سەردار عەزیز

ئەم رۆژانە یادی لۆزان زۆر دەكرێتەوە. بەگشتی ئەم یادكردنەوانە حزبین. وەك هەر بۆنەیەكی حزبی تەنها ئاهەنگسازییەكە بۆ كۆئامێری حزب. بۆیە دەگمەنە رامانێك، راڤەیەك، خوێندنەوەیەكی نوێ بێتە ئاراوە. حزب بەسروشتی خۆی  لەسەر رێسانەوەو رێسانەوە دەژی. كۆئامێرێكە كە ماندونابێت لەووتنەوەو وتنەوەو وتنەوە. دووبارەسازی پرسێكی ئێجگار گەورەی دونیای بێ مەعریفەی كوردییە. نەوەد لەسەدی ئەوەی لەدونیای كوردیدا دەوترێت، وتراونیە، بەڵكو كڵێشەی دوبارەی بیرلێنەكراوە. لەكۆمێنتە زۆرەكانی فەیسبوكدا ببینە چۆن خەڵكانێكی بێشومار هەمان دەربڕین دووبارە دەكەنەوە. دوبارە كرۆكی راهێنانە. لەوەرزشدا مرۆڤ لەمیانەی دووبارەكردنەوەدا رادێت، باشتر دەبێت. لەدونیای دەروونی و عەقڵیدا دوبارە پرۆسەیەكە، چەندێك خەمی خۆ سەپاندنیەتی، هێندە زیاتر خەمی كوشتنی جیاوازییەتی. دووبارەچی گرنگ نیە لەلای بابەتەكە چیە، بەڵكو ئەوەی گرنگە كە چۆن پرۆسەی دووبارەیەتی بڕێسێت. بەگشتی مرۆڤی دینی خۆشەیە بە دووبارەسازیی. دین لەڕێگای دووبارەی ناكۆتاوە دونیایەكی سنوری بەندی بچووك دروستدەكات كەئارامی و دڵنیایی بۆ شوێنكەوتوانی دەهێنێت. دووبارە نوێنەرایەتی دەكات، بەبێ ئەوەی توانای نوێنەرایەتی هەبێت. لێرەدا پێویستمان بەكاركردنی زۆرە لەسەر فەلسەفەی دووبارە. پێشتر لە بازنەییەتی كات یان مێژوودا لە ئاماژەدان بە ئیبن خەلدون قسەم لەسەر رەهەندێكی ئەم پرۆسەیە كرد.

حزب بەگشتی ماندونابێت لەكڵێشەبازی و وتنەوەی هەزارجارەی ئەوەی هیچ بەهانەیەك نەماوە بۆ وتنەوەی. لەئەنجامدا مرۆڤی حزبی، كە دەرئەنجامی ئەم ژینگەیە، كەسێكە كە ئاخێنراوە لەكڵێشە و دروشم و تۆمەتبازیی.

سەرباری ئەمە دەكرێت لەیادی لۆزاندا زۆر شت بوترێت. لۆزان رووداوێكی سیاسی بوو. رووداوی سیاسی لەفەلسەفەی نوێدا، ئەو ساتەوەختەیە كەئاراستەی مێژوو دەگۆرێت. دوبارە لە دووبارەیەتی دەكەوێت. هەروەها دیدێكە بۆ پەرتەوازەیی بوونی مێژوو، دیسانەوە دۆلۆز.  لۆزان بەیان ولادەی توركیای ئەمڕۆیە. ئەم لەدایكبوونە ئاسایی نەبوو. پێشتر مەرگ و هەڵوەشانەوەو مەترسی لەناوچوون هەیە. هەموو ئەمانە پێكەوە توخمەكانی حەكایەتێك پێكدەهێنن كەتوركیای ئەمڕۆ دەستوپەنجەی لەگەڵدا نەرم دەكات.

ئەگەر سیڤەر بەیاننامەی وەفاتی توركیا بوو، بەتایبەتی مەرگی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، ئەوا لۆزان نە ژیانەوەی عوسمانیەتە نە قبوڵكردنی مەرگ، بەڵكو دۆخێكە لەناوەنددا. هاوشانی لۆزان توركەكان پرۆژەیەكیان هەبوو ناویان نابوو میساقی میللی. كاتێك شاندی توركی چوو بۆ لۆزان بۆ دانوستان لەسەر میساقی میللیی چوو.

