دكتۆر صەباحی غالیب 

 لەناو كورد و لەناو هەموو نەتەوە ناكام و دواكەوتووەكاندا، زۆر هەن لەوانەی لە كایەی سیاسەت و لە ژیاندا تێدەشكن، ئۆباڵی شكست و سەرنەكەوتنیان لە شانی خۆیان لادەبەن و دەیخەنە ئەستۆی هی دیكە. هیچ گومان نییە كە لە هاوكێشەی سیاسەت و تێكڕا پەیوەندییەكانی ژیاندا، دوو لایەن هەیە، لەو نێوانەدا، سووننەتێكی ژیان و سیاسەت هەیە كە ئەویش ئەوەیە كە هەر لایەك هەوڵی زیاتری بۆ مسۆگەركردنی بەرژەوەندی خۆیەتی، گەلێك هۆكار هەن كە پارسەنگی هاوكێشەكە ڕادەگرن یا لایەك بەسەر لایەكدا لا سەنگ دەكا، ئەوەش پێش هەموو شتێك، پەیوەندی بە توانای عەقڵی و تێگەیشتنی فرە لایەنەی ڕێبەرانی دۆزێكەوە هەیە كە نوێنەرایەتی دەكەن.

   قەدەر و یاسای ئاسمانی و زەمینی، بێ‌ لایەنانە مامەڵە لەگەڵ هەموو خەڵك و نەتەوەكانی سەر گۆی زەوی و لەگەڵ گشت مرۆڤەكاندا دەكەن، واتا كوردیش وەك هەر مرۆڤــ و نەتەوەیەك بەهرەی خۆی بەركەوتووە، ناكرێ‌ بۆ دواكەوتنی خۆمان و بۆ بێ‌ بەشی كورد لە ئازادی و لە بێ‌ دەوڵەتی، هەمیشە ئاردی خەتا و هەڵە گەورە كەمەرشكێنەكان لە خۆمان بتەكێنین و شانی خەڵكی پێ‌ ئارداوی بكەین. ئەگەر باری نەتەوەیەك یا قەوارەیەك بە دوو وشەی (دەبوایە) و (بوون) بگرین، ئەوا هەر یەك لەو وشانە دۆخێكی سیاسی لە مێژووی نەتەوەیەكدا دیاری دەكەن. لاوازی و پارچە پارچەبوونی ئێمە وەك خەڵك و وەك نیشتمان، دوو مەترسی هەرە ترسناك و تۆقێنەرن، بەرەو زیاتر بێ‌ هێزی و دانیشتنی دەستەوئەژنۆ بەكێشمان دەكەن، مانەوە بەو شێوەیە، ڕۆژ بە ڕۆژ لە بێ‌ هێژایی و داوەشان نزیكمان دەكاتەوە.

حیزبی كوردی بە هەموو جۆرەكانیانەوە و بە گشت خۆهەڵكێشانی دروشم و بەرنامەكانیانەوە، لە زۆر كاتدا ئامرازی لێكترازانی كۆمەڵگەی كوردی و نەهێشتنی شكۆی كەسایەتی مرۆڤی كوردن، ئەمە بوونی ئێمەیە، ئەمە واقیعی كوردە لە هەموو پارچە داگیركراوەكانی نیشتماندا، مەترسییەكە لە ئاستێكدایە، كورد پێویستی بە داگیركەر و بە دوژمن نییە، خۆی خۆرەی خۆیەتی، خۆی تەوری بڕینەوەی خۆیەتی، خۆی هەڵخەڵتێنەری خۆیەتی، خۆی ئامرازی تەسلیمبوونی خۆیەتی، خۆی هێند بە هەرزان دەفرۆشێ‌، جگە لە شەرمەزاری و سووكایەتی، چی دیكەیان بەرناكەوێ‌.

