سیروان حەمە رەشید

مەعریفە چییە (Epistemology)؟

«ئەو زانستیە كە كەلەسەرچاوە و كێشە و مەرجەكانی بەرهەمهێنان و بەكارهێنانی مەعریفە دەكۆڵێتەوە، تیۆرەكانی ئیپستمۆلۆژیا دەربارەی مەسەلەكانی هەستكردن ، وشیاری. یادهاتنەوە، ڕاستی و گومان دەدوێن.»

زیاد لەچەند جۆری مەعریفەمان هەیە ،لێرەدا تەنها هێما بۆمەعریفەی سیاسی دەكەین.

مەعریفەی سیاسی پەیوەستە بەمەعریفەی دەسەڵات و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی كاروباری دەوڵەتەوە .  «مەعریفەی سیاسی مەعریفەیەكی خۆرسكە و لەدەرەوەی هەمو زانستێیك، ڕاستەوخۆ لەململانێی كۆمەڵایەتی فرە مەوداو فرەگردەدا سەرهەڵدات، مەعریفەی سیاسی  پێش وەخت هیچ ئەگەرێك بۆ بوونی دەوڵەت یان بۆ كردەوە سیاسیەكەی دانانێت، بەڵكو لەچەشنە جیاجیاكانی كۆمەڵگە سەرەتاییەكاندا دەردەكەوێت، ئەمەش لەمیانی ململانێ و شەڕ وناكۆكی نێوان خێڵ و هۆزەكان، ململانی نێوان باوك وكوڕەكانی ، یان برا گەورە وبرا بچوكەكان بەرجەسته دەبێت، ئەمجۆرە مەعریفە سیاسیەی ئەمڕۆ بەجۆرێكی تر گواستراوەتەوە بۆ ناو دەوڵەت و پارت سیاسیەكان و چینە كۆمەڵایەتییەكان»

بۆ زیاتر تێگەیشتن  لەڕوانگەی چەند وتەزا  و ئەرگۆمنتێكی فەیلەسوف و بیرمەندێكی فەلسەفەی سیاسی دەچینە ناوەڕۆكی بابەتەكەوە،

ئەفڵاتون: پێوابوو «حكومەتی دیكتاتۆر زۆر ناژێ، چونكە دیكتاتۆری دەبێتە هۆی لەناوچوونی ئەم حكومەتە»  هەروەها ئەفڵاتون  تێڕوانینی وابو لەپێناو دامەزراندنی حكومەتێكی ڕەشید و سەركەوتو دەبێت فەیلەسوف و زانا و خاوەن مەعریفەی دەسەڵات بگرنە دەست، چونكە پێوابوو گەر حكومەت بەدەست نەزان و  نەخوێندەوارەكان بێت گەندەڵ دەبێت و ناتوانێت  فەزیلەتگەرا بێت..

«سوقرات»:  «لەفەلسەفەدا داهێنەر و نۆژەنكەرەوە بوو، بۆیە محافزكارەكان بیروباوەڕی ئەوییان بەدڵ نەبوو» دوا ئەوە بیرمەند  «كاڕل پۆپەر»  لەلێكدانەوەی  تێزەكەی  ئەفڵاتون دەڵێت: «بەشێوازێكی جوان لەم لایەنەی توێژیوتەوە ، واتە ئەو كەسەی دەبێتە فەرمانڕەوا، ئامانجەكە نییە، بەڵكو مەعریفە وەك سیفەتێك، یان پێشمەرجێكی بەڕێوەبردن پێوەرە، نەك كەسی فەیلەسوف» لەسەر چەمكی دەسەڵاتیس  لەڕوانگەی بیرمەندانەوە پێناسەگەلێك هەیە..

