سیروان حەمە رەشید

«ئازادی ڕادەبڕین سەرەتایی سەرجەم ئازادییەکانە»

(سپینوزا)

*تیرۆر چییە؟

بەهەموو  پێوەرێکی سیاسی و مەدەنی و  مافە بنەڕەتییەکانی مرۆڤ  تیڕۆڕ دەڕندەترین و ترسناکترین دیاردەیە و لەگەڵ ئەوەشدا کردەیەکی ئەوپەڕی نامرۆیی و نائەخلاقییانەیە  و لەجیهاندا بۆتە مۆتکە و دوژمنی سەرسەختی خودی مرۆڤ و کۆی بەها باڵاکانی کۆمەڵگە .

بێگومان  زاراوەی تیرۆر دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی شۆڕشی فەڕەنسی ، کەبۆ نەیارانی شۆڕش بەکار هێنراوە، وەک  ئامرازێکی مەترسیدار بۆ تیرۆری کەسیەتی و عەقڵ و تا ئاستی  کوشتن و سەندنەوەی مافی ژیانکردن.

 هەڵبەتە چەمکی تیرۆر  زیاد  لەچەند پێناسە و ناساندنی بۆ  كراوە، هەندێكیان پێیانوایه:» بریتییە لە كوشتن و غافڵگیری، وێرانكاریی و كاولكاری، بڵاوكردنەوەی واتە وات، هەڕەشە و جۆرەكانی زۆرداریی و دوژمنكاریی، یاخود هەر كارێكی تر كە ئامانجی بڵاوكردنەوەی كەشی نائارامی و گوشاری هەمەجۆر بێت»

یان» بریتییە له رفاندنی فڕۆكە و بارمتەگرتن و ئاگرخستنەوە و چەتەگەریی و تەقاندنەوەی بۆمب لە شوێنە گشتییەكان و بڵاوكردنەوەی ترس و تۆقاندن»

لەفەرهەنگی (Oxford )دا بەمجۆرە پێناسەی تیرۆر كراوە: «بەكارهێنانی توندوتیژی بۆ مەبەستە سیاسییەكان، حكومەت كارێك بكات كە ببێتە هۆی بڵاوكردنەوەی ترس لەنێو خەڵكیدا»

یان دەتوانین بڵێین تیرۆر لەعەقڵەوە دەستپێدەکات بۆ تیرۆر فیزیکی جەستەیی و کەسایەتی مەعنەوی،  بۆیە  کوشتنی هەر مرۆفێک لەسەر بێ دینی یان هەر فەلسەفە و جیهانبینی و ئایدیۆلۆژیا و ئازادی بیروڕا  و باوەڕ و ئایینی ئاسمانی و زەمینی و هیچ   موقەدەس   ناگاتە پیرۆزی یەک چرکەساتی ژیانی مڕۆڤ.

لەم بارەیە نوسەر و ڕۆشنبیڕ بەختیار عەلی لەسەری ئیرادەی ئازادانەی مرۆڤ دەڵێت:» كوشتنی ئیرادەی ئازاد، واتە كوشتنی ئەگەری هەموو ئازادییەك،  بەڵام ئیرادەی ئازاد وزەیەكە چەند بیبەستیتەوە ،چەند دەرگای لەسەر دابخەیت لەجێگای خۆی ناوەستێت و ڕێگا و زمانی نوێ دەدۆزێتەوە «

   ئاشکرایە لەدایکبوون و داهێنان و باوەڕ  و ئایدیا و فەرهەنگ و کەلەپوری ئایینی و کۆمەڵایەتییەکان بۆ خزمەتی  بەها باڵاکانی مرۆڤە، نەک بۆ تاریکاندن و ڕەشەکوژی و تۆقاندنی جڤاتەکان و سەندنەوەی مافی ژیانکردن لەمرۆڤ.

*مافە گەردوونییەکانی مرۆڤ

 لەجاڕدانی مافە گەردوونیێەکانی مڕۆڤدا

لەماددەی (21 )دەڵێت:  «هەموو کەسێک مافی ژیان و ئازادی و سەلامەتی کەسی هەیە» هەروەها  لەماددەی (22)دا هاتووە و دەڵێت: «تاکەکانی کۆمەڵگا مافی ئازادی ڕادەربڕین و دەستکەوتنی زانیاری هەیە»

