سەردار عەزیز

لە مێژودا هەردوو كوردبون و ئیسلام دوو پایەی سەرەكی شوناس و داڕشتنی دونیابینی كورد بوون. ئێستا هەردوو ئەم دوانە لە قەیراندان، یان بە ووردی هەردوو بەرەو پەرتبون و هەڵوەشانەوە دەچن. ئەم دۆخە تایبەت و ترسناكە. ئێمە لێرەدا باس لە چیەتی ئەم دوو شوناسە ناكەین، بەڵكو زیاتر جەخت لە سەر هۆكارەكانی هەڵوەرانیان و كاریگەرییەكانیان دەكەین.

كوردبون یان كوردایەتی گەرچی لە ناو كوردی باشوردا هێندە لە ئاستی فیكریدا قسەی لە سەر نیە، بەڵام لە ناو لێكۆڵەوەراندا چەندین قوتابخانەی جیاواز بونیان هەیە بۆ ڕاڤە كردنیان. ئیدمۆنز لە هەر سەرەتاكانە لە داڕشتی قوتابخانەی پریمۆردیالە، كە بڕوای وەهایە لە كۆنەوە كورد بونیان هەبوە و نیشتەجێی خاكەكەیانن. قوتابخانەیەكی تر كە ڕەخنەی ئەم قوتابخانەیە دەكات قوتابخانەی ئیتنیە، كە لە ئاستی گشتیدا بیرمەندێكی وەك سمس تیایدا ناسراوە، بەڵام لە دۆخی كوردیدا ڤان برۆنسۆن. بە دیدی ئەم قوتابخانەیە كوردایەتی لە شۆرشی شێخ عوبەیداللەوە دەست پێدەكات لە سەدەی نۆزدە.

پاشان مۆدێرنەكان دێن، كە بڕوایان وەهایە بە ئاگابونەوەی كورد بە ئەویتر و خودی، پرۆسەیەكی مۆدێرنە و پاش جەنگی جیهانی یەكەم دەست پێدەكات. یانی ڕوخانی ئیمپراتۆریەت و سەرهەڵدانی دەوڵەتی كۆلۆنیالی پاشان نەتەوەیی لە ناوچەكە، عەباسی وەلی و بۆزئەرسەلان لە بیرمەندانی ئەم قوتابخانەیەن. هەروەها ناسیونالیزمی كوردی وەك كاری نوخبە، لای هەقان ئوزئۆغلۆ برەوی پێدراوە.

بێئاگایی خەڵكی لەم قوتابخانانە و ئەدەبیاتانە هۆكارێكە لە پشت هەژاری كوردایەتیەوە لە باشور. داڕوخان یان داڕوخاندنی كوردایەتی بە پلان و پرۆسەی ئەنجامدرا. ئیتلاعاتی ئێرانی ڕۆڵێكی كاریگەریی تیادابینی. دیارە ڕوداوەكانی وەك شەڕی ناوخۆ، پاشان نادادپەروەیی لە دابەشكردنی سامانی كوردستان، گەندەڵی، بێبەری بونی بڕێكی زۆر لە خەڵك لە داهات، هۆكارن، بەڵام ئەوەی سەیرە تەنها لە ناو كورددا قەیرانی ئابوری و ئیداری و حوكمڕانی دەبێتە مایەی نەفرەت لە شوناسی خود. لە هەموو كونجێكی دونیا قەیرانی ئابوری هەیە، بەڵام نابێتە مایەی نەفرەت لە شوناسی گشتی. یەمەنییەك، بەنگلادشییەك، ئەفغانییەك، لیبیەك، جەزائیرییەك نەفرەت لە شوناسی خۆی ناكات سەرباری تاڵی و خراپی ژیانی. ئەم پێكەوە گڕێدانە، ڕەگی لەو تێزە كۆلۆنیالییە قوڵەدا هەیە كە دەڵێت كورد ناتوانێت حوكمی خۆی بكات.

بەستنەوەی كوردایەتی بە حیزبەوە یارییەكی فێڵبازیانە بوو، كە لە هیچ كوێی دونیادا بونی نیە. حیزب هەمیشە نوێنەری بەشێك لە كۆمەڵگایە، نەك هەموی.