لەبارەی چەمكی دەسەڵاتیشەوە  «ماكس ڤایبەر» پێناسەی   چەمكی دەسەڵات دەكات و دەڵێت: «  دەسەڵات دەرفەتێكە لەلایەن تاكەكانەوە  بەنوخبەی سیاسی دەبەخشرێت لەپێناو جێبەجێكردن و هێنانەدی خواستەكانی تاك و كۆمەڵگە»

یەكێك لەكێشە هەر بنەڕەتی  و سەرەكییەكانی   پڕۆسەی سیاسی و حكومڕانی لەهەرێمی كوردستان كێشەی مەعریفەی دەسەڵات و بەڕێوەبردنە ، سەرباری ئەوەی لە زانكۆ و ناوەندە ئەكادیمەكانی هەرێمی كوردستان   خوێندنی زانستی سیاسیەكان و بابەتەكانی ئیداری و شێوازی بەرێوەبردن  دەخوێنرێت و ساڵانە  دەیان كادری ئەكادیمی  بڕوانامە وەردەگرن ، بەڵام تا دێت دۆخی حكومڕانی و پڕۆسەی سیاسی خراپ و خراپتر بووە.

لێرەدا بەرئەساسی ئەوە گرنگە ئەو پرسیارە لەخۆمان و دەسەڵاتداران و  پسپۆڕانی بواری  بەڕێوەبردن و شكستی  30ساڵی تەمەنی حكومڕانی هەرێم بكەین ، تا وەڵامی گونجاو و  قەناعەتپكراومان چنگە دەكەوێت.

لەبابەتی مەعریفە و دەسەڵات هەوراز حەمەسەعید دەڵێت» پەیوەست بەبابەتی (مەعریفە و دەسەڵات)ەوە، ورتر باس لەكاریگەری مەعریفە بكەین لەكایەی سیاسیدا ، ئەگەر مەعریفه بریتیی بێت لەكۆی ئەو ئەزمون و شارەزاییەی كەلە پڕۆسەی زانیندا و لەچوارچێوەی مرۆڤایەتیدا بەرهەم هاتبێت، ئەوا سیاسەتیش پشكێكی گەورەی لەو پڕۆسەیەدا بەردەكەوێت، چونكە تاكەكانی كۆمەڵگا لەو پڕۆسە گشتی و فەزا سیاسیەدا بەشداربوون، بەڵام بەڕەچاوكردنی جۆری سیستمە سیاسیەكە وئاستی هۆشیاری كۆمەڵایەتی هاوڵاتییان، چونكە لەسیستمی دیموكراسیدا مەعریفە زۆر جار ڕۆلێكی بونیادانە دەبینێت»

ئەفڵاتون پێوایە:» فرامانڕەوایەتیش پیشیەكە وەك پزشكیی یان هەر پیشەیەكی تر تایبمەندە، باشترین كەسیش لەڕوانگەی ئەوەوە فەیلەسوفە، چونكە كەسێك لەپێناو چاكەی گشتی، بەختەوەریی و چاكەكاریدا هەوڵدەدات كەسانێكی قاڵ و لێهاتون»  ئەگەر لە ڕاستبینی دۆخی حكومڕانی زیاد لەسێ دەیە هەرێمی كوردستان بڕوانین و بەلۆژیك و پێوانگی زانستی سیاسی و دەوڵەتدارییەوە  هەڵسەنگاندنی بۆ بكەێن ، دەرئەنجامێكی نەرێنی و نائۆمیدكەر و پڕلەشكستی سیاسی و ئیداریی  و ئابوری  دەستدەكەوێتەوە، «چونكە لە سیاسەتدا گرنگترین شت شێوەی بەرێوەبردنی مەعریفەیە و شێوەگەلی كاریگەریەكانی لەسەر ژیانی رۆژانەی خەڵك. لە بنەمادا یەكێك لەو شیكاریانە كە لەسەر مەعریفە و دەسەڵات، نەخشی سەرەكی مەعریفە و دەسەڵاتە لە نێو شیوەی بەرێوەبردنی وڵاتدا»  بێگومان ئامانج لەئامادەكردنی ئەم بابەتە بریتییە  قسەكردن لەسەر مەعریفە وەك فاكتەرێك و یاخود بنەغایەكی گرنگ بۆ دامەزراندنی حكومڕانییەكی ڕەشید،  توێژەری فەلسەفە «فاروق ڕەفیق» دەڵێت:»  دەسەڵات بخەینە ژێر پرسیارەوە،  هەر وەك چۆن تاكایەتی بخەینە ژێر پرسیارەوه، بوونی كەسێكی بێئاگا و نەفام و بێ ئەزموون، كەسی پەروەردەنەكراو، لەپێگەی دەسەڵاتدا لەناو دامودەزگاندا زەمینەیەكی باشە بۆ دیماگۆگیەت و  گەندەڵی ، بوونی دەسەڵاتێكی زۆر لەناو دەستی كەسێكی نەزۆك و نەشارەزادا دەبێتە مایەی زیانگەیاندن بەحكومڕانی و ڕابەایەتیكردن و لەهەموو گرنگتر زیانگەیاندا بەهاونیشتیمانێتی چاك و ڕێڕەوی گەشەكردنی خووە مەدەنییەكان دەشێونێ و سیاسەت و ژیانی جڤات لەهەموو مانایەك خاڵی و بەتاڵدەكاتەوە،»

