سیروان حەمە رەشید

«ئەرێ رۆشنبیران ، جگە لەوەی کەجارجار گومان لەبوونی خۆیان دەکەن، بەچی سیفەتێکی دیکەدا دەناسرێنەوە؟»

«دریک بێکەر»

٭رۆشنبیر کێیە و ئەرک و بەرپرسیاریەتی چییە؟

قسەکردن لەسەر چەمکی رۆشنبیر  گەلێک فراوان و هەمەلایەنە زیاد لەچەند پێناسەو شڕۆڤەکاری پێویستە ، دەکرێت بۆ ناسینی رۆشنبیر لەڕوانگەی دیدوبۆچوون و رەهەندە فیکری و مەعریفی جیاوازەکانەوە خوێندەوەی بۆ بکرێت،   بۆ ئەوەی تێگەیشتنی بابەتیانەمان لەسەر خودی رۆشنبیر هەبێت و بزانین کێی و کام دەستەبژێری کۆمەڵگەیە هەڵگری رەگەز و شوناسی رۆشنبیرە؟ گرنگە لەناو بابەتەکەدا ئەرک و بەرپرسیاریەتی رۆشنبیر شەن و کەو بکەین و  رۆشبیری جددی و خاوەن هەڵوێست و شوناس لەگەڵ رۆشنبیری ساختهو ئاڕاستەکراو جیا بکەینەوە.

پێناسەی رۆشنبیر:

(تایلۆر)Taylor ئەنترپۆلۆژستی ئینگلیزی دەڵێت: « رۆشنبیریی  بریتییە لەتێکڕای ئەو ئاوێتە یەکە مەعریفە و بیرباوەڕو هونەرو رەوشت و یاساو نەرێت و تواناو ئاکارەکان لەخۆدەگرێ، کەمرۆڤ لەئەنجامی بوونی وەک ئەندامێکی چالاکی کۆمەڵگە وەریاندەگرێت»  هەروەها  لێرەدا ئاماژە بەو پێناسەیە بدەین کەتاڕادەیەک  کۆدەنگی لەسەرەو پێناسەیەکی باوە  کەدەڵێت:»  رۆشنبیریی گوزارشتە لەسیستەمێکی تەواو لەو هەڵسوکەوتانەی کەدەستهاتوون، کە لەڕێگایەوه تاکەکانی نێو یەک کۆمەڵگەی پێ پولێن دەکرێت.» بویە گرنگە لەسەر ناسینی زیاتری چەمکی رۆشنبیر  بوەسیتن  و پێناسەی تر بکەین  «ئەدوارد شیلز» بیرمەندی ئەمریکی دەلێت: « رۆشنبیران کەسانێکن کەر هەر پیشەیەکیان هەبێت، تێدەکۆشن بواری پسپۆڕیان تێپەڕێنن و کارایانە گرنگی بەوشتانە بدەن کە لەکۆمەڵگەکەیاندا روودەدات  و خاوەن گوتارن و بەخستنەڕووی راشکاوانەی بیروڕای گشتی توانیویانە  کار بکەنەسەر گۆڕانی دیاردەکانی نێو کۆمەڵگەکەیان»

 بەپێی ئەو پێناسانە بێت  هەمویان لەسەر  کۆک و تەبان کەڕۆشنبیر پێگە و بەرپرسیاریەتی گرنگی لەناو جڤات و کۆمەڵگەدا هەیەو رۆڵی مەعریفی و هۆشیارکردنەوەی لەسەر تاک دەبێت لەسەر رووداوەکان خاوەن هەڵوێست و روئیای خۆی بێت..  کۆمێنت و دیدگای رۆشنیری کورد «بەختیار عەلی» لەسەر وەزیفەی رۆشنبیر دەڵێت: «بەبۆچوونی من رۆشنبیر دەبێت خۆی لەتواندنەوە لەسیاسەتدا بپارێزت، بەڵام هەرکات ئەم خۆپاراستنە بووە خۆدزینەوە لەپرسە کۆمەڵایەتییە گەورەکان،  هەرکات بێلایەنییەکی پاسیڤ دەربارەی ئەو رووداوانەی لەنزیکەوە تێدەپەڕێت، لێرەدا ئەرکی ئینسانی و ئەخلاقی خۆی لەبیرکردوەو بووە بەدرێژکراوەی ئەو دۆخە باڵادەستەی بێدەنگی هەموومانی پێخۆشە تاوەکو بمێنێتەوە.»

*پەیوەندی رۆشنبیڕ بەدەسەڵاتەوە چییە؟

ناوەڕۆکی ئەم بابەتە  جەختکردنەوەیە لەسەر جۆری پەیوەندی نێوان نوخبەی رۆشنبیران و نوخبەی دەسەڵاتدار،  وەک لەسەرەوە باسمان کرد، رۆشنبیرانیش دەکەونە بەردەم ئەرک و  بەرپرسیاریەتی ئەخلاقی و نیشتیمانییەوە ، گرنگترین ئەرک رۆشنبیر لەڕێگەی بۆچوون و ئەرگۆمێنت و نووسین و هەڵویستە و رەخنەگرتنەوە و هیچ جۆرە دیاردەیەکی نامۆو رووداو و پێشهات و کۆی پێشلکارییەکان بێدەنگ  و بێهەڵوێست نابێت و چاکەی گشتی  لەبەرچاو بگرێت.