 گەر تەنها لەڕوانگەی ئەو دوو ماددەییە مافەکانی مرۆڤەوە بێت  لەهەرێمی کوردستاندا هیچ ڕێز و پابەندیک بۆ  پەیماننامەی مافەکانی مرۆڤ  نەکراوە، بەئاشکرا و ڕۆژی ڕووناک بەردەوام لێرە ولەوێ لەسەر سەرەتاترین مومارەسەکردنی مافی ئازادی ڕادەبڕین و ڕەخنەگرتنەوە تیرۆری ئەم و ئەو کەسایەتی و نوسەر و ڕۆژنامەنوس و ڕەخنەگر دەکرێت، گەر لێکۆلێنەوەیەکی دروست بکرێت هەرێمی کوردستان یەکێکە لەو ناوچانەی لەسەر ئازادی ڕادەبڕین و  مافی ڕەخنەگرتن و  چالاکی مەدەنیی و سیاسی و ئایینی تیرۆر دەکرێن.

تازەترین کردەی تیرۆر ،تیرۆرکردنی  (خواناس وریا) لەشاری چەمچەماڵ.

*هۆکارەکانی تیرۆر:

1- پاوانخوازی دەسەڵات بۆ یەک گروپی دیاریکراو، یان خێڵک ویان چەند بنەماڵەیەک.

2-  ڕابردوومان بۆ ناو ئێستامان درێژبۆتەوە هۆکاری تیرۆر لەسەرکەوتنی دواکەوتویی بەسەر پێشکەوتن و داهێنان و مەعریفەی نوێدا.

3-پەروەردەی ئایینی نەرێنی و کوێرانە ڕۆڵی بنەڕەتی هەیە لە هاندان و پاڵنەری تیرۆر.

4- نەبوونی کەلتور و فەرهەنگی لێبوردەیی و ڕووبەری پێکەوژیان لە پیادەکردنی ئازادیی سیاسی ومەدەنییەکان. ئەمانە  و چەندان هۆکاری سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی دیکە.

*ئایین‌و  تیرۆر

گەر ڕاگوزەرێکی خێرا بەمێژووی تیرۆرکاریدا بکەین  ئەو کردە تیرۆرییانەی  بە هۆی ئایین و ئایدیۆلۆژیا  لەسەر هەمو ئاستەکانی تاک و کومەڵ کراوە.. چەندان کەسایەتی سیاسی و نوسەر و ڕۆشنبیر و ڕەخنەگەر و ئازادی ڕادەبڕین و هەڵگری شوناسی ئاینینی  لەژێر کاریگەری گوتاری پەرگیر و توندەڕەوی و دەمارگیری و هاندان و فیتوا  و بانگخواز و مەلا و ئوسوڵگەرا و سەلەفیینزم و کەسایەتی توندئاژۆدا وەک نمونەیەکی بچوک چ لەهەرێمی کوردستان و چ لەدەرەوەی هەرێم ناوی چەند نوسەر و ڕەخنەگری ئاینیی و سیاسی و ئایدۆلۆژی تیرۆرکراو دەخەینە ڕوو.   ( عەبدلخالق مەعروف.. جەمال عیرفان... ڕزگار محەمەد عەبدوڵا... بکر عەلی و فرانسۆ هەریری.. تازەترینیان گەنجێکی ڕەخنەگر و چالاک  لەژێری کاری وتار و وتەی سەلەفینزمی کوردیدا   بەناوی «خواناس وریا گلی.. « فرەج عەلی فۆدە .. تەهاحسین .. نەجیب مەحفوز) هەروەها لەپێناو پاراستنی دەسەڵاتدا ، یان گەیشتن بەدەسەڵات چەندان سەرکردە و کادر پێشکەوتووی نەیاری سیاسی  تیرۆرکراون.  تەنانەت لەناو جوڵانەوەی سیاسی کورددا .  

