سازدانی: سیروان حەمە رەشید

هاوڵاتی: با سەرەتا لەسەر رێككەوتننامەی سیڤەر پرسیار بكەین، لەسیڤەردا رێككەوتن هەبوو كە لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست قەوارەێكی سیاسی بۆ  كورد دابمەزرێنرێ، بۆچی ئەو قەوارە كوردییە دروست نەبوو و پاڵنەرو فاكتەرەكانی سەركەوتنی ریككەوتننامەی لۆزان چیبوون؟

دكتۆر بورهان یاسین: سەرەتا پێویستە ئەوە بڵێین كە لەكاتێكدا لەم رۆژانەدا سەد ساڵ بەسەر پەیماننامەی لۆزاندا تێپەڕ دەبێت، ئێوە پرسیاری یەكەمتان دەربارەی پەیماننامەی سیڤەرە ، بەمەش دەتانەوێ لەهەمان دەرفەت و گفتوگۆدا بەیەكەوە باس لە هەردوو پەیماننامەی سیڤەرو لۆزان بكەین. لەڕووی مێتودییەوە ئەم بەیەكەوە گرێدانە نەك هەر گرنگە بەڵكو زۆریش پێویستە:

1-ساڵانی دوای كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی (١٩١٨ تا ١٩٢٣) یەكێكە لەچركەساتە هەرە دینامیكی و یەكلاكەرەوەكان لەمێژووی مۆدێرنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا: ئەمە چركەساتی لە قاڵبدانەوە و لەفۆڕمدانی ئەو ناوچەیە بوو. كورد لەم چركەساتەدا «بەجێما،» و نەبوو بەسەرنشینی شەمەندەفەری بەدەوڵەتبوون! ئیـمڕۆش دوای سەد ساڵ كورد لەهەمان ئەو قاڵب و فۆڕمەدا لەلایەن ژمارەیەك دەوڵەتەوە و بەگشتی سیستمی دەوڵەت-نەتەوە لەناوچەكەدا «دەست بەسەرەو بەبارمتەگیراوە»؛ .

2- هەردوو پەیماننامەكە بەشێكن لەوەی كە لەڕووی مێژووییەوە پێی دەگوترێ «تەرتیباتی ئاشتی» (peace settlements) دوای جەنگی یەكەمی جیهانی كە لە رێككەوتنەكانی ئاگربەست لەساڵی ١٩١٨ دەستپێدەكات، بە كۆنفرانسی پاریس و سیڤەرو سان ریمۆدا تێپەڕدەبێ و بە لۆزان كۆتایی دێت؛.

 3- بۆ هەردوو پەیماننامەكە رێككەوتنی سایكس-پیكۆ (١٩١٦) وەك «منداڵدان» وایە. بەم مانایەش گرنگی سایكس-پیكۆ لەوەدایە كە سایكس-پیكۆ رێككەوتنێكی سادە نییە، بەڵكو لەوە زۆر زیاتر: ئەم رێككەوتنە جیهانبینی، نەخشە رێگاو فەلسەفەی سیاسی هێزە كۆڵۆنیالیستەكانە، بۆ شێوازی ئیدارەدانی دونیای دوای جەنگی یەكەمی جیهانی، بەدیاریكراویش دونیای دوای هەڵوەشانەوەی دەوڵەتی عوسمانی. ئەوە زۆر گرنگ نییە كە نەخشەی سایكس-پیكۆ كتومت، وەك خۆی، جێبەجێ ناكرێ، بەڵكو گرنگ ئەو نەخشە رێگاو جیهانبینییەی پشتی رێككەوتنەكەیە، كەوەك خۆی دەمێنێتەوە و لەكۆمەڵێك وێستەگەدا ئەزموون دەكرێ و لەدوا وێستگەشیدا، كە لۆزانە، كۆتایی بەدەوڵەتی عوسمانی دێت و سنوورەكانیش دیاریدەكرێن؛.