   ئەوەی گەردێك لە سیاسەت تێدەگا و چالاكی حیزبی كورد دەخوێنێتەوە، كە حكومەتمان هەیە، تێناگا بۆ هەموو ڕۆژێك حیزبێك لە باشوور یا سەر دەكا بە بارەگای دەوڵەتێكی بێگانە و حكومەتێكی داگیركەردا، یا باڵوێزێك یا كۆنسولی وڵاتێك دەچێتە بارەگای حیزبێك؟! یا خەڵك بە ناوی ناڕازی لە حكومەت و لە حیزبێك، شەكوای خۆی دەباتە بەر بارەگای نوێنەری دەوڵەتێك یا ڕێكخراوێكی لە جۆری نەتەوە یەكگرتووەكان، دەبێ‌ هەموو لایەك بزانن كە ئەو جۆرە كارانە دەرچوونە لە بازنەی ئاساییشی نەتەوەیی و نیشتمانی، ئەگەر دەستوور و قانوون لە باشووردا هەبوونایە، دەبوایە ئەوانە بە قانوون ڕێكبخرابانایە، نەك وەك ئێستا لە ئاژاوەی سیاسەت و خولانەوەدابین، بەردەوامی ئەو جۆرە پەیوەندی و چالاكیانە بایەخ و حورمەت بۆ حكومەت ناهێڵنەوە

 لەناو كورددا بە تایبەت لەناو سیاسەتمەداران و ڕووناكبیراندا، ئەو باوەڕە سەقەت و نادروستە باوە هەیە، كە هەمیشە سوورن لەسەر ئەوەی كە لە بێ‌ بەختی كورد، لە هیچ لایەكەوە كوردستان لەسەر زەریا نییە، تا كورد لەوێوە بتوانێ‌ هاوكاری و یارمەتی دۆستانی دەرەوەی پێبگا، لەو ڕوانگەیەوە فێربوون كە بڵێن (جوگرافیا و هەڵكەوتەی كوردستان بەڵایە بۆ كورد)، هەڵبەت بیری لەو شێوە و بڵاوكردنەوەی لەناو خەڵكدا، دەبێتە مایەی بێ‌ هیوایی، لاوازی و ساردكردنەوەی خەبات و تێكۆشانی گشت ئەوانەی كە لەو پێناوەدا بیردەكەنەوە، یا ڕێكخستن پێكدێنن و بەرنامە بۆ ئازادی و سەربەخۆیی دادەڕێژن، ئەگەر وابێ‌، دەبێ‌ ئەو سیاسەتمەدار و ڕووناكبیرانەی ئاخیر زەمان چاوەڕوان بن تا خودا گەردوون و مرۆڤایەتی هەڵوەشێنتەوە، دیسان هەڵیانشێلێتەوە، بەڵكو لەو كاتەدا كوردستان ببێتە دورگەیەك و داگیركەر پێی نەگا! هەڵبەت ئەوە خەوێكە كە تەنیا ئەو جۆرە كوردانە نەبێ‌، كەس خەوی وا نابینێ‌. 