ئەوەی لەم نوسینەدا جەختی لەسەر دەکەینەوە  ڕووداوی تیرۆرکردنی (خواناس  وریا گلی)  لەسەر ئازادی ڕادەبڕین و ڕەخنەگرتن بەژیانی خۆی باجیدا،   گەر سەرەنج بدەین ماوەی چەند ساڵێکە  تەوژم و ڕەوتی ئوسوڵی و سەلەفی و ئاراستەی ئاینی و مەزهەبی جیاجیا لەهەرێمی کوردستان خەریکی بەرهەمهنانی گوتار و بیری توندئاژۆ و تیرۆریستیە،  بێگومان بەرپرسیاری سەرەکی دەکەوێتە سەر دەسەڵات و حکومەت  هەمو کارئاسانی و  پشتیوانییکی ماددی ومەعنەوی دەکرێن ، لەبەرامبەر ئەوەشدا هەم خودی دەسەڵات لەپرۆسەی بەرێوەبردن  شکستیخوارد و  و هەم هێزە سیاسی و مەدەنییەکانیش هیچ جۆرە پڕۆژە و کارنامەیەکی  و ڕۆشنبیریی و مەعریفی و عەقڵانیی لەسەر  پێخستنی  ڕەوتی ڕۆشنگەری و  مەدەنییەت و بەمۆدێرنکردنی کەلتوڕ و  سیستمی و سیاسی و پەروەردە و ئاستەکانی دیکەی ژیانی ئێمە نەبووە، کاتێکش نوسەرێک و یان ڕۆشنبیر و  ڕەخنەگرێکی بوێر دێت بەشێوەیەی مەدەنی ڕەخنە دەگرن و کۆمەڵگە لەمەترسی بیری توندڕە و پەڕگیری  بەئاگا دەهێنەوە ، بەداخەوە بەسودە وەرگرتن لە بێ هەڵوێستی دەسەڵات   ڕووبەری تیرۆری  مەعنەویی و ڕووحی و فیزیکی دەبێنەوە ،

*ڕووبەری گشتی

لەماوەی (30) ساڵی ڕابردووە هیچ کات  هێندەی ئەمڕۆی ڕووبەری گشتی لەهەرێمی کوردستاندا ئازادییە کەسیی و تایبەتی و گشتییەکانی کۆمەڵگەی ئێمە نەخستۆتە مەترسییەوە، وەک هێمامان بۆ کرد هۆکاری سەرەکی شکستی پڕۆسەی سیاسی و هەنگاو و پڕۆژەی بەمەدەنیکردنی جڤات و سیستەم و بێ هیواکردنی هاوڵاتییان لە ئایندەی خۆیان و پشتیوانی و چاوپۆشکردن لە هەمو  ئەو وتار و هاندانی بیری پەڕگیری و توندڕەویویە کەبۆتە مایەی پڕکردنی مێشک و قەناعەتپێکردنی  ئەو گەنجانەی گوێبیستی ئەو جۆرە وتارە توندانە دەبن و  کۆمەڵگە و نوسەر و ڕەخنەگران تەفکیر دەکەن، بەچێشنەکی مەترسیدار پەلدەکێشت بۆ کردەی تیرۆر و توقاندن ، بێ بەشکردنی مافی ژیانکردن لە(خواناس)ەکان.

کۆمەڵگە و نوسەر و  ڕەخنەگرانە تەفکیر  بکەن  بەڕادەیەک پەل بکێشت بە تیرۆر و تۆقاندن و ساندنەوەی مافی ژیانکردن لە گەنجێکی وەک(خواناس وریا)

ڕۆشنبیر و نوسەر  (مەریوان وریا قانیع) وتارێکدا لەسەر فیکری سەلەفنیرم  لەکۆمەڵگەی کوردیدا دەڵێت:»دین لەم دروستکردنەوە سەلەفییە جیهادییە داعشیەدا نەک ئەفیون نییە و مرۆڤ ھێمن ‌و لەسەرخۆ ‌و مەست ناکات، بەڵکو دەرمانی بێعەقڵکردن ‌و بەدەعەجانکردن ‌و سڕکردنی تەواوی ویژدانی مرۆڤانەیە و گۆڕینی مرۆڤە بۆ گورگێکی پەلاماردەر. ئەم شێوازە لە ئیسلام کە ئەمڕۆ  بڕێکی زۆر لە سەلەفیەت‌ و ھێزە داعشئاساکان نیشانی ئەدەن، تەواو جیاوازە لەو دینە کۆمەڵایەتیی ‌و میللیی ‌و فەرهه‌نگییەی خەڵکە سادەکەی کۆمەڵگای ئێمەی لە مێژوودا وەک بونەوەری ئیماندار دروستکردوە، ئەم دینە سەلەفییە دینی دایک و باوکی بەشی ھەرەزۆریی کۆمەڵگای ئێمە نییە»