میساقی میللی سەرتاپا باشوری كوردستان لەخۆی دەگرێت. هەندێكجار لەلایەن پەكەكەوە وەك دۆخێكی برایەتی كوردو تورك بەكارهاتوە، بە تایبەتی لەسەردەمی دانوستان. گوتارەكەی نەورۆزی ئۆجەلان لەم روانگەیەوە. بەڵام لێرەدا لەڕوانگەی كارل شمتەوە لەلۆزان دەڕوانین.

كارل شمت لەیەكێك لەكتێبەكانیدا بەناوی نۆمۆس، باس لەدۆخی نەخشەسازێتی دونیا دەكات لەلایەن ئەوروپاییەكانەوە. بۆ ئەم دۆخە چەمكی نۆمۆس بەكاردەبات. نۆمۆس لای شمت تەنها ماف یان یاسا نیە، بەڵكو ئەو دۆخە ئاینی و شارستانی و ژیارییەیە كەئەو یاسایانە رەگیان تیادا دادەكوتێت.

نۆمۆس لەسەر زەوی یانی سەپاندنی سیستەمی ئەوروپایی لەڕێگای كۆلۆنیالیزمەوە بەسەر گۆی زەویدا. بەزمانێكی تر كردنی زەوی بەدوو بەشەوە، بەشێكی ئەوروپاییەكانەو بەشەكەی تری سەرزەمینێكی كراوەیە بۆ ئەوروپاییەكان، كە لەئەنجامدا ئەوروپاییەكان لەپێناو بەڕێوەبردنی سیستەمی خۆیانیان بەسەردا سەپاند، كە خۆی لەسیستەمی دەوڵەتی سنوریی یان دەوڵەت نەتەوەدا دەبینێتەوە. لە لۆزان توركیا دەبێتە بەشێك لەم سیستەمە. دەكرێت ئێستا هەقایەتەكەمان بەمجۆرە دابڕێژین. عوسمانیەت كە بۆ چەندین سەدە مایەی مەترسی بوو بۆ سەر ئەوروپا، لەسیڤەردا هەوڵی ناشتنی درا، بەڵام بە كۆمەڵێك هۆكار نەمرد، پاشان ئەوەی زیندوبویەوە لە لۆزاندا لەهەناو دەوڵەتێكی سنوریدا لەقاڵبدرا، هەتا ببێت بە بەشێك لەسیستەمی جیهانی و پاشان بچێتە خزمەتی ئەوروپاوە، وەك وڵاتێكی هەژاری، پەراوێزی بەمەبەستی بەرگرییكردن لەڕوس و دابینكردنی دەستی كاری هەرزان و بەربەستێك بەرامبەر رۆژهەڵات و زۆر رۆڵی تر. جارێكیان بولەند ئەجەوید بە موكەڕەم تاڵەبانی دەڵێت، ئێمە تەنها بنكەی ئەنجەرلیك و كرێكارانی ئەڵمانیامان هەیە وەك سەرچاوەی گەورەی داهات.

بەڵام ترسی مەرگ و فەنتازیای مەزنێتی لۆزان نەیتوانی كۆتاییان پێبهێنێت. بۆیە ئەمڕۆ لەهەناو سیاسەتی توركیدا، مەزنێتی و مەرگ و سنوردارێتی توخمە هەرە سەرەكیەكانی دونیابینی و خەونی توركین.

لۆزان دانپیانانە یان پێدانی مافە بەتورك بۆ دەستپێكردنی پرۆژەی دەوڵەت نەتەوە بەمۆدێلی فەرەنسی. بەپێی مێژوونووسی گەورەی فەرەنسا، ئیوجین ویبەر، لەكتێبی جوتیار بۆ فەرەنسی، هەتا سەدەی نۆزدەو سەرەتای سەدەی بیستیش فەرەنسا دوو دونیا بوو، دونیای پاریس و دونیای دەرەوەی پاریس. دونیای فەرەنسی و دونیای جوتیاران. بەقسەكانی ئەو دونیای جوتیاران دونیایەكی پڕ لەخورافات و ئەفسانە و هەژاری و نامۆدێرن بوو. بەڵام فەرەنسا لەڕێگای بونیادنانی رێگاوبان و سیستەمی خوێندن و خزمەتی سەربازییەوە توانی جوتیاران بكات بەفەرەنسی. ئیوجین هەرچەندە مێژوونووسێكی گەورەیە بەڵام بێ كێشەنیە. ئیوجین كە بەڕەچەڵەك رۆمانیە و لەسوپای كۆلۆنیالی بەریتانیدا لەهیند خزمەتی كردووە و شارەزای فەرەنساو لەئەمریكا ژیاوە، بڕوای بەمۆدێرنەی بەزەبرو كۆلۆنیالیزم هەبوو. لەڕاستیدا ئیوجین فراوانبونی دەسەڵاتی پاریس بەسەر جوتیاراندا بەجۆرێك لە كۆلۆنیالیزم دەبینێت،  هەروەها بەبێ ئەوەی بیەوێت سەر بەقوتابخانەی مۆدرینایسەیشنە.