بۆ فێربوون لە مێژووی كورد، پێویست بە خوێندنەوەی مێژووی دوور و نزیك ناكا، ئەوانەی شەست حەفتا ساڵێك تەمەنیان هەیە، شاهید حاڵی سەردەمانێكن، لە چەندان لاپەڕەی ڕەشی كتێبان تێدەپەڕن، نەك مرۆڤی كورد لاواز دەكەن، نەك مرۆڤی كورد بێ‌ هیوا دەكەن، نەك مرۆڤی كورد لە ژیان ساردەكەنەوە، بەڵكو مرۆڤی كورد بەرگەی ناگرێ‌. سیاسەتمەداری كورد لە بەر دەم مارەبڕینی بەزۆری كورد و عەرەبدا، (تورك و فارسیشدا) ملكەچانە ڕادەوەستێ‌، هەر تێڕادەمێنێ‌، هەر بیر دەكاتەوە، ناگاتە لێكدانەوەی ڕاست و دروست، هۆكارەكەشی ئەوەیە كە ئەوانە مێشكیان سەرەڕۆیەكی ناساغە، هیچ نەخۆشییەكیش بە ئەندازەی نەخۆشی مێشك و دەروون بە سوێ‌ نییە، مرۆڤــ تووشی لە بیرچوونەوە و خۆ ونكردن دەكا، ئەمە ئەمڕۆ ئەو دۆخەیە كە مرۆڤی كوردی تێدایە، ئەویش بە دەستی دوژمن نا، بە حیساب بە دەستی ئەوانەی خۆیان بە نوێنەری كوردی بێ‌ نوێنەر دەزانن. لە سەد ساڵی ڕابووردوودا، سیاسەتمەداری كورد هێشتا فێرنەبووە دۆست و دوژمنی خۆی بناسێ‌، ئێمە بەردەوام باجی تێنەگیشتنی خۆمان دەدەین و ناتوانین كەسایەتی و لایەن و حیزبە بەرامبەرەكانمان بناسین، دەیانەوێ‌ بە بەخشینی زەمین و پارە و ئیشتی زۆر قانزاجدار لە باشوور، ڕازییان بكەن، لێرەدا دەبێ‌ ئەوە بوترێ‌، كە حكومەتی هەرێم و حیزبی كوردی هیچ دەسەڵاتێكی شەرعی، دەستووری و قانوونیان نییە كە گەردێك لە خاكی كوردستان بدەن بەم سیاسەتمدار، گۆرانی بێژ و چی و چی عەرەب، فارس و تورك، ئەگەر ئەمڕۆ خەڵكی كورد نەتوانن بەرۆكیان بگرن، سبەینێ‌ مێژوو ڕیسوایان دەكا، پیاوێك یا ژنێك حورمەتی خۆی لابێ‌ دەبێ‌ بە تەنگ شكۆی دوای مردنییەوە بێ‌.  

لە خوێندنەوەی مێژووی كوردا، گەلێك حەقیقەتی تاڵ دەردەكەون، یەكێك لەوانە، بەداخەوە ئەوەیە كە هەر كاتێك دووبەرەكی و ترازان كەوتۆتە ناو كوردەوە، ئەوا هەمیشە، بێگانە كە زۆرترین جار داگیركەرەكانی كوردستان بوون، بوونە ناوبژیكەر و دادوەر لە نێواندا، دیارە ئەوەش بە پلەی یەكەم لە بەرژەوەندی حەكەمەكە بووە، لایەنەكانی كوردیش بێ‌ دەستەڵاتانە ڕازی بوون، بۆیە ئەو جۆرە ڕێككەوتنانە درێژخایەن و نیاز پاكی لەگەڵدا نەبووە، بەردەوام هەوێنی دووبەرەكییەكە ماوەتەوە. دووەم، خاڵی لاواز لە كەسایەتی حیزبی كورددا ئەوە بووە كە، بۆ بەردەوامی زۆرانبازی لایەنەكانی كوردستان، زۆر درێژ نەفەسن لەسەر قسە و كاری خراپ، گومانی تێدا نییە، كە هەرگیز بە خێری كورد نەبووە، لەگەڵ ئەوەشدا كە كەسان و لایەنی ناوەندگیری بە پەرۆش و دڵسۆز لەناو كورد خۆیدا كەم نین، بەڵام كەمتر بووە كە كاربەدەستانی كورد شەرمیان لێ‌ بكەن یا ئەدەب لە چارە ڕەشی كورد بكەن، ئەوان بە هەڕەشە و وریاكردنەوەی دوژمنان ڕاهاتوون، كوا ڕێز لە لە قوربانی و شەهیدان و مێژووی نەتەوەكەمان دەگرن! مخابن، چارەسەری زۆرانبازییەكان لەناو خۆدا ئەنجام نەدراون، ئەمە حەیف و ئازاربەخشە، هاوكات، لەو بارەیەوە كارێكیان كردووە كە قەدر و حورمەتی كورد لای دۆست و دوژمن گەیشتۆتە ئاستێكی وا، كە نزمترە لە نزمی، لەگەڵ ئەوەشدا بەرپرسیاران و سیاسەتمەداران پەندێكیان لێ‌ وەرنەگرتووە، ئەوان لە خەیاڵێك و واقیع لە خەیاڵێك‌

