.jpeg)
هاووڵاتیبوون لەنێوان نیشتیمانسازی‌و دەسەڵاتگەرییەتدا
.jpg)
یەک ساڵ لەمەوپێش
سیروان حەمە رەشید
رۆسۆ دەڵێت:
«نیشتیمان شوێنێکە هاونیشتیمانی تیایدا ئەوەندە دەوڵەمەند نەبێ بتوانێ هاونیشتیمانییەکی تر بکڕێ، هاونیشتمانی تیایدا ئەوەندە هەژار نەبێ ناچار بێ خۆی بفرۆشێ «
یەکێیک لەچەمکە هەرە گرنگ و بنەڕەتیانەی دونیای مۆدێرنه بێگومان ئەندێشەو فەلسەفەی مڕۆگەری و رۆشنگەری چەمکی هاووڵاتیبوونە، هەرچەندە رەگ و ریشەی هاووڵاتیبون قوڵایی لەمێژینەی هەیەو لەساتەوەختی گریگەوە تا ئەمڕۆکە هاووڵاتیبوون جێگەی جەدەل و گفتوگۆی فەیلەسوف و بیرمەندان و رۆشنبیران بووە، بۆیە تاوەکو ئەمڕۆکە زیاد لەگۆشەنیگای جیاوازو تێرمێک خوێندنەوە بۆ ماناکانی هاوووڵاتیبون کراوە. دوایین ئەنجامگیری و گەشەکردن قۆناغی مۆدێرنەیە.
لەدەستپێکدا گرنگە لەسۆنگەی فەلسەفەی مۆدێرن و جیهانبینی و هیومانیستی و دەوڵەت و سستمی سیاسی پێشکەوتووە پێناسەو شڕۆڤەی ماناو رەهەند و پڕەنسپەکانی هاووڵاتیبون بکەین و ئەم چەمکە ببەستینەوە بە دۆخ و هەلومەرجی ژیان و مافی هاووڵاتی و جیهانبینی دەسەڵاتی سیاسی لەهەرێمی کوردستاندا و پرسیارگەلی بنەڕەتی لەسەر خودی چەمکەکە بکەین و بزانین پرسی هاووڵاتیبون بەمانا درورستەکەی لەچوارچێوەی یاساو رێساکانی دەوڵەتدا هەیە؟ یان سەدان میل لەماف و حکومەتی هاووڵاتیبونەوە دوورین و هێشتا رێکخستنی سیاسی لەسەر بنەمای شوان و رەعییەتە نەک دەوڵەتداری و هاووڵاتبوون؟
هاووڵاتیبوون چییە؟
لەئینسکلوپیدیای بەریتانی پێناسەی هاووڵاتیبوون بەمجۆرە کردووەو دەڵێت: « ئەو پەیوەندییە لەنێوان تاک و دەوڵەتدا بەیاسا رێکخراوە و هاووڵاتی مافی هەیەو لەگەڵ ئەوەشدا ئەرک و بەپرسیاریەتیشی لەئەستۆدایە» هەروەها مارشاڵ پێوایە «هاووڵاتیبوون بەوەی کەپێگەیەکە بۆ دەستهێنانی مافەکان و یەکسانی لەبەردەم یاساو مافە سیاسیەکان وەک مافی دەنگدان و مافی چوونە نێو رێکخراوێکی سیاسی مۆڵەتپدراو و مافی کۆمەڵایەتی و ئابووری کەتێیدا خۆشگوزەرانی و ئابووری و ئاسایشی کۆمەڵایەتی لەخۆگرتووە»
کۆی ئەو پێناسەو ناسینانەی لەسەر ئەم چەمکە کۆمەڵێک پڕەنسپ و مافی سروشتی و بنەڕەتی کە کەرامەت و مرۆڤبوون هەیە دان بەوەدا دەنێن کەمرۆڤبوون لەسەرووی هەموو بەها و پێدراوێکی موقەدەسەوەیەو کۆی بەهاو ئایدیاو کەلەپوورەکانی بۆ خزمەتکردنی خودی مرۆڤە
