سەردار عەزیز

جوانەمەرگ میلان كۆندێرا لە تەمەنی ٩٤ ساڵیدا لە ماڵەكەی خۆی لە پاریس كۆچی دوایی كرد. خوێنەری كورد بە نوسینەكانی كۆندێرا ئاشنایە. بەڵام كۆندێرا تەنها ڕۆماننوسێك نیە. بە گشتی دوو دید هەیە بۆ كۆندێرا، یەكێكیان نوسەرێكی پرسە مرۆییەكانە لە سات و دۆخی تایبەتدا، دووەم، نوسەرێكی سیاسییە. كاتێك لە مەر ئەم پرسە لە گەڵ وەرگێر كەریم عەبدوالڕحمان قسەم كرد، ئەو وەهای پێ باش بوو، كۆندێرا وەك نوسەرێكی سیاسی نەبینرێت، چونكە خۆشی، خۆشی بەو دیدە نەدەهات و هەروەها زۆرجار نوسەرانی گەلانی تر، خێرا دەخرێنە كونەواجەی دۆخی سیاسییەوە. بەڵام سەرباری ئەمە كۆندێرا ناتوانرێت لە دیدی سیاسی و خوێندنەوەی سیاسی بە دوور بگیرێت. شایانی باسە كە كۆندێرا نەك هەر ڕۆمان بەڵكو وتار و لێكۆڵینەوەی ئەدەبی و كەلتوریشی نوسیوە.

تیمایەك كە زۆر زاڵە بە سەر كۆندێرادا و بە چەندین شێواز دەریبڕیوە، پرسی گەلی بچوك و مەترسی لە ناوچونیانە. كۆندێرا خۆی خەڵكی چیكە، كە جاران چیكۆسلۆڤاكیا بوو، پاش پەرتبون هێندەی تر بچوك بونەوە. چیكی بونی ئەو چەند پرسێكی بۆ دروستكردوە، یەكەم، ئایا چیكیەكان ئەوروپین یان ڕوسی (نا ئەوروپی). لە چەندین نوسیندا كۆندێرا هاتوەتە سەر ئەم پرسە و وەها دادەنێت ئەوروپای ناوەند، مۆزایكێكە لە گەلانی بچكۆلە كە ڕفێنراون. لەم پرۆسەی ڕفاندنەدا هەوڵدەدرێت یادەوەرییان بسڕدرێتەوە و بكرێن بە خەڵكانێكی تر. ئەم دیدە كۆندێرای هێندە بە سیاسیی كردبوو كە زۆر بە نێگەتیفی باسی نوسەرانی ڕوسی وەك دۆستەیەڤیسكی و نابۆكۆف ئەوانیتر دەكرد. (شایانی باسە، لە ئەوروپا و ئەمریكا خوێندنەوەی نوێ بۆ ئەدەبی روسی دەكرێت، بە تایبەتی لە ڕوانگەی كەلتور و ئیمپریالیزمەكەی ئیدوارد سەعیدەوە. سەعید زۆر نوسەری دەخستە خانەی ئیمپریالیزمەوە كە هەرگیز لە سەر ئیمپریالیزم قسەیان نەبوو، بۆ نمونە جین ئۆستن. بەم دیدە تۆلستۆیش دەخرێتە ئەو خانەیەوە).  بەختیار عەلی لەمبارەیەوە دەنوسێت.

(تەمەنم 25 ساڵ بوو كە یەكەم كتێبی كۆندێرام خوێندەوە، كتێبێكی بەرگ شین، بە ناونیشانی «كڵاوەكەی كلیمنتس». كۆمەڵێك وتاری كورتی كۆندێرا بوو «ئەحمەدی میر علایی» وەریگێڕابوونە سەر فارسی، ئەحمەدی میر عەلایی دواتر خۆی لەو ڕووداوانەدا كە بە «كوشتنی زنجیرەیی» ناودەبرێن، بووە قوربانی تیرۆری كۆماری ئیسلامی. ئەو كۆمەڵە وتارەی سەرەتای دۆزینەوە و ناسینی من بوو بۆ كۆندێرا، بەتایبەت لە یەكێك لە وتارەكانیدا باس لە جیاوازی نێوان سرودی میللی، نەتەوە بچوكەكان و نەتەوە گەورەكاندا دەكات. جەغت لەوە دەكاتەوە، نەتەوە گەورەكان ترسێكی وەهایان لە لەناوچوون نییە ، بە پێچەوانەی نەتەوە بچوكەكان كە هەمیشە ترسێكی قووڵیان هەیە نەمێنن و لە ناوبچن و لەسەر شانۆی مێژوو جێگایەكیان نەبێت، ئەو جیاكارییە لەو تەمەنەدا بۆ من دەرگایەكی گەورە بوو لە سایكۆلۆژیای دەستەجەمعی كورد تێبگەم، میللەتێك كە هەمیشە لە بەردەم هەڕەشەی نەماندا بووە و تەواوی ژیان و وجودی، بە ترسی بەردەوامی لە ناوچوونەوە بەستراو).