 دەستووری ساڵی  2005ی عێراق كراوەتە ئامرازێكی ترسناك كە بە ناوی دەستوور و زۆرینە و دیموكراسییەوە لە ناومان دەبەن، هەموو ئەو كوردانەی لە نووسینەوەی دەستووردا هاوبەشییان كردووە هەر یەكەیان بە ئەندازەی خۆی گلەیی مێژووی بەردەكەوێ‌، ئەوە ئەوان بوون كە نەیانتوانی كەڵك لە دەرفەت وەربگرن و نەتوانن ڕێگایەك بۆ ئازادی و نیوە سەربەخۆیی بۆ بە شێك لە نەتەوەكەیان مسۆگەر بكەن، سیاسەت تێگەیشتنە لە قۆناغەكە و ئامادەكارییە بۆ قۆناغی دواتر، مخابن، بە هاوكاری سیاسەتمەدارانی كورد، بەشێكی گەورەی كوردستانی باشوور، بە "جێ‌ ناكۆك" دیاریكرد، كە ئەوە خۆی لە خۆیدا تەسلیم بوونە و گومان خستنە سەر شەرعییەتی ئەوە بەشانەی باشوورە.

 بۆ نوێنەر و كۆنسۆڵی وڵاتان و تەنانە بۆ گەشتیارێكی سەرنج ورد و زیرەك كە سەردانی باشووری كوردستان بكا بە گشتی لە گەڵ بینینی كۆمەڵێك دیمەنی جوانی ڕێگا و لە شارەكانی هەولێر و دهۆك  و ڕێگاكانی نێوان ئەو شارانە و هەروەها تۆنێلەكانی لە هەولێرەوە بۆ حاجی هۆمەران و شوێنانی دیكە، دەیان بینای زۆر جوان و چەندان گەورە بازاڕ لەو شارانە، لەگەڵ ئەوانەشدا گەلێك دیمەنی ناشیرین و تاریكیش دەبینرێ‌ لەوانە: بۆ شاییەكی گەورەی ترس و دڵەڕاوكێ‌ لە نێوان خەڵك و حكومەتدا هەیە، ئەگەر جاران كۆمەڵگەی باشوور بە زۆر كرابێ‌ بە كۆمەڵگەیەكی سەقەتی سیاسی، لەو دواییەدا بۆتە كەمەڵگەیی گومانلێكراو بە شێوەیەك حكومەت گومان لە خەڵك دەكا، خەڵكیش لەناو خۆیاندا باوەڕیان بە یەكدی نییە و بە چاوی گومان و ناحەزەوە تەماشای یەكدی دەكەن.

دوای 32 ساڵ لە تەمەنی حكومەتی هەرێم، كۆمەڵێك نەك كێشە بەڵكو كۆمەڵێك كارەساتی وەك بێ‌ ئاوی پاك، كەمی كارەبا، خراپی خەستەخانە، دابەزینی ئاستی قوتابخانە، دەستبەسەرداگرتنی هەموو شتێك لە لایەن حیزبەوە، منەتكردن بەسەر خەڵكدا بۆ پێدانی موچە، بەرقەراری قاچاخی ڕەسمی، لاوازی بەراورد بە هێزەكانی حكومەت بە بەراورد بە هێزی چەكداران حیزب، لایەنداری دادگا و لەرزۆكی دادگا و دادوەر لەبەردەم حیزب و كەسانی بە دەسەڵات، خەوشێكی گەورەی بۆ هەرێم دروستكردووە