٭رۆشنگەری و هاووڵاتیبوون
بێگومان سەرهەڵدانی چەمکی هاووڵاتیبوون بەمانا مۆدێرنەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو دابڕانە ئیپسمۆلۆژییە لەنێوان هەردوو سەدەکانی ناوەڕاست و سەردەمی رۆشنگەری و بزووتنەوەی مرۆگەری لەدایکبوو، بەتایبەت لەسەرەتای روودانی شۆڕشی ساڵی «1789»ی فەڕەنسی چەمکی هاووڵاتیبوون گەشەی کردووەو فۆڕماتیزەکراوە لەدەستوور و یاساکانی خۆرئاوادا جێگرکراو و کۆتایی بەسیستمی ترادسیۆنی «شوان و مێگەلگەرایی» هات و لەشێوێندا دەوڵەتی سیکۆلارو هاووڵاتیبوون و دەسەڵاتی نیشتیمانی و مۆدێرن دامەزرا، پایەکانی دیموکراسی و مەدەنیەت و مافی مرۆڤ و دەستوری دەوڵەتە خۆرئاواییەکاندا جێگرکراو،
ئامانج لەنووسینی بابەتی قسەکردن لەسەر شێوازی مامەڵەو تێڕوانینی حکومەت لەسەر مافی هاووڵاتیبوون لهژینگەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و رووبەری گشتیدا، پرسێکی ئێجگار گرنگ و بایەخدارەو دەکرێت لەنێو رووبەڕی گشتیدا زیاد نووسین و بابەتگەلێکەوە بکرێتە تەوەرو پرسێکی گەرم و فراوانی نوخبەی رۆشنبیرو سیاسەتوان دەسەڵات و کۆی ناوەندە مەعریفی و ئەکادیمستی و کەلتورییەکان، پرسیاری هەرە سەرەکی ئەوەبێت ئایا بابەتگەلێک یان نۆرم و کەلتورێکمان هەیە گوزارشت لەخودی خەسڵەت و تایبەتمەندییەکانی هاووڵاتیبوون بکات و لەسۆنگەی فیکری و فەلسەفی مڕۆڤیبوونەوە هاووڵاتیبوون هەبێت و پەیوەندی و ئینتیمابوون لەنێوان نیشتیمان و دەسەڵاتدا هەبێت، ئەگەر بگەینە ئەو راستییە کە لەهەرێمی کوردستاندا تائێستا بەمانا دروستەکەی هاووڵاتیبوون نییە، بەڵکو وێنایەک و فاکتێک دەبینین کەهێشتا هیچ کەلەپوورو فەرهەنگی هاووڵاتیبوون نەک بوونی نییە، بەڵکو دەتوانین بەڕوونی بڵێین تاوەکو ئێستا ئەوەی پێ بپێوترێت هاووڵاتیبوون بەئاسمانی هەرێم گوزەری نەکردووە، چونکە جڤاتی ئێمە هیچ چەشنە فۆڕم و مۆدێلکی لەدەسەڵات و دەوڵەتداریی لەبونیادو عەقڵ و رووحی سیاسی نوخبەی فەرمانڕەوای ئەم هەرێمەدا ئامادەیی نییە، بەڵکو ئەوەی کەهەیە پاراداێمکە کە لەسەدەی هەڤدەهەمەوە لەخۆرائاوا ئاسەواری نەماوە، بەعەقڵ و تێڕوانینی خێڵ و بنەماڵەو خێزان و کەسی دەسەڵاتگەری کە لەماناکانی هاووڵاتیبوون جاهیلن و تەقەی سەری دێت.
