە ڕێککەوتن لە سەر بەرنامەی ئەتۆمی ئێران مانای ئاسایی بوونەوەی پێوەندییەكانمان لەگەڵ ئەمەریكا ناگەیەنێت، چونكە پێوەندی نێوان ئەمەریكا و ئێران هیچ پێوەندی بەو ڕێککەوتنەوە نییە، ئەو دانوستانە درێژە هەواڵێك بوو بۆ چارەكردنی كێشەی ئەتۆمی نەوەكوو ئاساییكردنەوەی پێوەندییەكانمان لەگەڵ ئەمەریكا، ئێمە ناكۆكی گەورەمان لەگەڵ ئەمەریكا هەیە»، هەروەها وتی»لە ڕابردوو متمانە لە نێوانماندا نەمابوو، بەڵام هیوادارم لە كاتی جێبەجێكردنی بوێرانەی ئەو ڕێککەوتنە هەندێك متمانە بە دەست بهێنینەوە، بەڵام چاوەڕێ دەكەین با بزانین لە داهاتوو چی ڕوو دەدات».

 

ڕۆژنامەكانی جیهان چی دەڵێن؟

دوای ڕاگەیاندنی ڕێککەوتنەكە ڕۆژنامە گەورەكانی جیهان هەر یەكە و بە جۆرێك لە بارەی ڕێککەوتنە بڵاویان كردوە.

- واشنتۆن پۆست/ گرەوی ئۆباما:

دانوستان لەگەڵ ئێران لە بارەی بەرنامە ئەتۆمییەكەی بژاردەی ئۆباما بوو و هەوڵی سەركەوتنی دەدا، ئەو بژاردەیە لە لای سەرۆك ئۆباما زۆر گرینگ بوو و ئاواتی زۆری بە دانوستانەكان هەبوو، ئەو ڕێککەوتنە بەرجەستەی دیدی سەرۆكایەتی ئەمەریكایە، كە پێی وایە سیاسەتی موكڕبوون و ڕووبەڕووبوونەوەی ڕكابەر دەتوانێت جیهان بگۆڕێت، ئەو ڕێککەوتنە بە دەرفەتێكی مێژوویی دادەنرێت، بەڵام لە هەمان كاتیشدا مەترسیدارترین سەركێشییەكانی سەرۆكایەتی ئەمەریكایە.

- ئەلمۆندۆ/ ئامانج هێوەركردنەوەیە:

لەبەر چی سەرۆك ئۆباما پێی وایە دەرچوون لە پشێوی و كوشتار لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، دەكرێت لە ڕێگەی پێوەندی سروشتی لە نێوان ئەمەریكا و ئێران بێت؟

لەوانەیە لەبەر ئەوە بێت ئێران لە هیچ وڵاتێكی دیكە ناچێت، كە ڕێگە بە هەندێك ئازادی سیاسی دەدات، ئۆباما لە ڕێگەی ئەو ڕێککەوتنەوە هێوری بڵاو بكاتەوە و دڵنەوایی بە وڵاتانی عەرەبی بدات و ڕووبەڕووبوونەوەی توندی نێوان سوننە - شیعە كەم بكاتەوە و بەرەنگاری تەوژمە جیهادییەكانیش ببێتەوە.

- دێر شپیگل/ خۆرهەڵاتێكی ناوەڕاستی تازە:

سەرۆك ئۆباما لە بارەی سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكەی هەوڵ بۆ ئەوە دەدات، بە شێوەیەكی جیاوازتر لە سەرۆكی پێش خۆی هەڵسوكەوت بكات، ئەو دەیەوێت ڕۆڵی ئەمەریكا وەكوو پۆلیسی جیهان كۆتایی پێبێنێت و بە شێوەیەكی جیاوازتر شتەكان بەڕێوە ببات، دیدی سیاسی لە سەر بەڕێوەبردنی ئەمەریكا بۆ سیاسەتە نێودەوڵەتییەكان بەرپا بكات و بە دوای هاوپەیمانی تازەدا بگەڕێت، لە چوارچێوەی ئەو دیدەش ئاشبوونەوە لەگەڵ ئێران بوە پێش نۆرەی كارەكان سەبارەت بە سەرۆك ئۆباما. 

 

جیهان و گەندەڵی(2014)

وڵاتانی عەرەبی زۆرترین ڕێژەی گەندەڵییان  بەر دەكەوێت

گەندەڵی ئابووری و بوونی ناسەقامگیریی لە سیستمە سیاسییەكاندا بە زۆری بە یەكەوە بەدی دەكرێن، لە زۆربەی وڵاتانی جیهانیشدا گەندەڵی ڕۆڵی سەرەكی دەبینێت لە زیادكردنی ئاستەكانی هەژاریی و زیاتر داڕمانی ئابووری ئەو وڵاتانە، لەو بارەوە ڕێكخراوی شەفافییەتی نێودەوڵەتی ساڵانە لیستێك ئامادە دەكات و تێیدا ئەو وڵاتانە كۆ دەكرێنەوە كە خاوەنی بەرزترین ڕێژەی گەندەڵین، لە لیستەكەدا پێوەری سفر تا (100) دانراوە و لە ژمارە سفردا وڵاتە هەرە گەندەڵەكان بەرچاو دەكەون و لە ژمارە (100) ئەوانە دێن كە خاوەنی نزمترین ڕێژەی گەندەڵین، ئەمەی خوارەوە لیستی ڕێكخراوی ناوبراوە كە لە ساڵی (2014) ئامادە كراوە.