ئەمڕۆ دەتوانین بڵێین كە شوناسی كوردبون یان كوردایەتی مایەی كۆبونەوەی كوردنیە، بەڵكو زیاتر مایەی پەرتبونیانە. ئەو شوناسەی تر كە گشتی بوو، ئیسلام بوو. ئیسلام ژیار و بەهاكانی دونیای كوردی دادەڕێژێت. ئیسلامی كوردی، ئیسلامێكی بیرلێنەكراوەیە. دەكرێت بوترێت زیاتر ئیسلامێكی پیادەكراوە. بەڵام بە هاتنی ئیسلامی سیاسی ئەم دۆخە گۆڕا.

هاتنی تیورەكان لە میسر و پاشان سعودیە، ڕودانی شۆرشی ئێرانی وەك روداوێك كە دەوڵەتی ئیسلامی كردە واقیع، هەبونی پارە و پلان لە سعودیە و قەتەرەوە، ئیسلامی سیاسی كردە پرۆژەیەكی گەشەكردوو لە كوردستان. سەرەتا هێزە ئیسلامیەكان وەك هێزی عەلمانی كاریان دەكرد. ململانێكانیان لە سەر بە دەستهێنانی كورسی و پێگە و كاریگەریی بوو.

بە زۆربونی ئیسلامیەكان كۆمەڵێك دیاردەی سەرنجڕاكێش و كاریگەر ڕویاندا. دروستبونی ململانێ لە سەر شوناسی ئیسلام خۆی، چیەتی ئیسلام و ئیسلامی پاك و ئیسلامی لادەر هاتنە ئاراوە. لە هەمانكاتدا گۆڕانكارییەكی گەورە كە هاتە ئاراوە هێنانی ململانێكانی ناو كایەی ئیسلامە بۆ ناو دونیای كوردی. مرۆڤی كوردی ئاسایی بە ململانێی موعتەزیلە و زەنادیقە و خەواریج و ئەشعەری و پاشان جۆرە جیاوازەكانی سەلەفی و جیهادی و ئیخوانی و نەهزەویی و زۆری تر ئاشنانیە. بەشێكی زۆری ململانێكانی ناو ئیسلام توانای یەكلابونەوەیان نیە، بۆیە لە ئەنجامدا پەرتبونەكان هەمیشەیین.

ڕەهەندێكی تری ئەم دیاردەیە ڕۆڵ وەرگرتنی ئیسلامە لە بواری دەرەوەی دونیای خۆی. ئیسلام دەبێتە ئامرازی جیوپۆلەتیكی، ململانێی زلهێزەكان، سیاسەت، بە دەستهێنانی دەنگ و سۆزی جەماوەر، سەركەوتنی شەخسی كەسەكان، كۆكردنەوەی سامان و خۆش ژیانی، كۆنترۆڵكردن و وروژانی كۆمەڵگا و زۆر بواری تر. هەموو ئەمانە كاریگەرییان دەبێت لە سەر چۆنێتی مامەڵە و پەیوەندی لە گەڵ دیندا. لە زۆر ناوەندا، دین ڕۆڵی ڕۆحی و ناكۆتایی و هەمیشەیی لە دەست دەدات و دەبێت كاڵایەك یان شمەكێك لە دونیایەكی بەرخۆردا.

پەرتبونی دین، بەكاربردنی بۆ بواری تر، وەها لە دین دەكات كە پەرت بێت و خاوەنی یەك هەقایەت و دونیابینی نەبێت. لە ئەنجامدا گروپ و فیرقەی زۆری لێ پەیدا ببێت. ئەمەش وەها دەكات نەتوانێت ڕۆڵی چیمەنتۆی كۆمەڵایەتی ببینێت كە بیرمەندێكی وەك دۆركهایم بە بیری دینی دەدات لە سەردەمی فیوداڵی فەرەنسیدا.

دەكرێت بوترێت كوردایەتی و ئاین جوت پارادایمی گەورەی دونیای كوردی بوون و هەردوكیان بە دەست پەرتەوازەیی و قەیرانەوە دەناڵێنن. دەكرێت ئەم دیاردەیە لە ڕوانگەی زۆر جیاوازەوە ببینرێت. هەروەها بەراوردكردنیان ڕەنگە سودمەندبێت. بۆ نمونە دەوترێت خەتای كوردایەتیە كە كورد دۆخی خراپە یان یەك نیە، بەڵام ئەوەی بە سەر كوردایەتیدا هات، بە هەمانشێوە بە سەر ئیسلامیشدا هات، كەواتە ڕەگی پەرت بوون وەك دیاردەیەك قوڵترە لە دونیای كوردیدا.