4- كەم جار لەلێكۆڵینەوەی مێژوویی روودەدات كە، كەم یا زۆر، هەمان وەڵاممان بۆ دوو دانە پرسیار هەبێت. دوو پرسیارمان هەن كە ئەوانیش هۆكارەكانی شكستی پەیماننامەی سیڤەر لەلایەك و لەلایەكی ترەوە ئەو پێدراوو فاكتەرانەی رێگایان خۆش كرد بۆ سەركەوتنی لۆزان، یا راستتر بڵێین سەركەوتنی توركە ناسیۆنالیستەكان، بەسەركرادایەتی مستەفا كەمال ئەتاتورك، لە لۆزان. (لە راستیدا، جوڵانەوەی نەسیۆنالیستە توركەكان، كە لەساڵی ١٩١٩ لە رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ سەریهەڵدا و هەر زووش ئەنكەرەی دەستنیشان كرد وەك پایتەختی جێگرەوە، هەر زوو دژایەتی خۆی بۆ پەیماننامەی سیڤەر راگەیاند و پوچەڵكردنەوەی ئەم پەیماننامەیەی كرد بەیەكێك لەئامانجە هەرە سەرەكییەكانی خۆی). بە واتایەكی تر ئەم دوو پرسیارە وەك دوو دیوی هەمان دراو وان، لە دیوێكەوە شكستی سیڤەر نووسراوە، بەڵام لە دیوەكەی تریان سەركەوتنی لۆزان. دەكرێ وەڵامدانەوەی هەردوو پرسیارەكە لەیەك وەڵامدا كۆبكرێتەوە، كە ئەویش تێگەیشتنێكی وردو هەمەلایەن و فررەهەندە بۆ كۆی رووداوەكانی دوای راگەیاندنی سیڤەر لە(١٠/٨/١٩٢٠) تا دەگاتە رۆژی راگەیاندنی لۆزان، واتە ٢٤/٧/١٩٢٣؛)ە، ئەگەر سیڤەر وەك ترۆپكێك و دەستكەوتێكی گەورەی ناسیۆنالیزمی كوردی (هەڵبەتە دوور لەهەموو ئەو سەرنجانەی كە لەسەر پەیماننامەی سیڤەر هەمانە)، ئەوا بێگومان لۆزان كتومت دژەكەیەتی: لۆزان سەركەوتنی ناسیۆنالیستە توركەكانە، نەك هەر لەكۆتاییهێنان بە سیڤەر بەڵكو لەدامەزراندنی دەوڵەت-نەتەوەیەك (واتە توركیا) كە لەسەد ساڵی رابردوودا دڵڕەقترین پڕۆژەی تواندنەوەی نەتەوەیی دژ بەكورد لە باكوری كوردستان و توركیا جێبەجێ كردووە. نەك هەر ئەوە، بەڵكو ئەو دەوڵەتە یەكێك بووە لەگەورەترین رێگرەكانی گەیشتنی كورد بەمافەكانی، تەنانەت لەبەشەكانی تری كوردستانیش، بە تایبەتی لەباشور و رۆژئاوای كوردستان.