8. ئۆزبەكستان:

- پلەی گەندەڵی: (100/17).

- ڕیزبەندی لە لیستەكەدا: (177/ 170).

- ئیسلام كەریمۆڤــ بە دەستێكی ئاسنینەوە حوكمی میللەتەكەی دەكات.

- بواری بۆ حكوومەتەكەی ڕەخساندوە، بۆ ئەوەی دزی لە خەزێنەی گشتی دەوڵەت بكرێت.

- گوڵنار كەریمۆڤی كچی سەرۆك، باڵیۆزی ئۆزبەكستان بوو لە نەتەوە یەكگرتوەكان، دواتر دەركەوت كە لەگەڵ چەند كەسێكی نزیك لە خۆی كاری گەندەڵی و سپیكردنەوەی پارەی ئەنجام داوە، بۆیە لە كار و پایەكەی دوور خرایەوە.

- لەو وڵاتەدا ڕێگە بە ئازادیی ڕا دەربڕین و خۆپشاندان نادرێت و لە هەڵبژاردنەكانیشدا ساختەکاریی زۆر ئەنجام دەدرێت.

- گەورەترین كۆمپانیای مۆبایل و ژمارەیەك یانەی شەوانە و كارگەی بەرهەمهێنانی چیمەنتۆ موڵكی سەرۆك و خانەوادە و دار و دەستەن.

- دەزگای پۆلیسی ئەو وڵاتە بە یەكێك لە گەندەڵترین دەزگاكانی پۆلیس لە جیهان دا دەنرێت.

7. عێراق:

- پلەی گەندەڵی: (100/16).

- ڕیزبەندی لە لیستەكەدا: (177/ 171).

- زۆر كەس پێیان وایە كە بەغداد پایتەختی یەكەمی گەندەڵییە لە جیهان.

- بارودۆخی ناهەمواری ساڵانی ڕابردووی ئەو وڵاتە بوەتە هاندەرێك بۆ ئەوەی گەندەڵی زیاتر ڕەگی خۆی لە عێراق دابكوتێت.

- لە سەرەتای ئازادكردنییەوە لە ساڵی (2003)دا داهاتی نزیكەی (300) هەزار بەرمیل نەوت كە ڕۆژانە ڕەوانەی بازاڕەكان كراوە و بەهاكەی نزیكەی (2,6) ملیار دۆلارە، دیار نەماوە.

- ڕۆژ بە ڕۆژ لەو وڵاتەدا هۆكارەكانی پەرتەوازەیی و هەڵوەشانەوە زیاتر دەبن و ئاستەكانی توندوتیژیی و تەقینەوە و كردەوە تیرۆرستییەكان لە بەرزبوونەوەدایە.

- قازانجی نائاسایی و دانی بەرتیل بۆ دەرچوون لە بەندیخانەكان یان بۆ دامەزراندن لە فەرمانگە حكومییەكان، یاخود جێبەجێكردنی یەكێك لە خزمەتگوزارییە سەربازییەكان بە ئاشكرا بوونیان هەیە.

- حكومەت و بەرپرسان دەستییان بە سەر خەرجییە حكومیەكاندا گرتوە و لە سەر بۆڕیە نەوتەكانیش خانوو دروست دەكەن، دواتر بۆڕیەكان دەشكێنن و نەوت دەدزن.

6. لیبیا:

- پلەی گەندەڵی: (100/15).

- ڕیزبەندی لە لیستەكەدا: (177/ 172).

- داڕمانی ڕژێمی قەزافی لە ساڵی (2011) و نەبوونی سەقامگیری سیاسی و كۆمەڵایەتی بوونەتە هۆكارێك بۆ بەرزبوونەوەی ئاستەكانی گەندەڵی.

- نەبوونی هێمنی و سەقامگیریی وایكردوە كە كۆڵینەوە لە گەندەڵی شتێكی ئاستەم بێت.

- زۆربەی تۆمارە داراییەكانی سەردەمی قەزافی دیار نەماون، بۆیە زۆربەی بەرپرسان بە ئاشكرا داهاتەكانی وڵات گل دەدەنەوە بۆ خۆیان.