وەك پێشتر لەپەیوەندی فەرەنساو توركیا قسەم لەسەر كرد، مۆدێل و ئەدەبیات و میتۆدی فەرەنسی زۆر زاڵ بوو بەسەر ئەتاتورك و دەوروبەرەكەیدا. لێرەوە هەردوو پرۆژەی توانەوەی ئیتنی و دابڕانی ئاینی دەستپێدەكات. ئەمانەش وەك دەرئەنجامی لۆزان دەبنە بەشێك لەپرۆژەی توركی. ئەگەر ئاگاداربن، لەسەردەمی داڕوخانی عوسمانیدا، نوخبەی عوسمانی لەوە بەئاگابووەوە كە یەكێك لەڕێگاكان بۆ هێشتنەوەی ئیمپراتۆریەتەكەیان بەتورككردنیەتی. ئەم هەوڵە پاشان لەلایەن ئینگلیزەكانەوە بەكارهێنراو بۆ ڕەوایی دان بەڕاپەڕین دژ بەعوسمانییەكان. رەگی دژایەتی ناسیونالیزمی بن دەستەكان لەلایەن توركەوە لێرەوە هاتووە. دوفاقی ناسیونالیزم، بەتایبەتی ناسیونالیزمی سەردەست لەوێدایە، كە تەنها بەخۆی رەوا دەبینێت. بۆ نموونە هەوادارانی ناسیونالیزمی عێراقی، دژ بەناسیونالیزمی كوردین، بەڵام خزمەتكاری ناسیونالیزمی عێراقین، بەڵام خۆیان بە دژە ناسیونالیست بۆ كوردی داماوی بەیان دەكەن. یارییەكی ترە لەگەمەی دووبارەی رشانەوە.

پرۆسەی بە تورككردن دەرخەریی ئەوەیە كەترسی داڕمان و داڕووخانی دەسەڵاتی توركی، بە تایبەتی كەتورك كەمینەن لەتوركیا، دەبێت لەڕێگای بەتورككردنی ئەوانیترەوە چارەسەر بكرێت.

لۆزان ئەمڕۆ ئەو دۆخە یاسایی و نێودەوڵەتیەیە كە توركیای تیادا دەژی، بەڵام نوخبەی توركی دەیانەوێت لەم پانتاییە سنوردارییە بێنە دەرەوە، بەپاڵنەری ترسی لەناوچوون و خەونی عەزەمەتی ئیمپراتۆریی، لەهەوڵی ئەوەدان كە لەسنورەكانیان بڕۆنە دەرەوە، خۆیان وەك هێزێكی ئیقلیمی ببینن. لەئێستادا وەها دەبینن كە دۆخی نێودەوڵەتی فەراهەمە بۆ ئەوەی بۆ دەرەوەی سنورەكانیان بكشێن.

وەك لە پرۆسەی ئەندامێتی سویددا بەیانبوو. توركیا خۆی وەها دەبینێت كە دەتوانێت لەهەموان سودمەندبێت. لەگەڵ زیلینسكیدا دژ بەپوتین قسەی كرد، وەك ئەوەی سەربەخۆیی خۆی بەیان بكات، بەڵام دەیزانی كە پوتین لاوازە. بەڵام لە هەمانكاتدا خۆی بۆ دیداری پوتین ئامادە دەكات. لۆزان بۆ ئێمە مانایەكی هەیە، بۆ تورك مانایەكی تر، هەروەها بۆ سیستەمی دەوڵەتداری دونیا مانایەكی تر. گەر لەسیڤەردا هەوڵی لەگۆڕانانی تورك درا، ئەوا لەلۆزاندا كۆرد سڕایەوە. ئەمە بنەمای ئەو یارییە سفریەیە كەئەمڕۆ سیاسەتی توركی تیایدا دەژی، بەتایبەت لەنێوان باڵی فاشیستی تورك و كورد. یادكردنەوەی لۆزان، رەنگە نەك هەر هیچ تێگەیشتنێك بۆ سەر لۆزان زیادنەكات بەڵكو ئاساییشی بكاتەوە.