 ئەوەی لێرەدا گرنگە ئەرگۆمێنت و دیدگای نوسەر و ڕوناكبیر» بەختیار عەلی» لەسەر مەعریفە و دەسەڵات لەخۆرئاوادا دەخەینەڕوو: « مەعریفە و دەسەڵات لەخۆرئاوا كەم و زۆر لەهاوجووتییەكی هەمیشەییدان، بەو مانایەی كەهەمیشە قوڵایی مەعریفە ئاماژەیەكی تێدایە بۆ قوڵایی دەسەڵات و قوڵایی دەسەڵاتیش ئاماژەیەكی هەمیشەیی تێدایە بۆ مەعریفەت، ئەم دوو كایەیە ئاماژە گۆڕێكێیەكێ ڕۆژانەدان، لەخزمەتكردنێكی بەردەووامی یەكدان، یەك شێوە بەوی دی دەدەن، یەك لەدیاریكدنی مانا و وەزیفەی یەكدا بەشدارن»  گەر لەو دیدگایەوە بڕوانینە پڕۆسەی سیاسی و دەسەڵات لە هەرێمی كوردستان  بێ هیوایەكی زۆر دامادەگرێت، چونكە دەسەڵاتی كوردی هیچ جۆرە پەیوەندیەكی لەگەڵ مەعریفەی بەرێوەبردن و دەوڵەتداریدا نییە. ئەوەی هەیە لەسەر داروپەردووی ڕووخاوی  حكومەت و دەسەڵاتی سیاسی لەسەر دامەزراوە . كەنەپەیوەندی بە مەعریفەوە هەیە نە چەمكە نوێی دەسەڵاتەوە هەیە،  بۆ سەلماندنی ئەو ڕاستییە جارێكی تر دەگەرێنەوە بۆ بۆچونێكی دیكەی  «بەختیار عەلی» دەڵێت:» لەخۆرهەڵات پەیوەندی دەسەڵات بەمەعریفەی دینی و هەندێك بەشی مەعریفەی خۆرئاواییەوە كەتەنیا سروشتێكی ئیجرایی و پڕاگماتی و پۆزەتیڤیستیان هەیە نەپچڕاوە، بەڵام پەیوەندی نێوان مەعریفەی تازەگەر یان ڕادیكاڵ، لەگەڵ دەسەڵاتدا غائیبە، جەوهەر دەسەڵات لەخۆرهەڵاتدا ئەوەیە واقع بشارێتەوە واقع هەم بەمانا ماركسییەكەی، هەم بەمانا لاكانییەكەی»