- بوونی بۆشایی ئەمنی دەرفەتێكی گەورەی بۆ بازرگانانی چەك و سەركردە گەندەڵەكان ڕەخساندوە لەوەی قازانجی خەیاڵی بە دەست بێنن و خەڵكیش لە دژی یەك هان بدەن.

5. باشووری سودان:

- پلەی گەندەڵی: (100/14).

- ڕیزبەندی لە لیستەكەدا: (177/ 173).

- یەكێكە لە تازەترین و بچووكترین وڵاتانی جیهان لە ساڵی (2011) بە فەرمی لە سوودان جیا بوەوە.

- ئەم وڵاتە خاوەنی پێك هاتەی حكومی تەقلیدی نییە.

- بە هۆی بڵاو بوونەوەی گەندەڵی، زیاتر لە نیوەی دانیشتوانی لە ژێر هێڵی هەژاریدا دەژین.

- ئەگەر چی ساڵانە و لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتەوە نزیكەی (10,6) ملیار دۆلار بەو وڵاتە دەبڕێت، بەڵام بەشی زۆریی ئەو داهاتە دەچێتە گیرفانی بەرپرسانەوە.

- كۆمپانیا نەوتییە جیهانییەكان كە لەو وڵاتەدا كار دەكەن، سوودیان لەو بارودۆخە وەرگرتوە و قازانجێكی بێ شومار لە مافی حكوومەت بۆ خۆیان گل دەدەنەوە.

4. سودان:

- پلەی گەندەڵی: (100/11).

- ڕیزبەندی لە لیستەكەدا: (177/174).

- هەموو داهاتەكانی سامانی نەوت ڕاستەوخۆ بۆ حكوومەتن.

- حكوومەت بە ئاشكرا داوای بەرتیل لە خەڵك و كۆمپانیاكان دەكات.

- قازانجی نایاسایی لە سەرتاسەری وڵات بوونی هەیە.

- سەرەڕای بەرزبوونەوەی داهاتی ناوخۆیی بە هۆی داهاتەكانی نەوتەوە، بەڵام (46%)ی دانیشتوانەكەی لە ژێر هێڵی هەژاریدا دەژین.

3. ئەڤغانستان:

- پلەی گەندەڵی: (100/8).

- ڕیزبەندی لە لیستەكەدا: (177/175).

- یەكێكە لە گەندەڵترین وڵاتانی جیهان بۆ ماوەی چەندین دەیە شەڕی گەورەی بە خۆیەوە دیوە.

- ماوەی دە ساڵە كۆمەڵگای نیودەوڵەتی سەرقاڵی كەمكردنەوەی ڕێژەی ئەو گەندەڵیەیە كە بە ناو سەرجەم پێك هاتەكانی دەوڵەتدا بڵاوەی كردوە.

- حكوومەت كۆنتڕۆڵی لە دەست داوە و دەوڵەت لە لایەن ژمارەیەك سەرۆك هۆز و كەسی دەستڕۆیشتوەوە بەڕێوە دەبرێت.

- دەزگای سەرۆكایەتی بەوە تۆمەتبار دەكرێت كە بێ دەنگی دەنوێنێت بەرامبەر بە سەرچاوەكانی بەرهەمهێنانی مادە سڕكەرەكان.

- ئەوانەی ئەركی نەهێشتن و قەدەغەكردنی ئەو مادانەیان پێ سپێردراوە، هەر ئەوان بەرپرسن لە بەرهەمهێنان و دابەشكردنی ئەو مادانە.

2. كۆریای باكور:

- پلەی گەندەڵی: (100/8).

- ڕیزبەندی لە لیستەكەدا: (177/176).

- دەوڵەتێكی شیوعی و دیكتاتۆری تەنیا یەك كەسە كە سەرۆكە.

- خاوەنی نهێنیترین و گەندەڵترین سیستمی ئابووریە لە سەرتاسەری جیهاندا.

- خەرجییە سەربازییەكان زۆر لەو خەرجییانە زیاترن كە بۆ پرۆگرامە كۆمەڵایەتییەكان تەرخان دەكرێن.

- سەرجەم ئەو خەرجییانەی كە بۆ چاكسازیی ژێرخانی وڵات تەرخانكراون، چوونەتە گیرفانی سەرۆكی وڵات و دۆست و نزیكەكانییەوە.

- لەو وڵاتەدا گەندەڵی بە شێوەیەكی بەرفراوان ڕەگی داكوتاوە، بە ڕادەیەك خەڵكانێكی زۆر بە هۆی برسیەتی و نەخۆشییەوە دەمرن.

1. سۆماڵ:

- پلەی گەندەڵی: (100/8).

- ڕیزبەندی لە لیستەكەدا: (177/177).

- لە ڕووی نەبوونی یاسا و سەقامگیری، لە سەر ئاستی جیهان و ئەفریقا بە پلەی یەكەم دێت.

- خاوەنی ڕێژەیەكی زۆر بەرزی گەندەڵی حكومییە.