لەپرسیارەكەتاندا دەڵێن «لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست قەوارەیەكی سیاسی بۆ كورد دابمەزرێنرێ.» لە راستیدا، بەپێی ئەو نەخشەیەی كە لەكۆنفرانسی سیڤەردا بۆ ئەو «قەوارە» دیاریكرابوو، ئەو قەوارە تەنها لەسەر بەشێك لەو خاكە پێكدەهات كە ئێستا پێی دەگوترێ باكوری كوردستان. لەوەش ئەولاتر، گرنگە ئەوەش بزانرێ كە تەنانەت، بەپێی پەیماننامەی سیڤەر، بەشێك لەو خاكەی كە باكوری كوردستان بوو، وە بەر ئەو دەوڵەتە دەكەوت كە بڕیار بوو بۆ ئەرمەنەكانی ئەنادۆڵ دابمەزرێنرێ. بەم مانایەش پەیماننامەی سیڤەر، یا راستتر بڵێین بەندەكانی ٦٢، ٦٣ و ٦٤ لەبەشی سێهەمی ئەو پەیماننامەیە، كە بۆ كوردستان تەرخان كرابوو، كۆمەڵێك ئەگەرو گرێ كوێرەی لەخۆگرتبوو كە هەموویان دەهاتنە سەر رێگای جێبەجێكردنی ئەو بەشەی پەیماننامە كە تایبەت بوو بەكوردستان: لە قۆناغی یەكەم، لەماوەی ساڵێكدا، قەوارەكە  ئۆتۆنۆمی دەبێت، دواتر، دوای زۆر ئەگەر و پەناو پێچ، دەكرا ئەو ئۆتۆنۆمیە ببێ بەدەوڵەتێكی سەربەخۆ و خاوەن سەروەری نیشتمانی خۆی. . . سەرەڕای ئەم سەرنجانە لەسەر سیڤەر، گرنگی ئەو پەیماننامەیە لەوەدایە كە یەكەم و دوایین بەڵگەنامە و رێككەوتنی نێو دەوڵەتییە كە دان بەقەوارەیەكی كوردیدا دەنێت وە رەوایەتی پێدەدات لە رووی یاسای نێودەوڵەتییەوە. هەر لەبەر ئەوەش زۆربەی نووسەرانی بواری لێكۆڵینەوەی كوردۆلۆژی كۆكن لەسەر ئەوەی كە سیڤەر «خاڵێكی بۆ گەڕانەوەی» واتە (point of reference)ێكی یەكجار گرنگە بۆ ناسیۆنالیزمی كوردی. لەبەرامبەردا، زۆر كەم شت هەیە، ئەگەر ئەسڵەن شتێك هەبێ، بە رادەی پەیماننامەی سیڤەر، كە لەسەد ساڵی رابردوودا بەو رادەیە حزوری هەبووبێ لە رۆح و حاڵەتی دەروونیی ناسیۆنالیزمی توركیدا. ئەم حزورە بووە بە «كۆدەرد» (syndrome) و گرێ لەقوڵایی دەروونیی ناسیۆنالیزمی توركیدا. لە لۆژیكی ئەم كۆدەردو گرێیەدا، لەهەر كات و جێگایەك باسی دۆزی كورد كرا یا ناوی كورد یا كوردستان هێنرا، بە تایبەتی لەلایەن دەوڵەت و دامەزراوە رۆژئاواییەكانەوە، ئەوا سیڤەر بەتوندی ئامادە دەبێ و دەبێتە هۆی شڵەژانی دەرونی ناسیۆنالیستە توركەكان، لەئاستی فەرمی و نافەرمیدا؛.

بەڵام بۆ وەڵامی ئەوەی كە «ئایا بۆ كوردستانی سەربەخۆ» دروست نەبوو، بەواتایەكی دیكە ئەو گۆڕاوو پێدراوانە چی بوون وایانكرد كە پەیماننامەی سیڤەر شكست بهێنێ و لەبەرامبەریشدا لۆزان سەربكەوێ، پێویستیمان بەوەیە لەهەموو ئاستەكانی سیاسەت و ئەو هاوكێشە ستراتیژی ئیقلیمی و جیهانییەی كە لەماوەی سێ ساڵی نێوان سیڤەرو لۆزاندا هاتنەكایەوە، بخەینە بەر باس و لێكۆڵینەوە:

1- رۆڵی جوڵانەوەی ناسیۆنالیستە توركەكان بەسەركردایەتی ئەتاتورك لەشكستپێهێنانی سیڤەر:

هەر وەك گوترا، ئەم جوڵانەوەیە هەر لە سەرەتادا، كە پەیماننامەی سیڤەر راگەیاندرا، سەرسەختانە دوژمنایەتی خۆی بۆ راگەیاند. . . بە تایبەتی پێنج پێدراوو گۆڕاو پێگەی ئەم جوڵانەوەیەی بەهێزتر كرد، تا رادەی ئەوەی ئەم جوڵانەوەیە توانی ئاراستەی سیاسی و ستراتیجی هێزە كۆلۆنیالیستەكان بگۆڕێ، بەرهەمی ئەم گۆڕانكارییە لەكۆنفرانسی لۆزان بەلوتكە گەیشت و كۆتای بەسیڤەر هات: أ- سەركەوتنەكانی ئەم جوڵانەوەیە دژی ئەرمێنیا (دواتر ئەرمێنیای سۆڤیاتی) و مۆركردنی رێككەوتنی ئەلێكساندرۆپۆل لە ١٧ی نۆڤێمبەری١٩٢٠ لەگەڵ ئەو وڵاتە. بەپێی ئەم رێككەوتننامەیە، ئەرمێنیا دەستبەرداری بیرۆكەی ئەرمینیای گەورە بوو، واتە بەیەكجاری دەستی لە «یەكگرتنەوە» لەگەڵ «ئەرمینیای ئەنادۆڵ» هەڵگرت؛ ب- سەركەوتنی جوڵانەوەكە بەسەر یۆنانییەكاندا لە پایزی ١٩٢٢. ئەم سەركەوتنە لەزۆر رووەوە یەكلاكەرەوە بوو؛ ج- رێككەوتنی جوڵانەوەكە لەگەڵ حكومەتی بەلشەفی لە بەهاری ١٩٢١. ئەم رێككەوتنە بووە هۆكارێكی گرنگ لەبەهێزكردنی پێگەی دیپلۆماسی جوڵانەوەكە و دواجار گۆڕینی هەڵوێستی بەریتانیا، فەرەنساو ئیتاڵیا بەرامبەر كۆی مەسەلە پەیوەندیدارەكان بەدواڕۆژی ئەنادۆڵ؛ د- ناسیۆنالیستە توركەكان توانیان لەكۆنفرانسی لەندەن (لە شوباتی ١٩٢١) خۆیان وەك نوێنەری «توركیا» بسەپێنن، لەبەرامبەردا نوێنەری دەوڵەتی عوسمانی كۆنفرانسەكەی جێهێشت، بەمەش ناسیۆنالیستە توركەكان پێگەی خۆیان جێگیر كرد وەك جێگرەوەی حكومەتی عوسمانی لەئیستانبۆڵ؛ ح- پڕۆژەی ئەتاتۆرك لە دامەزراندنی دەوڵەتێك تەنها لەسەر خاكی ئەنادۆڵ، دەستهەڵگرتن لە هەموو ئەو ناوچانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە پێشتر لەژێر ركێفی دەوڵەتی عوسمانیدا بوون (جگە لەویلایەتی موسڵ)، یەكانگیر بوو لەگەڵ دیزاین و ستراتیجی هێزە كۆڵۆنیالیستەكان، چونكە دەوڵەتێكی ئەوها زەمانەتێكی یەكلاكەرەوە بوو بۆ خواستی ئەو هێزانە بۆ لەگۆڕنانی یەكجارەكی ئیمپراتۆریی عوسمانی. هەروەها ئەم دەوڵەتە (واتە توركیا) جێگرەوەیەكی باش دەبوو وەك بەربەست لە نێوان سۆڤیەت لەلایەك و ناوچەی بەرژەوەندییەكانی ئەو هێزە كۆڵۆنیالیستانە لە رۆژهەڵاتی ناوەست؛

2- دوودڵی و ناكۆكی لەنێوان هێزە سەرەكییەكان (بەریتانیا، فەرەنسا و ئیتاڵیا) لە مەسەلە پەیوەندیدارەكان بەچارەنووسی دەوڵەتی عوسمانی. لە راستیدا، هەر لەكاتی گفتوگۆكانی كۆنفرانسی لەندەن (شوباتی ١٩٢١) فەرەنسا و ئیتاڵیا ئامادەبوون أ- دەستبەرداری سیڤەر ببن؛ ب- دەستبەرداری «پشكەكانی خۆیان لەخاكی ئەنادۆڵ» ببن و رێككەوتن لەگەڵ دەسەڵاتەكەی توركە ناسیۆنالیستەكان بكەن؛.

3- راستییە مێژووییەكە ئەوەیە كەئەو دیزاینەی لەناو پەیماننامەی سیڤەردا بۆ كوردستان  كێشرابوو زیاتر دەربڕی ئەو یەكانگیرییە بوو كە لەو چركەساتەدا لە نێوان خەونی بەدەوڵەتبوونی كورد لە لایەك و بەرژەوەندییەكانی زلهێزەكانی ئەوكاتە، بەكۆمەڵێك هۆكار، فەراهەم بوو. . . بە هەر حاڵ تەمەنی ئەم یەكانگیربوونە لەنێوان خەونی كوردان لە لایەك و بەرژەوەندییەكانی زلهێزە براوەكانی ئەو كاتە یەكجار كورت بوو، تەنانەت ئەو یەكانگیربوونە بەشی ئەوەشی نەكرد هەنگاوێكیش لەئاراستەی جێبەجێكردنی پەیماننامەی سیڤەر بهاوێژرێ. . . دواجار لە لۆزاندا نەك هەر ئەم یەكانگیربوونە نەما، بەڵكو جێگرەوەكەی، یا راستتر بڵێین دژەكەی، یەكانگیربوون بوو لەنێوان بەرژەوەندی وڵاتە كۆڵۆنیالیستەكان لە لایەك و خواست و بەرژەوەندییەكانی ناسیۆنالیستە توركەكان، بوو بەئەمری واقیع!