لەهەرێمی کوردستانیش وەک تەواوی دەستەبژێرەکانی دیکە نوخبەی رۆشنبیرانیش   دابەشبوون بەسەر رووگە و قەناعەت و فیکری و جیهانبینی سیاسی جیاوازدا ، بەشی زۆری دابەشبوونە  ئەم نوخبەیە لەگوتارو مەهام و ئەرکی راستەقینەی خۆیان دوورخستۆتەوە،  بەچەشنێک هێندە شەڕی ئایدیۆلۆژی  و قەناعەت شەخسەکانی دەکەن هێندە شەڕ لەسەر گۆڕانی نۆڕم و بیرکردنەوە و هۆشیاری سەتحی و سادەگۆی  کۆمەڵگە نەکردووە،  گەر  بەڕەهایش  نەڵێین هەر هەموو رۆشنبیران جددی و خاوەن پڕۆژە و هەوڵی رۆشنگەری نەبوون، هەڵەی میتۆدی و لۆژیکیە، چونکە لەهەموو ئاڕاستەکەداو لێرەو لەوێ کۆمەڵێک رۆشنبیر خاوەن گوتارو نووسینی رەخنەگرانەی جددی بوون و بوێرانە   بەڕوون و راشکاو دیدیگا و جیهانبینی خۆیان  خستۆتەڕوو،  «بەختیار عەلی» لەوتارێکدا دەڵێت: «وەزیفەی رۆشنبیر هەم ئەخلاقییە و هەم ستاتیکی، لەسەر مۆڕال و بیرکردنەوە و هەستی بکەرەکان ئیشدەکات، وێنەی جیهانێکی ئامادەکراو ناکێشێت و بیسەپێنت بەسەر هەموو کایەکەدا،   بەڵکو بەرگری لەفەزای بیرکردنەوەی ئازادو دیالۆگی ئازادو هەڵبژاردنی ئازاد بۆ هەموو ئەگەرەکان دەکات»

٭ بێدەنگبوونی رۆشنبیران

هەڵبەت رۆشنبیرانش وەک هەر نوخبەیەکی جڤات لەدەرەوەی رەخنەگرتنەوە نەبوون و نین، ماوە ماوە رۆشنبیرە جددییەکانیش  لەبەرامبەر دۆخە نەخوازراو و ستەمکارییەکانی دەسەڵاتدا بێدەنگی و بێهەڵوێستی  دەبن، ئەوەتا رووناکبیر و نووسەر ، «مەریوان وریا قانع» لەوتارێکیدا  رۆشنبیری داوەتە بەر ڕەخنە و بەم جۆرە رای خۆی لەسەر هەندێک رۆشنبیری  بێدەنگی و بێهەڵۆێست  لەئاست ئەو هەموو ستەم و پێشلکاریانەی دەسەڵات لەهەرێمی کوردستاندا دەیکەن دەردەبڕێت و دەڵێت: « شتێک کەسەرنجی منی راکێشاوە،  بێزاربوون و بێتاقەتبوون و پاشەکشەی تەواوی بڕی هەرە زۆری ئەو رۆشنبیرانەن کە لەڕەخنەگرتن و ململانێ کرد لەگەڵ دەسەڵات  نەدەترسان، ئەوانەی لەناو رووبەری گشتیدا رەخنەگرانە ئامادەبوون و لەسەر رووداو هاتنە پێشەوەکان قسەو رەخنە و هەڵوێستی ئاشکرایان هەبوو، ئەم نوخبە رۆشنبیرییە نەک تەنها پاشەکشەی کردووەو بێدەنگ بووە، بەڵکو واهەست دەکەیت هەموو کوردستان بسووتێت ئەوان واز لەنووسینی پەخشان و شعرو رۆمان و شانۆو کورتە چیرۆک ناهێنن و کارەساتەکانی ناو ژیان گشتی نایانجووڵێنێت « واتا ئەرکی رۆشنبیر تەنها بەرهەمهێنانی تیۆرو فیکرو تێکستی و ئەدەبی بەس نییە، بەڵکو ئەرکی هەرە  بنەڕەتی و جەوهەری رۆشنبیر   لەهەمبەر  رووداوو کارەسات و رەفتاری ستەمکاری و  وەک بکەرێکی چالاکی رووبەڕوو ببێتەوەو   دەنگی دلێر بێت و هەڵوێستی دیارو روون هەبێت.

٭ پۆلێنبەندی رۆشنبیر:

 بیرمەندی چەپی ئیتاڵی گرامشی دێت خوێندنەوەو هەڵسەنگاندن بۆ شوناسی رۆشنبیر دەکات، لای خۆی  پۆلێنبەندی دوو جۆر ( رۆشنبیری ئۆرگانیکی و رۆشنبیری کلاسیکی) رۆشنبیر دەکات و پێوایە دەبێت رۆشنبیران خزمەتی ئەو کەسانە بکەن کەکەمتر بەدونیا بیروبۆچوونەکان دەگات.