- خاوەنی جموجۆڵێكی زۆر لاوازی پیشەسازییە.

- بەشی زۆری داهاتی ناوخۆیی پشت بە بەخششە نیودەوڵەتییەكان دەبەستێت و لە كۆتاییشدا حكوومەت بۆ خۆی گلی دەداتەوە.

- پێك هاتەی ئیداریی دەسەڵات بێ سەروبەرییەكی زۆری پێوە دیارە. 

 

حوسییەكان و ئەنسارولڵا وەكوو هێزێكی شیعی و دۆستی ئێران

1. (ئەنسارولڵا): بزووتنەوەیەكی سیاسی و چەكداریی مەزهەبی زەیدییەكانە، بنكەی سەرەكی لە شاری سەعدەی باكووری یەمەنە، ئەم بزووتنەوەیە بە ناوی (حوسییەكان)یشەوە ناودەبرێت كە بنەماڵەیەكی دەستڕۆیشتوو بوون و توانیان زەیدییەكان یەك بخەن و فەرماندەییان بكەن لە دژی دەوڵەتی ناوەندی لە ساڵی (2004)ەوە.

(سەید حسێن بەدرەدین حوسی) دامەزرێنەر و سەركردەی مەعنەوی (ئەنسارولڵا) بوو، كە لە ئەیلوولی (2004)دا بە دەستی هێزەكانی دەوڵەت كوژرا.

2. (حسێن بەدرەدین حوسی) لە ساڵی (1956) لە سەعدە لەدایكبوە، لە سوودان بڕوانامەی لە زانستی شەرعیدا بەدەستهێناوە و لە ساڵی (1990) حیزبی حەقی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی سەلەفی و وەهابییەكان دامەزراند، لە نێوان ساڵانی (1993 تا 1997) بوە ئەندامی پەرلەمان، ساڵی (2004) لە لایەن هێزەكانی دەوڵەتەوە كوژرا و تا ساڵی (2013) دەوڵەت تەرمەكەی ڕادەستی بنەماڵەكەی نەكردوە.

3. (ئەنسارولڵا): لە ژێر كاریگەری ئێراندا دروشمی (اللە اكبر، مەرگ بۆ ئەمەریكا، مەرگ بۆ ئیسرائیل)ی بەرز كردەوە، ئەم بزووتنەوەیە گوزارشت لە زەیدییەكان دەكات كە (1\3)ی دانیشتوانی یەمەن پێك دەهێنن و لە مەزهەبی شیعەوە نزیكن، مەڵبەندی سەرەكییان ناوچە شاخاوییەكانی باكووری یەمەنە كە هاوسنوورە لەگەڵ سعوودیە.

4. پێشەوا مەزهەبیەكانی زەیدی كە لە كۆندا بە (ئیمام) ناودەبران، تا شۆڕشی (1962) دەسەڵاتداربوون، بەڵام لەوكاتەوە دوای سوننەكان بوونە دەسەڵاتدار و زەیدییەكان دەسەڵاتی خۆیان لە دەستدا، بەڵام لەوكاتەوە لەم دۆخە ناڕازیبوون و بە دوای هەلێكدا دەگەڕان كە لە دژی حكوومەتی ناوەندی ڕابپەڕن.

5. دەوڵەتی پێشووی یەمەن بە سەرۆكایەتی (عەلی عەبدولڵا ساڵح) و بە هاوكاری بنەماڵەی (ئال ئەحمەر) و بە پشتگیری سعوودیە سەرسەختانە لە دژی حوسییەكان جەنگان و سەركوتیانكردن.

6. لە ماوەی (10) ساڵی ڕابردوودا، هێرش و پەلاماری هێزەكانی دەوڵەت بۆ سەر حوسییەكان لە سەعدە بەردەوام بوە، لە بەرامبەریشدا ئەوان سەرسەختانە بەرگرییان لە خۆیان كردوە، بە درێژایی ئەم ماوەیە شەش جەنگی گەورە و درێژخایەن ڕوویانداوە، كە لە سەرەتای هەڵگیرسانی ئەم جەنگانەدا بوو لە ساڵی (2004) (حسێن بەدرەدین حوسی) سەركردەی حوسییەكان و ئەنسارولڵا كوژرا.

7. جەنگی دوەمی سەعدە لە مارسی (2005)دا دەستی پێ كرد و ماوەی سێ مانگی خایاند.

8. جەنگی سێیەم لە تشرینی دوەمی (2005)دا ڕووی دا و تا سەرەتای (2006) درێژەی كێشا، هەر لەم جەنگەدابوو كە بە فەرمی(عەبدولمەلیك بەدرەدین حوسی) بوە سەركردەی حوسییەكان و ئەنسارولڵا.