4-سیاسەتی بەریتانیا بەرامبەر بەكورد پڕ بوو لە دژایەتی و ناجێگیری: دواجار دەبوایە بەریتانیا لەنێوان پێداگری لەسەر جێبەجێكردنی سیڤەر لە لایەك، بەدەستهێنانی ویلایەتی موسڵ لە لایەكی دیكەوە یەكێکیان هەڵبژێرێ: بەریتانیا ویلایەتی موسڵی هەڵبژارد! كاتێك كەهەموو قسە و باسەكانی ناو كۆنفرانسی لۆزان دەخوێنینەوە دەبینین چەندە بەدەستهێنانی ویلایەتی موسڵ بۆ بەریتانیا گرنگ بوو. بەم واتایەش لەو باس و خواسانەدا بەوردی دەردەكەوێ كە چۆن چارەنووسی كوردانی ئەنادۆڵ دەبێتە شتێكی فەرامۆشكراو بۆ بەریتانییەكان، لەبەرامبەریشدا چۆن چارەنووسی كوردانی ویلایەتی موسڵ دەبێتە چەقی باس و پێداگری، نەك بەو مانایەی داوای بەدەوڵەتبوون بۆ كوردانی ویلایەتەكە بكات، بەڵكو ئەو پێداگرییە تەنها بەشی ئەوە بكات كەسۆزی ئەو كوردانە بۆ لای بەریتانییەكان رابكێشی بۆ ئەوەی ئەگەر هاتوو لەداهاتوودا چارەنووسی ویلایەتەكە بە «ریفراندۆم» یەكلاكرایەوە ئەوا لایەنگیری كوردەكانی ویلایەتەكە مسۆگەر بكرێ بۆ بوون بە بەشێك لەدەوڵەتە تازە دامەزراوەكەی عێراق، كە هەڵبەتە ئەوكاتە مونتەدەبەیەكی بەریتانی بوو.

هاوڵاتی:  بەرێزتان ئەزانن  لەم رۆژانەدا یادی سەد ساڵەی رێككەوتننامەی لۆزان دەكرێتەوە، ئەو رێككەوتنە چییەو پاڵنەر و هۆكاری رێككەوتنەكە چیبون؟

دكتۆر بورهان یاسین: ئەمساڵ، رێك لە ٢٤-٧-٢٠٢٣، سەد ساڵ بەسەر راگەیاندنی پەیماننامەی مێژوویی لۆزاندا تێپەڕ دەبێ. ئەم پەیماننامەیە بەرهەمی یەكێك لەدرێژترین كۆنفرانسەكان لە مێژووی مۆدێرن بووە: ئەم كۆنفرانسە لە پایزی ١٩٢٢ دەستی بەكارەكانی كرد، بەڵام لە هاوینی ١٩٢٣دا كۆتاییهات، هەڵبەتە بەناوبڕێكەوە (لە زستانی ١٩٢٢-١٩٢٣). كۆنفرانسی لۆزان لەنێوان براوەكانی جەنگی یەكەمی جیهانی (بەتایبەتی بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا و یۆنان) لە لایەك وە نوێنەری دەسەڵاتی توركە ناسیۆنالیستەكان لە لایەكی ترەوە. هەر لەسەرەتادا كۆنفرانسەكە بەجۆرێك لەهاوسەنگی، لەنێوان لایەنەكانی براوەی جەنگ لە لایەك و توركە ناسیۆنالیستەكان لەلایەكی ترەوە، دەستیپێكرد، چونكە كۆنفرانسەكە لەسەر خاكی هیچ یەكێك لەدەوڵەتە براوەكانی جەنگ نەبەسترا بەڵكو لە لۆزان، لەسەر خاكی وڵاتێكی بێلایەن، واتە سویسرا. (تەنانەت ناسیۆنالیستە توركەكان لەسەرەتادا خوازیاری ئەوە بوون كە كۆنفرانسەكە لەسەر خاكی ئەنادۆڵ ببەسترێ). ئەمەش بۆ خۆی هێمایەكی گرنگ بوو كە ئیتر دەوڵەتە براوەكانی جەنگ چیتر لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی (دۆڕاوی جەنگی یەكەمی جیهانی)دا دانانیشن بەڵكو لەگەڵ لایەنێك دادەنیشن كە براوەی شەڕە لەبەرامبەر یۆنانییەكان و ئەرمەنەكان وە هەروەها ئەم لایەنە كۆمەڵێك دەستكەوتی دیپلۆماسی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیی بەدەستهێناوە و هەوڵیش دەدات «وەك براوە» لە كۆنفرانسەكەدا مامەڵە بكات.