لە ڕاستیدا پێكەوەبون لە شێوازەكانی وەك نەتەوە، دەوڵەت، كۆمەڵگا، هەروەها ئینتەرناسیونال، هەموو پارادایمی مۆدێرنەن. ڕەخنەكانی پۆستمۆدێرنە بە زۆری لە سەر ئەم پێكەوەبونانەن و دەخوازن پەرتیان بكەن. دروستكردنی پێكەوەبون لە ئاستی هاوبەشی، بەرژەوەندی، سود، و زۆر رەهەندی تر، نەبونەتە بەشێك لە ئاگایی سیاسی مرۆڤی كورد، هەروەها زۆربەی كۆمەڵگاكانی ناوچەكە.

دیاردەی هەڵوەشانەوەی كۆمەڵایەتی، یان نەمانی پێكەوەیی، دیاردەیەكی ئاڵۆزە و لە ئەدەبیاتی كۆمەڵناسی و ئاسایشیی و دەرونناسیدا زۆر كاری لە سەر كراوە. مرۆڤ لە كۆمەڵگای پەرتدا مرۆڤێكی دڵخۆش نیە، بە گشتی باوەڕی بە ئەویتر لاوازە، ڕۆژانە لە گەڵ ڕقێكی زۆردا مامەڵە دەكات، هەرگیز ناتوانێت دەزگا و هێز و سەقامگیری بهێنێتە كایەوە.

بونیادنانی پێكەوەبون لە دونیای ئەمڕۆدا كارێكی ئێجگار سەختە. تەكنەلۆجیا یەكێكە لە هۆكارە ڕێگرەكان. كارەكانی ئەم دوایەی جۆناسان هایدت بە زەقی جەخت لە سەر پەیوەندی سۆشیال میدیا و باری دەرونی و داڕمانی دیموكراسی دەكەنەوە. هەروەها كاریگەری ڕاستەوخۆی هەیە لە سەر كوالیتی خوێندن، جۆری گفتوگۆ.

مرۆڤی سەردەمی سۆشیال میدیا پێستی زۆر تەنكە، توانای قبوڵكردنی رای جیاوازی نیە، برێكی زۆری پەیوەندی بە دونیاوە لە سەر سۆز ڕاوەستاوە نەك ژیریی. هەموو ئەمانە وەها دەكەن كە ئاسان بێت گروپی بچوك بچوك پەیدابێت لە سەر بنەمای شەخسی و دژایەتی یەكتر و درێژەپێدانی بۆ مەبەستی دەستكەوتی شەخسی.

یەكێك لە دەرئەنجامەكانی ئەم دۆخە ئەوەیە كە لە كاتێكدا كێشەكان زۆر دەبن، بیرمەند و بیری قوڵ و داڕشتنی ڕەوتی سێیەم یان سینتەتیز كە لە ئەنجامی كۆكردنەوەی دژەكان و هاتنە ئارای نوێ بەرهەم دێت نامێنێت. هەموو بەرژەوەندی هەیە لە درێژەدان بە پەرتبون. لە ڕاستیدا خوێندنەوە و بیركردنەوە دەبنە دیاردەی نامۆ و سەیر لە دونیای وەهادا.

یەكێك لەو پرسانەی بەردەوام بەرەڕوم دەبێتەوە كە بە زمانێكی نوخبەوی دەنوسم. وروژانی ئەم پرسە نیشانەی ئەوەیە كە دەبێت بۆ وروژاندن و جوڵاندن و تەعبیئە و ئەو كارانە بنوسیت. ئەمەش خەسڵەتی كۆمەڵگای بیرنەكەرەوەیە.

بە پوختی لە كاتێكدا ئێمە هەموو بنەما هاوبەشەكانمان لە دەست دەدەین، دۆخێك دێتە ئاراوە كە توانای ئەوەشمان لێدەسێنێتەوە كە بتوانین بیرێكی نوێ یان هاوبەشی نوێ بەرهەم بهێنین. سەردەمێك وەها دەبینرا كە هاتنی تەكنەلۆجیا نەك دەتوانیت لە بەشێك لە كوردستان بەڵكو دەتوانیت بە سەر سنورەكانیشدا زاڵ بێت، كەسێكی وەك ئەمیری حەسەنپور، چەمكی گەلی سەتەلایتی داهێنا لە ژێر كاریگەی مێدتیڤی ئەو سەردەمەدا. بەڵام ئێستا تەكنەلۆجیا لە هەموو شتێك زیاتر، نەك هەر ئێمە بەڵكو كۆمەڵگایەكی زەبەلاحی وەك ئەمریكای داغانكردوە.