9. (عەبدولمەلیك حوسی)، ساڵی (1979) لە سەعدە لەدایكبوە، دوای كوشتنی (حسێن)ی برای سەركردایەتی ئەنسارولڵا و حوسییەكانی گرتە ئەستۆ و توانی بە هۆی نائارامییەكانی یەمەنەوە، دەسەڵاتی لە ڕووبەرێكی فراوانی یەمەندا بەرین بكاتەوە.

10. جەنگی  چوارەم ماوەی حەوت مانگی (2007)ی خایاند و جەنگی پێنجەمیش چوار مانگی (2008)ی خایاند.

11. توندترین جەنگ جەنگی شەشەم بوو كە لە ساڵی (2009)دا دەستی پێ كرد و هێزی ئاسمانی و زەمینی سعوودیەش یارمەتی دەوڵەتی یەمەنیدا، هێزەكانی پاكستانیش بەشداریی ئەم شەڕەیان كرد.

12. شەڕ و زۆرانبازی بەردەوام حوسییەكانی كرد بەهێزێكی كارا، بە ئەزموون، كردە لە گۆرەپانی سیاسی، سەربازی ئەو وڵاتەدا كە سەرسەختانە داكۆكیان لە خۆیان كرد.

13. سەر هەڵدانی و بەهاری عەرەبی لە یەمەن كە (عەلی عەبدولڵا ساڵح)ی ناچار بە هەڵاتن لە وڵات كرد، پێگەی حوسییەكانی بەهێزتر كرد، كاتێك كە (عەبد ڕەبە مەنسور) بە سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە هەڵبژێردرا، پشێویی و نائارامی سەرتاسەری یەمەنی گرتەوە، حوسییەكان ڕووبەری دەسەڵاتییان فراوانتر كردەوە و (ئەنسارولڵا) و هەوادارانی (عەلی عەبدولڵا ساڵح)ی سەرۆك كۆماری پێشووش چوە پاڵیان.

14. حوسییەكان دژ بە گواستنەوەی دەسەڵات لە (عەلی عەبدولڵا ساڵح)ەوە بۆ (عەبد ڕەبە هادی) بوون، هەر بۆیە ئەگەر پێشتر خوازیاری ئەوە بووبن، خۆیان ناوچەكانی خۆیان بەڕێوەبەرن، بەڵام ماوەی ساڵێكە خەون بەوەوە دەبینن سەرتاسەری یەمەن بخەنە بندەستی خۆیانەوە و حكومی هەموو وڵات بكەن لەبری سوننەكان.

15. لە سەردەمی (عەبد ڕەبە هادی)دا یەمەن بوو بە بەهەشتی ڕێكخراوی قاعیدە، وەهابی، سەلەفییەكان، كە بە هاوكاری چەكدارانی (ئال ئەحمەر) هەموویان لە دژی حوسییەكان بوون.

16. حوسییەكان لە ڕێگەی تێكشكاندنی سەلەفییەكان، ئال ئەحمەر و هێزەكانی دەوڵەتەوە، لە سەرەتای (2014)ەوە بەردەوام هێز و توانایان لە هەڵكشاندا بوو لە یەمەندا.

17. حوسییەكان لە ئەیلولی (2014)دا، سەنعای پایتەختی یەمەنییان كۆنتڕۆڵ كرد و لە سەرەتای (2015)ەشەوە دەستییان گرت بە سەر كۆشكی سەرۆكایەتی و پەرلەمان و فەرماندەیی سوپادا.

18. حوسییەكان ماوەی (10) ساڵە لە دژی دەسەڵاتی ناوەندی دەجەنگن، ئەوان كەمینەیەكی گەمارۆدراوی شاری سەعدە بوون، بە كۆمەكی ئێران و حیزبولڵای لوبنان زۆربەی وڵاتی یەمەنیان خستە بندەستی خۆیانەوە، بەڵام ئایا دەتوانن لەبەردەم هێرشەكانی سعوودیە و هاوپەیمانان خۆڕاگربن؟ 

 

(22) وڵاتی عەرەبی سامانی زۆر، كەمینەیەكی دەوڵەمەند و هەژاری زۆرینە

شاری گەشتیاری (شرم الشیخ)ــی باكووری خۆرهەڵاتی میسر، بە ئامادەبوونی سەرۆك و نوێنەرانی (22) وڵاتی عەرەبی، كۆ بوونەوەی لوتكەی عەرەبی لە خۆ گرت.

لە خوارەوە پووختەیەكی گشتی چەند ئامارێك لە سەر وڵاتانی عەرەبی دەخەینە ڕوو:

یەكەم: (9,6%) ڕووبەریەتی لە جیهان، (5,2%) ژمارەی دانیشتوانەكەیەتی:

ڕووبەری گشتی ناوچەی عەرەبی لە (13,3) ملیۆن كیلۆمەتر پێك دێت، بە واتای (9,6%) لە كۆی ڕووبەری جیهان، ژمارەی دانیشتوانی بریتییە لە (370) ملیۆن كەس، یەكسانە بە(5,2%) لە كۆی دانیشتوانی گۆی زەوی، ژمارەی هێزی كار بریتییە لە (130) ملیۆن كاركەر بە پێی سندووقی نەختینەی عەرەبی بۆ ساڵی (2013).