دەرەنجام: دەسەڵاتی توركە ناسیۆنالیستەكان، بە سەرۆكایەتی ئەتاتورك، براوەی بێ سێ و دووی كۆنفرانسی لۆزان بوون، چونكە توانیان «شكستی دەوڵەتی عوسمانی بگۆڕن بە سەركەوتن وە سەركەوتنی كوردیش لەسیڤەر بكەن بە شكست،» ئەمەش بۆ خۆی دەرەنجامێكی یەكجار سەرنجڕاكێش و گرنگە.

هاوڵاتی:  ئایا رێككەوتننامە چووە بواری پراكتیكەوە،  دەرهاویشتەكانی بۆ كورد و توركیاو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چییبون، و ئایا ئەوە راستە كە ئەم رێككەوتنە دوای سەد ساڵ هەڵدەوەشێتەوە؟

دكتۆر بورهان یاسین: لەهەر سێ گۆشەبینینی كوردستانی، توركی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، پەیماننامەی لۆزان رووداوێكی گرنگ و مێژووییە:

یەكەم، لە دیدی كوردستانییەوە: 1- ئەم رووداوە بەمانای یەكلابوونەوەی دابەشبوونی كوردستان، ناسراو بەكوردستانی عوسمانی بۆ سێ بەش (باكور، باشور، رۆژئاوا) بوو، ئەگەر چی مەسەلەی ویلایەتی موسڵی عوسمانی، لەو كۆنفرانسەدا یەكلانەكرایەوە، بەمەش دیاریكردنی سنوورەكانی نێوان عێراق و توركیا بۆ ١٩٢٥-١٩٢٦ دواخرا، بەڵام ئەم ویلایەتە، وەك ئەمری واقع، هەر زوو لەكۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی و دواتر دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە، كەوتبووە ژێر ركێفی عێراق وەك مونتەدەبەی بەریتانی؛ 2- لۆزان كۆتاییهاتنی پەیماننامەی سیڤەر بوو، ئەو پەیماننامەیەی كە بڕیار بوو خەونی كورد لەدەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردستانی، بەڵام سنووردار، بەرجەستە بكات.

ئەم رووداوە بوو بەسەرەتایەك بۆ رەوتی مێژوویی كوردایەتی لەسەد ساڵی رابردوودا، بە تایبەتی لەشێوازی ململانێ لەنێوان دوو ئاراستە، رەوتی سەربەخۆیی لە لایەك وە رەوتی «ئۆتۆنۆمی و فەرماڕەوایی خۆماڵی» لە لایەكی دیكەوە. رەوتی دووهەمیان لەدوای جەنگی دووهەمی جیهانییەوە بە روونی بوو بە رەوتێكی باڵادەست؛ 3- سەركەوتنی ناسیۆنالیستە توركەكان لەكۆنفرانسی لۆزاندا و دامەزراندنی دەوڵەتی توركیا، بووە سەرەتای راستییەكی تاڵ لە مێژووی كورددا: هەر لەسەرەتای هاتنەكایەی ئەم دەوڵەتەوە دوو دانە راستی تاڵ و گرنگ دەركەوتن: أ- ئەم دەوڵەتە لەسەر پرەنسیپی یەك نەتەوە، یەك دەوڵەت، یەك سەروەری دابەشنەكراو، یەك كەلتور و یەك زمانی رەسمی (واتە توركی)، دڵڕەقترین و مەترسیدارترین بەرنامە و پڕۆژەی توانەوەو ئینكاری نەتەوەیی بەرامبەر بەكورد راگەیاند؛ ب- ئەم دەوڵەتە هەر لەسەرەتاوە دوژمنایەتی خۆی بۆ هەر ماف و پێشوەچوونێكی سیاسییانەی كورد لەدەرەوەی سنوورەكانی توركیا راگەیاند، و لەسەد ساڵی رابردووشدا تا توانیویەتی ئەم مەبەستەی خۆی بەكردار سەلماندووە؛ ج- بوونی گەورەترین بەشی كوردستان (لە رووی خاك و دانیشتوانەوە) لەناو سنوورەكانی توركیادا كاریگەریی فرەلایەنی لەسەر تەواوی دۆزی كورد جێهێشتووە، لەئێستاشدا هەر وەهایە؛ .