دیارە بە ڕامان لە سرودی ئەی ڕەقیبی كوردیش، لە یەكەم دێڕدا ئەوە بە زەقی دەردەكەوێت كە چۆن كورد دەترسێت لە لەناوچون.

وەك كۆندێرا دەڵێت گەلی بچوك، بە ئاگایە بە خۆی، ئەم خود ئاگاییە، تەنها پۆزەتیف نیە. یەكێك لە دەرئەنجامەكانی پرسی شوناسە.  بەڵام وەك  گواتاری و دۆلۆز لە كتێبی كافكا و ئەدەبی كەمینەدا جەختی لە سەر دەكەنەوە، ئەدەبی كەمینە بە گشتی سێ خەسڵەتی هەیە، یەكەم، زمانێكی نائاشنایان دابڕاو، دیتیرۆرەرایزەیشن، دووەم، سیاسی بوون، سێیەم، هەوڵدان بۆ رونێتی. بەڵام لە هەمانكاتدا خەسڵەتێكی تریش لە ئەدەبی كەمینەدا هەیە كە شۆڕشگێڕییەتی. دیارە دەبێت ئەوە ڕون بكەینەوە كە بەكاربردنی گواتاری و دۆلۆز بۆ ئەدەبی كەمینە جیاوازە، چونكە ئەوان زیاتر جەخت لە سەر ئەو ئەدەبە دەكەنەوە كە لە ناو زمانی جیهانیدا وەك كەمینەیەك نوسراوە، بۆ نمونە، كافكا، یان بیكێت یان ئەدەبی پەنابەران. بەڵام سەرباری ئەمە، سیاسی بونی ئەدەبی كەمینە یان گەلانی بچوك پرسێكی زەقە. ڕەنگە هۆكاری سەرەكی ئەمە ئەوەبێت كە قسەكردن یان ئاساییبوی دەربڕین تەنها بۆ گەلانی گەورەیە. لە ناو كایەی سیاسی و ئەدەبیاتی سیاسیدا دەوڵەتی بچوك، هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدایە كە چۆن بە سەر بچوكی خۆیدا زاڵ بێت. ساڵی پار لە زانكۆ مۆندیالی قەتەرم گوتەوە وەك نمونەیەك بۆ هەوڵدان بە سەر بچوكیدا.

زۆر خەسلەت هەیە كە كۆندێرا وەها لێدەكات، كوردییانە بخوێندرێتەوە. بۆ نوسەر و وەرگێڕ پێشڕەو محمد (خاڵی زۆر گرنگ لای كۆندێرا پرسی خەبات و بەرەنگارییە دژی بیرچوونەوە. یەكێك لەو خاڵانەی لە كتێبەكەمدا بەناوی «كەرنەڤاڵی شكستخواردووان» زۆر لە ڕوانگەی واڵتەر بنیامینەوە گەشەم پێدا، پرسی ڕادیكاڵیزەكردنی یادەوەریی بوو.

ئەگەرچی بنیامین لە سیاقی پێش هۆلۆكۆست-دا نووسیویەتی بەڵام پێشبینیی ئەوەی كردبوو كە لەبیرچوونەوە كارەساتێكی گەورەتر بەسەر قوربانیاندا دەهێنێت، زیاتر لە خودی هەوڵەكانی هێزی داگیركەر. ئێمە وەك كورد، گیرۆدەی دەستی بیرچوونەوەین و بەدەست نەبوونی یادەوەرییەكی زیندووەوە دەناڵێنین).