دوەم: (2,7) ترلیۆن دۆلار كۆی بەرهەمی گشتی ناوخۆیی:

ناوچەی عەرەبی بۆ ساڵی (2013) بە پێی ڕاپۆرتەكان، (16%) بۆ ولایەتە یەكگرتوەكان و (55%) بۆ ژاپۆنە لە ساڵی (2013).

سێیەم: لە نێوان دەوڵەمەند و هەژار:

 ژیانی ناوەند چارەنووسی تاكی عەرەبییە لە كۆی گشتی كە نزیكەی (16) هەزار دۆلاری ساڵانەیە، بەڵام ئەو چارەنووسە جیاوازییەكی یەك جار زۆر لە نێوان وڵاتە عەرەبییەكان بە خۆوە دەبینێت، كە قەتەر بە (93) هەزار دۆلار بەرانبەر (1600) دۆلار بۆ جیبۆتی و جزر قەمەریش لە كۆتایی ڕیزبەندییەكە بە (815) دۆلار دێت.

چوارەم: (22,9) ملیۆن بەرمیل نەوت ڕۆژانە:

بەرهەمی وڵاتە عەرەبییەكان لە نەوتدا بەرانبەر (30,3%) لە بەرهەمی جیهانییە بە پێی ڕاپۆرتەكانی ساڵی (2012)،  كە (55,8%) لە یەدەگی نەوتی جیهانی، كە وڵاتە عەرەبییەكان (17,2%) غازی سروشتی بەرهەم دەهێنن و (27,3%) یەدەگی جیهانی لە غازی سروشتی پێك دێنێت.

پێنجەم: (674) ملیار دۆلار هەناردەی نەوت.

شەشەم: (1,3) ترلیۆن هەناردەی ساڵانە لە كەلوپەل:

لە وڵاتە عەرەبییەكاندا بەرانبەر (7%) لە هەناردەی جیهانییە، هاوردەی كەلوپەلی عەرەبی بریتییە لە (874) ملیار دۆلار، ئاڵوگۆڕی نێوان وڵاتانی عەرەبیش نزیكەی (8,6%)ە.

حەوتەم: (203,5%) ملیار دۆلار قەرزی گشتی دەرەكی، (22,3%) لە كۆی بەرهەمی ناوخۆیی، نرخی خزمەتی ساڵانە (قازانج و قەرز)، نزیكەی (15,2%) ملیار دۆلار ساڵانە.

هەشتەم: (120) ملیار دۆلار نرخی خەرجی سەربازیی لە وڵاتە عەرەبییەكاندا لە ساڵی (2013).

 

سەرچاوەكان

 

• كتێبە كوردییەكان:

1. ئەنوەر حسێن، پریسترۆیكای بەهاری عەرەبی، لە بڵاو كراوەكانی دەزگای ئایدیا بۆ فكرو لێكۆڵینەوە، (2014).

2. ئەنوەر حسێن، كورد لە ئاڵوگۆڕانكارییەكانی عێراقدا، لە بڵاو كراوەكانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی چاپ و بڵاو كردنەوە، سلێمانی، (2005).

3. ئەنوەر حسێن، كورد و قەیرانەكانی عێراق، لە بڵاو كراوەكانی بەڕێوەبەرایەتی چاپ و بڵاوكردنەوەی سلێمانی، (2007).

4. موعتەسەم نەجمەدین، ئەمریكا سەركەوتن و پاشەكشێ، (بەرجەستەبوونی سیستمێكی نوێی فرە جەمسەریی جیهانی)،  چاپی یەكەم، (2015).

5. كۆمەڵێك نووسەر، داعش و داعشناسی، لە بڵاو كراوەكانی دەزگای ئایدیا بۆ فكرو لێكۆڵینەوە، چاپی یەكەم، (2015).

6. چەند نووسەرێك، و. لە فارسیەوە: ئارام مەحمود، جارێكی تر دەربارەی سەلەفیزم، لە بڵاو كراوەكانی دەزگای میللـەت، (2014).

7. پاراگ خانا، و. لە عەرەبیەوە: هەڵكەوت عەبدولڵا، جیهانی دوەم، دەسەڵات و دەسترۆیشتن لە سیستمی نوێی جیهاندا، لە بڵاو كراوەكانی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، (2014).

8. فرانسوا توال، و. بۆ فارسی: كە تایون باسر، و. لە فارسیەوە: بەختیار ئەحمەد ساڵح، جیۆپۆلەتیكی شیعە، سلێمانی (2014).

9. جەنگیز چاندار، و. لە توركییەوە: زریان ڕۆژهەڵاتی، شەمەندۆفێری میزۆپۆتامیا، لە بڵاو كراوەكانی كوردستانی نوێ، (2015).