دووەم، لەدیدی دەوڵەتی توركیاوە، ئەم پەیماننامەیە: 1- بوو بەسەرەتای دەوڵەتێكی نوێ، واتە كۆماری توركیا، كە هەر زوو وەك دەوڵەتێكی «زلهێزی ئیقلیمی» دەركەوت و بوو بەشێك لەهاوكێشەیەكی ئیقلیمی فراوان، وە دواتر جیهانیش؛ 2- بە دیدی دامەزرێنەری ئەم دەوڵەتە (واتە ئەتاتورك)، پەیماننامەی لۆزان «ئەو بەڵگەنامەیەیە كە دەریدەخات هەموو ئەو هەوڵانەی سەدان ساڵە دەدرێن و دەخوازرا لە رێگای سیڤەرەوە بگەن بەئامانجی وردوخاشكردنی نەتەوەی تورك، بێواتا كۆتاییان هات. ئەمە سەركەوتنێكی دیپلۆماسی بێوێنە بوو لەمێژووی دەوڵەتی عوسمانیدا؛»  3- پەیماننامەی لۆزان فاكتەرێكی زۆر گرنگ بوو لەكۆتاییهێنان بەئیمپراتۆریی چەند سەد ساڵەی عوسمانی و لەگەڵیشیدا كۆتاییهێنان بە، ئەوەی لەمێژوودا بە «مەسەلەی رۆژهەڵات» (eastern question) ناسراوە. مەسەلەی رۆژهەڵاتیش كۆی ئەو ناجێگیرییە دیپلۆماسی و ئابوورییە بوو كەدەوڵەتی عوسمانی لەكۆتایی سەدەی هەژدەمەوە تاكۆتایی تەمەنی تیایا ئەژیاو ئەم ناجێگرییەوە ببووە هۆی كاردانەوە و دەستوەردانی جۆراوجۆری ئەو كاتەی زلهێزەكان لەو دەوڵەتەدا؛ 4- لە پەیماننامەی لۆزاندا شتێك روویدا كە كەمجار لەمێژوودا روویداوە: دەوڵەتی عوسمانی یەكێك بوو لەدۆڕاوە سەرەكییەكانی جەنگی یەكەمی جیهانی، بەڵام لە رێگای پەیماننامەی لۆزانەوە دۆڕاوی جەنگ گۆڕدرا بە براوە. ئەگەر سیڤەر سیمبۆل و هێمای دۆڕاوی دەوڵەتی عوسمانی بووبێت، ئەوا بێگومان لۆزان وەك هێماو جەختكەرەوەی سەركەوتن دەردەكەوێ.

سێهەم، لە گۆشەبینینی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە: 1- لۆزان بوو بە وێستگەیەكی یەكجار گرنگ لەسەرهەڵدان و بەرجەستەبوونی سیستمێكی نوێ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئەم ناوچەیە چیتر لە سیستمی «ئیمپراتۆری» كۆندا نەمایەوە، بەڵكو پێی نایە قۆناغێكی نوێ لەسیستمی سیاسی، واتە سیستمی دەوڵەت-نەتەوە، دەوڵەتی مۆدێرن؛ 2- ئەم پەیماننامەیە، لەئاستی هەموو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بوو بەدەربڕی ئەو راستیەی كە سیستمی نوێی جیهانی تەنیا بەرهەمی سیاسەت و جیهانبینی هێزە كۆڵۆنیالیستە رۆژئاواییەكان نییە، بەڵكو ناسیۆنالیزمی لۆكاڵیش دەورێكی گرنگ، تەنانەت یەكلاكەرەوەش، دەبینێ، هەڵبەتە مەبەستیش بە رادەی یەكەم ناسیۆنالیزمی توركییە، كە رۆڵێكی گرنگی بینی، بەتایبەتی لە رێگای لۆزانەوە، لەكۆتاییهێنان بە سیستمی ئیمپراتۆری و بەرجەستەكردنی سەرەتاكانی دەوڵەتی مۆدێرن لە رۆژهەڵاتی ناوەراست؛ 3- پەیماننامەی لۆزان هێڵی یەكلاكەرەوەیە لەنێوان دوو جۆر لە مێژووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پێگەی ئەو ناوچەیە لە هاوكێشەی جیهانیدا: پێشتر جیهانی رۆژئاوا زیاتر لە رێگای ئیمپراتۆریی عوسمانی مامەڵەی لەگەڵ رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەكرد، بەڵام دوای لۆزان ئیتر دەوڵەت-نەتەوە، بەتایبەتیش لەحاڵەتی ناوچەی كڕۆكی دەوڵەتی عوسمانی، لە رێگای توركیاوە ئەو مامەڵەیە كرا.