یەکەم- رۆشنبیری ئۆرگانیکی:

 ئەم جۆرە لەڕۆشنبیران ئەو کەسانە دەگرێتەوە کە لەپەیوەندییەکی ئۆرگانی راستەوخۆدان لەگەڵ چین و پێکهاتە جیاوازەکانی کۆمەڵ، کەڕۆڵێکی ئەرێنیان هەیه لەڕێکخستنی خواستەکانی مرۆڤ و چنگکەوتنی بڕێک لەئاواتەکانی دونیا.

دووەم-  رۆشنبیرانی کلاسیکی:

 مامۆستایان، بەڕێوەبەران، ئەندزیاران و پزیشکان و کارمەندانی  دامودەزگاکان ئەوانەی کەکارەکانیان لەوەچەیەکەوە بۆ وەچەیەکی تر تەواو دەبێت.

ئەوەی لەدیدی گرامشییەوە، «پێی دەگەین دەتوانین بڵێین کەخەڵک هەموو رۆشنبیرن، بەڵام هەموویان لەکۆمەڵگەدا رۆڵی رۆشنبیر نابینن، ئەگەر بزانین رۆشنبیران کێن و کامانەن، ئەوا لەمەش گرنگتر ئەوەیە بزانین رۆڵی رۆشنبیران چییە؟»  دەستەبژێڕی رۆشنبیر رۆڵ و پێگە لەدەستەبژێری سیاسی و دەسەڵات کەمتر نییە،  چونکە کاتێک خەڵک لەدەسەڵات و حکومڕانان بێئومێد دەبن، رۆشنبیران رۆڵی ئومێدبەخشی و رۆشنکەرەوە و ئایندەبینی جوانتر پێشانی کۆمەڵگە دەدەن و نوکی پێنوسەکەیان وەک رەم ئاڕاستەی ناشیرینەکانی دەسەڵات و کۆمەڵگە دەکەن و بەهەڵوێست و کردارەکانیان  بونیادی ئیرادە و جڤات دەنێنەوە .

٭ رۆشنبیر بەم سیفەتانە دەنرسێتەوە

رۆشنبیر ئەو کەسیە کەخاوەن هۆشیاری و مۆڕاڵی بەرزەو کۆمەڵێک خەسڵەتەو  هەستی مڕۆڤدۆستی و بەرپرسیاریەتی تێدایە.

1- رۆشنیبر ئەو کەسیە بیرو هەستی مڕۆڤگەری و ژیاندۆستی و مۆڕاڵیستی تێدایە بەهێزە.

2- رۆشنبیر  ژینگە دۆست و ئاژەڵدۆستە و خۆشەویستی بۆ سروشت هەیە،

3- رۆشنبیر دژە باوەو نەیاری بیری چەقبەستوەییە.

4- رۆشنبیر دۆستی هونەرو  زانست و مەعریفەیە.

5- رۆشنبیر خاوەن هەڵوێستە و لەگەڵ خەم و ئازارەکانی شەقام و خەڵکدایە..

٭ رۆشنبیری ساختەو خۆخواز  کێیە؟

رۆشنبیری ساختە ئەوانەن کە تەنها لەخەمی بەرژەوەندییە تایبەتیەکانی خۆیاندان و بەوتارو هەڵوێستی لاوازو  نووسینە ستایشکارییەکانیان بۆ بەرژەوەندی دەسەڵات رای گشتی بە ئاراستەی چەواشەکاری دەبن.

بێگومان ئەو جۆرە رۆشنبیرانە لە هەمو کۆمەڵگەیەدا هەن، بەڵام خەڵک  خێرا لەنیەت و بیرکردنەوەی رۆشنبیرە ساختەکان دەگەن، دەکەونە بەر نەفرەتی جڤاتەوە.

 دواجار  دەستەبژێری رۆشنبیران لەبەردەم  ئەرک و بەرپرسیاریەتی گەورەی ئەخلاقی و ئینسانی و مێژوویدان و ناکرێت بەهیچ جۆرێک بۆ بەرژەوەندییە تایبەتیەکانیان سازش بکەن و بەردەوام چاکەی گشتی و خەمی میللەتەکەیان لەپێشنەی کارو  پڕۆژەکانیاندایەو بەردەوام  بەدید و جیهانبینی و   رەخنەیان لەسەر دەسەڵات و دیاردە نامۆو دژە مرۆییەکانە.

سەرچاوەکان:-

1- رۆشنبیر و بەرپرسیاریەتی. وتارێکی بەختیار عەلی

2-کۆمەڵگا و غەریبەکانی. مەریوان وریا قانع

3- گەنج سیاسەت مەعریفە.. بەختیار جەبار شاوەیس.

4- رۆشنبیریی و سیاسی.. سەروەر حەمە ئەحمەد.