10. سەجعان میلاد ئەلقزی، لە عەرەبییەوە: سابیر عەبدولڵا كەریم، گۆڕینی ڕژێم و شۆڕشەكان، (ئەو ڕووداوانەی سیستمی سەدەیەكیان سڕییەوە)، لە بڵاو كراوەكانی دەزگای ئایدیا بۆ فكرو لێكۆڵینەوە، چاپی یەكەم، (2015).

 

• كتێبە عەرەبییەكان:

11. سكوت ریتر، استهداف إیران، (حقیقە الخطط التی یعدها البیت الآبیض لتغییر النظام)، الدار العربیە للعلوم - ناشرون (ش.م.ل)، الطبعە الآولی، (2007).

12. فؤاد إبراهیم، الشیعە فی السعودیە، الدار العربیە الساقی، الطبعە الآولی، (2007).

13. فؤاد خلیل، الثورە العربیە، (مقالات فلسفیە و سوسیولوجیە)، الدار العربیە الفارابی، الطبعە الآولی، (2014).

14. میشال نوفل، عودە تركیا إلی الشرق، (الاتجاهات الجدیدە للسیاسە التركیە)، الدار العربیە للعلوم ناشرون(ش.م.ل)، الطبعە الآولی، (2010).

15. یورغن نیلسن، المسلمون فی أوروبا، الدار العربیە الساقی، الطبعە الآولی، (2005).

16. شیفا بالاغای، ولین جامبرت، ترجمە: حنان ادوار سلمون، صور من إیران، (الفن، و المجتمع و الثورە)، الدار العربیە للعلوم – ناشرون (ش.م.ل)، الطبعە الآولی، (2006).

17. دستور جمهوریە العراق لسنە (2005).

18. دلاور عثمان مجید، دستور جمهوریە العراق السنە (2005)، من منشورات اكادیمیە التوعیە و تاهیل الكوادر، 2012.

 

• كتێبە فارسییەكان:

19. جمهوری تركیه، دورە جدید مباحث كشورها و سازمانهای بین المللی/ 2/ دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، تهران، زمستان (1388).

20. معروف یحیی، ویژگیهای جغرافیایی قلمرویهای شیعەنشین (هیلال شیعی) مطالعات انقلاب اسلامی، (1392)

21. فرانسوا توال، ژئوپولوتیك شیعە، ترجمە دكتر علیرضا قاسم اغا تهران، نشر امن (باهمكاری مركز مطالعات و تحقیقات اندیشە سازان  نور)، (1379).

22. امیر محمد حاجی یوسفی، احمد سلطانی نژاد، سامان سیاسی در عراق جدید، مركز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجە، چاپ دوم، (1387).

 

• گۆڤار و ڕۆژنامە كوردییەكان:

23. گۆڤاری ئایدیا ژمارە (12).

24. گۆڤاری ئایدیا ژمارە (18-19).

25. سەردار عەزیز، ئێران و ئەمەریكا، ڕۆژنامەی ئاوێنە، ژمارە (460)، سێشەممە (6/1/2015).

26. محەمەد شەهدی، سعود فەیسەڵ: ئێران وا خەریكە عێراق داگیردەكات، ڕۆژنامەی هەولێر، ژمارە (2096)، (10/3/2015)

27. كوژرانی حەمید تەقەوی، گۆڤاری سڤیل، ژمارە (262) شەممە (17/1/2015).

28. شیعە هەناوی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست كۆنتڕۆڵ دەكات، گۆڤاری شار، ژمارە (43)، (1/2/2015)، ل (45-47).

29. سۆنێر كاجیتای، لە ئینگلیزییەوە: هاوار عەبدولڕەزاق، توركیا ترسی لە دروستبوونی هاوپەیمانی شیعە هەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، گۆڤاری ئایدیا دیپلۆماتیك، لەبڵاوكراوەكانی دەزگای ئایدیا بۆ فكرو لێكۆڵینەوە، ژمارە (11)،  مارسی (2014).

30. خەبات، ژمارە (4772)  ، (2/4/2015)

31.   ئاوێنە، ژمارە  (473)  ، (7/4/2015)

32. خەبات، ژمارە  (4775) ، (7/4/2015)

33. خەبات، ژمارە (4787)، (26/4/2015)

34. ئاوێنە، ژمارە   (472)،  (31/3/2015)

35. هەواڵ، ژمارە   (611)، نیسانی (2015)

• گۆڤار و رۆژنامە عەرەبیەكان:

36. احمد دیاب، فتوی الخمینی بمصدر دم مؤلف (ایات شیطانیە) فبصرت الصراع بین الاسلام و الغرب (دعاە الارهاب و حریە الاستفزاز) المجلە، العدد 1604، فبرایر (شوبات)، (2015)، ل (33، 34، 35)

37. فرید احمد حسن، ایران: التدخل فی شؤون الدول واجبی، صحیفە الوطن، العدد (2731).  

http://www.alwatannews.net

38. عاصفە الحزم.... السیاق و الآهداف و التداعیات . الخلیج الجدید، الانصات المركزی  (6131)

39. عاصفە الحزم و افاق الصراع الإقلیمی، الانصات المركزی. العدد (6133)

40. عاصفە الحزم: وولادە نظام اقلیمی جدید. مصطفی فحصب، صحیفە الشرق الآوسط اللندنیە (31/3/2015)

41. المفوضیە العلیا المستقلە للانتخابات، اللجنە الانتخابیە المستقلە – العراق، (10) شباط (2006).