ئەوەی كە لەساڵانی دواییدا دەسەڵاتدارانی توركیا، زۆر بە تایبەتی سەرۆكی ئەو وڵاتە (رەجەب تەیب ئەردۆغان) جار دوای جار دووپاتیان كردووەتەوە كە ئیتر «دوای سەد ساڵ لۆزان كۆتایی دێت» و ویلایەتی موسڵیش «دەگەڕێنینەوە» بۆ وڵاتی دایك، واتە توركیا، جێگای سەرنج و تێڕامانە.

هەڵوەشانەوەی پەیماننامەی لۆزان، هەڵبەتە بەدیدی بەشێك لە دەسەڵاتدارانی توركیا، بە مانای هەڵوەشانەوەی بنەماكانی ئەو واقیعە دێت كە لەو پەیماننامەیە كەوتەوە. ئەگەر چی دەكرێت بەشێك لەو بانگەشەیە وەك بەكاربردن (ئیستهلاك)ی سیاسی ناوخۆیی توركیا تەماشا بكرێت، بۆ نموونە پڕۆپاگاندەی هەڵبژاردن، بەڵام دەشكرێت وەك خەونێكی ئیمپراتۆری و خواستی فراوانخوازیش تەماشا بكرێت. ئەوەش گرنگە بڵێین ئەم خەونی ئیمپراتۆرییە لەكاتێكدا دێت دوو زلهێزی ئیقلیمی و جیهانی دیكە (روسیا و ئێران) بەكاریگەری هەمان «خەونی ئیمپراتۆری: چاویان لەفراوانخوازییە»!

لە لایەكی ترەوە ئەگەر چی ستەمی هەرە گەورە لەدەرەنجامی لۆزان، لەئاستی باكوری كوردستان و كوردستانی گەورە، بەر كورد كەوتووە، بەڵام بە هەمان رادە لایەنە كوردییەكان گوزارەشیان لە گۆشەبینینی كوردستانییانە نەكردووە روو لە پەیماننامەی لۆزان و سەد ساڵەی ئەو پەیماننامەیە و چارنووسی. بەتایبەتی جێگای سەرنجە كە هێزە سیاسییەكان و دەسەڵاتی سیاسی لەباشوری كوردستان، لە بەرامبەر ئەو هەموو بانگەشە و ئاماژانەی توركیا لەمەڕ «گەڕاندنەوەی ویلایەتی موسڵ بۆ توركیا،» بێدەنگییەكی سەرسوڕهێنەریان هەڵبژاردووە: ئەم بێدەنگییە جێگای نیشانەی گومان و نیشانەی پرسیاری جددین! ئەم بێدەنگییە لەكاتێكدایە كە هەر باسكردنێك لە چارەنووسی ئەو ناوچەیەی كە پێشتر ویلایەتی موسڵی عوسمانی بوو رێك باسكردنە لەچارەنووسی باشوری كوردستان.  

ئەوەی راستی بێت لەهیچ جێگایەكی هەر ١٤٣ بەندەكانی پەیماننامەی لۆزان، لە پڕۆتۆكۆڵە لكێندراوەكان بە پەیماننامەكەوە، تەنانەت لە رێكەوتنی نێوان توركیا و عێراق (ناسراو بە رێككەوتنی ئەنكەرە، بۆ دیاركردنی سنوور، لەساڵی ١٩٢٦) باسی كۆتاییهاتنی لۆزان یا «گەڕانەوەی» ویلایەتی موسڵ بۆ توركیا نەكراوە.