 لە هەموو بەشەكانی كوردستان، هەر یەكەیان بە پێی تایبەتمەندێتی خۆیان، لە ئێستادا بە هەزار حەكیم بەڕێوەنابرێ‌، ئەگەرچی حەكیم و پیاوی كارامە هەن، بەڵام عەقڵ و مەعریفە و لێزانین، چەكدارێكی ناحاڵی، لە كاریان دەخا. لە باشووردا، دەتوانرێ‌ هەزار حەكیم دادگایی بكرێ‌، بەڵام بە زەحمەت چەكدارێكی حیزبی یا حكومی لەسەر كارێكی ناڕەوا و نا بەجێ‌، دادگایی دەكرێ‌، ڕەنگە لیژنەی جیا جیای لێكۆڵینەوە بۆ حەكیمەكان دروستبكرێن، بەڵام چەكدارەكە وەك بەرزەكی بانان بۆی دەردەچێ‌

بۆ ئەو بارودۆخەی لە هەرێم و لە بەشەكانی دیكەی كوردستاندا هەیە، ڕەنگە ئەوە زیاتر لە جێی خۆیدا بێ‌ كە بوترێ‌ (كورد بەر لەعنەتی خۆی كەوتووە). هیچ گومانێكی تێدا نییە كە جوگرافیا یەكێكە لە هەرە كێشە سەختەكان لەسەر ئاستی مرۆڤایەتی و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، ئەگەر لە ڕۆژگاری كۆن سنوور تەنیا پەیوەندی بە خاكەوە هەبووبێ‌ ئەوا لە ئێستادا یەك ڕەهەندی نییە، بەڵكو ئاو بە ڕوبار و زەریاشەوە، شاخ و ئاسمانیش دەگرێتەوە، لەناو ئەو جۆری سنوورانەدا، تا ئەم ڕۆژانە سنووری خاك لە هەموویان زیاتر بایەخی ستراتیژی هەیە، چونكە ئەو سنوورە دەوڵەتی و سیاسییەیە كە سنووری ئاسمان و ئاویش دیاریدەكا، هەموو شەڕی وڵاتانیش لەسەر خاكە، دەبێ‌ ئەو حەقیقەتەش بزانرێ‌ كە بە درێژایی مێژوو، واقیعی سنوور زۆر شت دەسەپێنێ‌ نەك حەق و ناحەق یا ڕەگەزی بەشەر، ئەوەی كە واقیع دەسەپێنێ‌ هێزە. لە كۆتایی هەر شەڕێكی نێوان وڵاتاندا یا پەیمانێك لە كاتی شەڕدا یا لە كۆتایی شەڕ، سنوور دێتە مەیدان و بە پێی هێزی براوە و سەركەوتوو، سنوور دیاری دەكرێ‌. سنووری سەفەوی ـ عوسمانی، پەیمانی زەهاو، سایكس ـ بیكۆ، پەیمانی ئاگربەست لە نێوان دەوڵەتی عوسمانی و هاوپەیمانەكاندا، كۆتایی شەڕی ڕزگاری توركیا، شەڕی كورد و داعش و كەركوك، شەڕی دوای ڕێفرەندەم لە نێوان كورد و بەغدادا، گەورەترین كێشە و تەڵە بوون كە بۆ كورد دروستكران. 

هۆكارێكی دیكەی ئاژاوەی كەشی سیاسی لە كوردستاندا، بەفیڕۆدانی كاتە و كورد هەرگیز لەو لایەنەوە وەڕز نابێ‌ و خۆی دەرفەتەكان دەخنكێنێ‌، دەیان هەل و مەرجی ناوخۆیی و سیاسی و ڕووناكبیرمان هەیە كە مایەی ئەنجامگیری دەستەوشەی (كورد بەر لەعنەتی خۆی كەوتووە) دەسەلمێنێ‌. دوای ساڵیادی سەد ساڵەی پەیماننامەی لۆزان ئەو لەعنەتە بەردەوامە. 

                                                               لەندن ـ 1ی تەممووزی 2023