كوندێرا گەلی بچوك بە خێزانێكی گەورە دەچوێنێت. بۆ ئەم مەبەستە، وەك یەكێك لە میتۆدە باوەكانی پەنا دەباتە بەر ئیتمۆلۆجیا، ڕەچەڵەكی وشە. لەم ڕوانگەیەوە دەگەڕێتەوە بۆ ڕەچەڵەكی وشەی خێزان لای ئایسلەندییەكان. لە ئەنجامدا كۆندێرا ئەندامێتی و بەرپرسیارێتی و ئاسان نەبونی جودابونەوە  یان خۆ-جوداكردنەوە وەك خەسڵەتی هاوبەشی خێزان و گەلی بچوك دادەنێت. بۆ نمونە ستاندال، وەك نوسەرێكی فەرەنسی، كاتێك دەڵێت حەزی دەكرد لە بری فەرەنسی ئیتالی بوایە، نابێتە مایەی برینداربونی فەرەنسییەكان، بەڵام ئەگەر بۆ نمونە ستاندال یونانی یانی چیكی بوایە، ئەوا چیك و یوناییەكان هەستیان بە برینداریی دەكرد بەوەی نوسەرێكی گەورەیان پێیخۆشە كە سەر بەگەلێكی تر بێت. ئەم خودئاگایی و هەستیارییە لای كوردیش زۆرە، نوسەر و ڕۆشنبیر بەردەوام داوای ئەوەی لێدەكرێت كە خۆی بكات بە قوربانی، ژیانی خۆی ببەخشێت، خودی خۆی هیچ لە لا مەبەست نەبێت. ئەمەمان بە زەقی لە چیرۆكی ژیان و مەرگی عەزیز گەریدا بینی. لێرەدا دەبێت ئاماژە بە ئەوەش بدەین ئەندامێتی خێزان، زۆر جێگای نەفرەت بوە لای نوسەرانی گەورەی ئەوروپا، جۆیس بۆ نمونە.

سەربوردەی عەزیز گەردی زۆر شتمان دەبارەی باری دەرونی گشتی گەلێكی بچوككراوی وەك كورد پێدەڵێت. گەلێك كە هەست دەكات كەس پاكی لە گەڵدا ناكات، تەنانەت نوخبەكەی خۆشی، بۆیە كاتێك كەسێك پاك دەردەكەوێت دەبێتە مایەی سەرسوڕمان. هەروەها كورد لە ئەنجامی ئەمەدا توشی جۆرێك لە بێباوەڕیی بوە بەرامبەر نەك ئەوانی تر بەڵكو خەڵكانی خۆی و تەنانەت خودی خۆشی. ئەم دۆخە لە ئەنجامدا كۆمەڵێك بەهای زۆر خەیاڵی و ناواقیعی و یوتوپیایی دروستكردوە، هەموو كەس دەزانێت بونیان نیە بەڵام بانگەشەیان بۆ دەكات. ئەمەش مایەی دوفاقی گەورەی كۆمەڵگا و نوخبەكەیەتی. نوخبەی سیاسی و دینی هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدان كە چۆن وێنا و فێڵی پاكێتی بەرهەم بهێنن. ئەم پەیوەندییە نەخۆشە، كە هەموو كەس هەوڵی پیادەكردنی دەدات و بەڵام هەموو كەس دەزانێت ڕاست نیە، هۆكاری ئەو دووفاقیە كۆمەڵایتیەیە، كە لە زۆر ئاستی تردا ڕەنگ دەداتەوە. لە كاتێكدا كە كورد زۆر جەخت لە سەر پاكێتی دەكاتەوە، ئەندامەكانی زۆرترین خیانەت بەرامبەر یەكتر دەكەن. ئەم دوفاقییە مایەی سەرسوڕمان نیە. هەروەها تەنها لە ئاستێكی دیاریكراودا نامێنێتەوە، بەڵكو دێتە ناو بوارەكانی ژیانی تایبەتەوە. وەك بەختیار عەلی دەڵێت، كۆندێرا یەكێكە لەو نوسەرە دەگمەنانەی كە پرسی گشتی و سیاسی هێناوەتە ناو بواری تایبەتی وەك خۆشەویستی و سێكس و بواری ترەوە.

ئەوەی شایانی ئاماژەپێدانە، ئەگەر گەلی بچوك دۆخی خراپە، ئەوا دۆخی كورد زێدە خراپترە، چونكە كورد گەلێكی بێ ستاتۆی بچوككراوی تێكشكێنراوە.