 

سایتە ئەلیكترۆنییەكان:

42.                    http://fa.jaournals.sid.ir 

43.                            http://bintjbeil.org

44. غالب حسن الشابندر، الشیعە فی الشرق الاوسط الی این؟ http://ejabat.google.com

45. سایتی البینە  http://www.albainah.net

46. تریتا پاریس، ایا دورە نفرت میان ایالات متحدە و ایران سپری شدە؟

http://ir.mondediplo.com 

47. سایتی میللـەت    www.milletpress.com

48. البحرین تصف تدخلات ایران فی شؤونها الداخلیە بانە و امر غیر مقبول، جریدە الحیاە،

      http://alhayat.com/articles/6s839s0

49. حمزە المجیدی، الیمن فی (2015) صراعات اقلیمیە و مصیر مجهول.

 http: //noonpost/net/content 

50. دول الخلیج: لن نقف مكتوفی الایدی امام التدخلات بالیمن - وكالە الانبا‌ء السعودیە

http:/21arabi.com/stary

51. محمود البدویا، همزە هاشم: مخططات ایران تستجلی فی الیمن لاستعادە هیمنە الفرس

http://www..elwatannews.com   

52. العلاقات الیمنیە-الایرانیە–ویكیبیدیا، الموسوعە الحرە

http://ar.wikipedia.org/wiki

53. انقلاب الیمن      http:/ar.wikipedia.org 

54. مجلس الامن، یصوت الیوم علی قرار بسحب الحوثیین قواتهم، جریدە الشرق الاوسط، الاحد (15/ فیرایر)

/2015 http//a.awsat.com/ home/article 

55.          http://middle-east-online.com 

56. پیتر هارلینگ(peter harling) ، حكومت های شبح درخاور نزدیك، أشوب عراق نشانە چیست؟

http://ir.mondediplo.com/

article2180.html

57. محمد نورالدین، لماذا تدعم تركیا «داعش» السفیر، (2014)    

     www.assafir.com

58. العربی: تدخلات ایران لشؤن البحرین تهدید لاستقرار الخلیج     http//www.egynews.net

59. محمد یوسف، قنبلە نوویە فارسیە و لیست اسلامیە، المشروع الشیعی فی المنطقە، تحالفات و دلالات، موقع اسلام دیلی.

 http://www.islamdaily.org/ar/general/11779.article.htm

60. عماد صادق العلوان، خرافات الهلال الشیعی.. المثلث السنیی و داعش وما بینهم، العراق تایمز

 http://aliraqtimes.com/ar

61. بها‌و الدین الزهری، سووریا و المشروع الصفوی الایرانی

http:/www.alukah.net/culture   

62. حماس و حزب اللە، ماتجمعها ایران لاتفرقهما سووریا، میدل ایست اونلاین، فبرایر (2014).

 http://www.middle-east-online.com

63. قناە العربیە، كۆنگرەی ڕۆژنامەوانی بارزانی و زەریفی.

 http://www.alarabiya.net/ar/arab-and-world/iraq/2014/08/26

64. العامری یشید بفضل ایران و سلیمانی فی انقاذ حكومە العبادی

 http://middle-east-online.com/?id=191617

65. ردوو افعال یمنیە متباینە بشأن عاصفە الحزم.

http://www.aljazeera.net/news/reportsandinterviews/2015/3/29

66. خارطە المصالح الدولیە بالیمن، نون بوست

http://www.noonpost.net/content/6008

 

67. السعودیە و المبادرە العسكریە فی الیمن، صحفیە واشنطن بوست

http://www.alittihad.ae/details.php?id=31082&y=2015&article=full

68. مخاوف من تحول عاصفە الحزم الی حرب بالوكالە بین السعودیە و ایران، صحیفە الوفد

http://alwafd.org/

69. الجیوش العربیە: نجوم التصنیفات. صحیفە السفیر اللبنانیە.

http://assafir.com/Article/410647/RelatedArticle

70. تقیم التهیدات حول العالم، معهد واشنطن لسیاسات الشرق الادنی.

  http://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/view/changing-iran-trends-in-the-worldwide-threat-assessment

71. ولا‌و الشیعە لمن؟

 http://altanweer.net/article