ئەم بۆچون و ئەرگۆمێنت و هونەری حكومڕانییە لە چوارچێوەی دەوڵەتی خاوەن نۆرم و كەلەپوری مەدەنییەت و دیموكراسی و دونیای هاوچەرخە ئەو حەقیقەتە تاڵەیە بۆ دەسەڵات و پڕۆسەی سیاسی لەهەرێمی كوردستاندا   كە هێشتاكە هەزاران میل لێوەی دوورین لە گەیشتن بەدانانی بناغەیەی دەوڵەتداری و سیستمی سیاسی و حكومەتی هاوڵاتیبون ،  وەك لەسەرەتاوە  ئاماژەمان پێدا ئەوەی لەهەرێمی كوردستاندا پێدەگوترێت سیستمی سیاسی و حكومداری و دەسەڵاتی شەرعی بونی نییە، تەنها گروپگەل و چەند خێزانێكی سیاسی  بەناڕاوە و دوور لەشەرعیەتی هەڵبژاردنی دورست  و خاڵی لەمەعریفەی سیاسی وهونەری  حكومڕانی  زیاد لەسێ دەیەیە دەستیان گرتوە بەسەر زەوی و ژێر زەوی و ئاسمانی هەرێمدا، چ ڕەفتارێك نائەخلاقی و نابەرپرسیارییەتی هەیە لەدژی خواست و ئیرادە و بەرژەوەندی باڵای خەڵك و وڵاتدا پەیڕەوی دەكەین و كوردستانیان دابەشی دوو زۆنی زەرد و سەوز كردوە، ، بەجۆرێك دەتوانین ئەوە بڵێین  سەردەمی ئێستای كوردستان بەسەردەمی كەوتن و بێهیوای و ئەوپەڕی پوچگەراییدا گوزرە دەكات.

دواجار هەم سیاسەت و هەم بوونی حكومڕانێكی ڕەشید پێویستی بە چاكسازی ڕیشەیی و بنەڕەتی و ئیرادە و عەقڵ و مەعریفەیەكی بەهێزی لەپشتەوە بێت،  چونكە دواجار هەر بانگەشە و هەوڵێك بۆ  هێنانەكایەی دەسەڵات و حكومەتی هاوڵاتیبون و فەزیلەتگەرا  پوچ و بێ مانا و یوتۆبیا  زیاتر هیچی لێ سەوز نابێت.....

*ئەنجامگیری:

لەڕێگەی ئەم نوسینەوە گەیشتن بەو ئەنجامگیریەی كە پڕۆسەی سیاسی و حكومڕانی  لەهەرێمی كوردستاندا  لەدوای ڕاپەرینەوە هیچ جۆر هەنگاو و بەرەوپێشچونێكی  لەهونەری حكومڕانی و دەوڵەتداریدا  نەبووە.  گومانی تێدایە فاكت و ئەرگۆمێت و بۆچون و لۆژیكی سیاسی ئەوەمان پێدەڵێت دۆخی حكومڕانی  بەرەو  داڕمان و مەرگی حەتمی مل دەنێت، هەڵبەتە ئەمەش پەیوەسته بەكۆمەڵێك ڕاستی حەشاهەڵنەگر  كەنوخبەی سیاسی و دەسەڵات نەخاوەنی مەعریفەی   دەسەڵات و نەخاوەن عەقڵی باشی سیاسی و نە لەهونەری حكومڕانی  دەزانن،  نە خاوەن هیج جۆره  بناغە  و مۆدێلك  لە سیستمی سیاسی و دەوڵەتدارییە نین.

هەروەها ناوەڕۆكی  بابەتەكە وەك پێدراوێك   ئاماژە دەكات بۆ دۆخی ترسناكی و بێهیوایی و  پێشاندانی وێنایەكی نادیاری  غەمناك...

سەرچاوەكان..

1-یەك كاتژمێری ماوە بۆ نیوەشەو. فاروق ڕەفیق

2- فەلسەفەی سیاسی. نەوزاد جەمال.

3-سەرەتایەك دەربارەی سۆسیۆلۆژیای مەعریفە.. د. نەوزاد ئەحمەد ئەسود

4-گۆڤاری ڕۆشنگەری ژمارە 35.. وتارێكی بەختیار عەلی.

5- گۆڤاری ڕۆشنگەری ژمارە35 . وتارێكی هەوراز حەسەعید.

6- وتارێكی محەمەد حەكمی  لەسایتی دواڕۆژ...