بەپێی بۆچون و ئەرگۆمێنتەکان بێت ئەم جۆرە لە ئاییندارییە لەئێستای جڤاتی ئێمەدا هەیە، پەیوەندیی بە ئاینداری و ئیمانداری ڕەسەنەی کۆمەڵی کوردەوارییەوە نییە، بەڵکو   نێردراو و هاوردەکراوەی چەند ناوەندی ناوچەیی و ڕێکخراوی ئیسلامی و دەرەوەی واقعیی  دینداری ئێمەیە، بۆ ئامانجی سیاسی و ئابوری و کەلتورییە.گەر دۆخەکە بەمجۆرە بەردەوام بێت  دەسەڵات بەم ئاستە  بێدەنگ و بێ نەخشە بێت ، بەدڵنیایەوە  لەماوەیەکی دوور و بێ یان نزیک  هەرێمی کوردستان دەبێت ئەفغانستانی دووەم: لەناوچەکەدا و هیچ مانایەک بۆ ژیانکردن و مرۆڤبوون و ئازادی و مەدەنیبون نامێنتەوە،   بۆ ئەوەی هەرێمی کوردستان لە فیکر و کردەی تیرۆریزم  بپارێزن ، ئاراستەی ملدانی بەرەو بە ئەفغانستان نەڕۆین گرنگە حکومەت و ڕێکخراوە مەدەنی و حیزب و ناوەندی پەروەردەییەکان کۆمەڵێک ڕێوشێونی دروست و مەدەنییانە بگرێتە بەر :

 یەکەم-  بەر ئەساسی فەلسەفەی سیاسی کۆتایی بەم مۆدیلە  شکستخواردوەی حکومڕانی بهێن ، لەشوێنیدا  حکومەتی هاوڵاتیبونی و نیشتیمانی دابمەزرێت.

دووەم.. کۆتایی بەم جۆرە لەحیزبایەتییە بهنرێت کە بۆتە گەورەترین کۆسپ و ئاستەنگ و قەیرانی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی هەرێم.

سێیەم.. بەهێزێکردنی فەرهەنگی مەدەنیەت و سیکۆلار  و دیمۆکراسی و نۆڕمی لێبوردەیی و پێکەوژیانی پێکهاتە و ئایین و مەزهەبە جیاوازەکان.

چوارەم.. یەکێک لە فاکتەرەکانی ڕێگرتن و بەگژاچونەوەی بیری توندئاژۆیی و پەڕگیری  دەستەبەرکردنی  سیستمێکی پەروەردەیی ئینسانی و مۆدێرنە.

پێنجەم..  لەڕێگەی میکانزمی جۆرجۆارەوە  کەلتوری خوێندنەوە و کتێبدۆستی لەتەواوی شاروشارچکەکان بکرێتە کارنامە و پڕۆژەی جددی بزاڤ و نوخبەی ڕۆشنبیران و دەزگا هونەری و مەدەنییەکان.

شەشەم.. حکومەت و وەزارەتی ئەوقاف   بەهاوکاری وەزارەتی ڕۆشنبیری   ئەو وتار و بابەتانە بۆ مامۆستایانی ئاینی و بانگخوازەکان دیاری بکەن کە باس لە لێبوردەیی و خۆشەویستی و  پێکەوەژیان و ئاشتی دەکەن،

حەوتەم.. وەزارەتی ناوخۆ و داواکاری گشتی چاودێری وتاری مامۆستایان و بانگخواز بکەن هەر وتاربێژێک  هانی تیرۆر و ڕەتکردنەوە و بوغز و قین دا  سزای یاساییان بدات..

*دەرئەنجام:

لەم نوسیندا گەیشتینە ئەو دەرئەنجامەی   بەردەوامی مەترسیدار تیرۆر لە جڤاتی ئێمەدا پەیوەستە بەکۆمەڵک هۆکاڕی خودی و بابەتی، تا لەبنەڕەتەوە و زۆر بەهەندەوە نەڕوانە کۆی ئەو ئاڵنگاری و کیشە قوڵانەی  لەنێوی پێکهاته و بونیادی چەقبەستوی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی ئێمەدا بۆتە خۆرە و ئاستەنگ، کەنەتوانین  ڕوبەڕووی  بیری و فەرهەنگی بەرهەهێنانی تیرۆر و سڕینەوەی ژیانی نوسەر و ڕەخنەگر و ئازادیخوازانی  چەندانی وەک (خواناس وریا گلی) گومانی تێدا نییە   ئەمڕۆ یان سبەی بێت هەرێمی کوردستان  دەبێتە ناوچەیەکی تاریکی مەترسیدار و  ئەفغانستانی دووەم..

سەرچاوەکان:-

1-تیرۆریزم: بروس هۆفمان. و. ئاوات ئەحمەد

2- بنەماکانی مافی مرۆڤ.. شیروان ڕەواندزی

4-کۆمەڵگا و غەریبەکانی. مەریوان وریا قانع.

5-  لەدەستدانی ئاسمان.. بەختیار عەلی.

6-تیرۆر.. پێشڕەو ئیسماعیل. . لەسایتی دابڕان