٭هاووڵاتی و ئازادی
بەدرێژایی زیاد لەسەد ساڵە کورد خەبات دەکات بۆ ئەوەی ببێتە خاوەن کیان و سەربەخۆیی و لەو چوارچێوەیەدا لەسایەی حوکمڕانی خۆیدا لەمیللەت و مڕۆڤی پەراوێزخراو بێ مافیدا بێبتە مڕۆڤی خاوەن کەرامەت و رێزلێگیراو وەک هاووڵاتی ئازادو سەربەست ماف و ئیمتیازاتەکانی پارێرزراو بێت و هەست بەئارامی و دڵنیایی بکات و لەگەڵ ئەوەشدا هەرێمی کوردستان بەهەموو سەروەت و سامان و خێرەکەیەوە نیشتیمانی هەموان بێت، بەڵام بەپێچەوانەوە لەدوای نەمانی رژێمی بەعس و سێ دەیە لەحکومی خۆماڵیدا، پارتی و یەکێتی لەناو ئەو دوو حزبەشدا دوو ماڵباتی سیاسی دوور لەهەموو پێودانێکی دەوڵەتداری و رەوایەتی و بەرپرسیاریەتیدا ئیحتیکاری کۆی جومگەکانی حوکمڕانی هەرێمیان کردووە ، سەرباری ئەوەش مافیا ئاسا هەر دوو هێزەکە دەستیان بەسەر هەرچی سەروەت و سامانی ژێرو سەرزەوی گرتووە، هەرێمی کوردستان بۆ دوو ناوچەی ئیداری زەردو سەوز کەرت کردووە، لەژێر دەسەڵاتی هەردوو زۆنەکەدا تا دێت رووبەری ئازادی بچوک دەبێتەو و ئازادی رادەبڕین زۆر بەرتەسکراوەتەوە، وەک فاکت و حەقیقەتێک هەردوو ناوچەکە چەندان نووسەر و رۆژنامەنوس و چالاکوانی مەدەنی لەسەر رەخنە و ئازادی رادەبڕین یان تیرۆرکراون یاخود زیندان و دەربەدەرکراون.
لەمەوە هەست دەکەین هاووڵاتیبوون لەم هەرێمدا هیچ ماناو ئەرزشێکی نەبووە و دەسەڵات وەک شوان و مێگەلی دەڕوانێتە کۆمەڵگە نەک وەک دەسەڵات و هاووڵاتی،
٭هاووڵاتی و دەسەڵاتی خێڵەکی و کەلتورێکی سونەتیدا
هەموومان بەو راستیە گەیشتووین کە لەکوردستاندا دەسەڵات و حوکمڕانێیکی دوور لە هەمو رێسا و پرەنسپی نیشتیمانسازی و هاونیشتیمانی و نابەرپرسیارمان هەیە، مڕۆڤی جڤاتی ئێمە لەوپەڕی بێزاری و نیگەرانیدایە، هیچ جۆرە متمانەیەک لەنێوان خەڵک دەسەڵات و حزبەکان نەماوە، لەکاتکدا وڵات کەوتۆتە بەردەم مەترسیدارترین باهۆزی بێ ئامانەوە، سەرەڕای ئەوەش مەلەفی نەوت و نیوەی داهاتی ناوخۆی لەدەستدا نەماوە، کەچی هاووڵاتییان نیگەرانین و تاڕادەیەک خۆشحاڵین بەو دۆخە، هەروەها لەلایەکی دیکەشەوە کەلتورو نۆرمێکی کۆنەباوی ئاینگەرای باڵادەستە کە هێندەی تر ژیانیان لەهاووڵاتی ئەم هەرێمە کردۆتە دۆزەخ و مەرگدۆستی، بۆیە ئەمە وایکردووە خەڵک هیچ جۆرە ئینتیماو رووحیەتێکی بۆ هیچ بەهاو شتێکی نیشتیمانەکەی نەمێنێت، گەر سەرپێیان لەدۆخی سیاسی و ئابووری هەرێم بدەین رێک ئەنجامگیری ئەوەمان دەستدەکەوێت هەرێم کەوتۆته نێو تەنگەژەو باردۆخێکی سیاسی ئێجگار مەترسیدارەوە کە هەرێم وەک ئاکتەریک پێگەو توانای گەمەکردن هێندە لاوازە کەجێگەی بەزەیپهاتنەوەیەو زیاد لەدوو مانگ موچەخۆرەکانی بێ موچە و بێ ژیانن تادێت گوشارە دەرەکییەکان لەسەری وشککردن هێزو ئیرادە زیاتر دەبێت، بۆیە ئەمە دەمانگێنتە ئەو بڕوایەی کەدەسەڵات و پرۆسەی سیاسی و حوکمڕانی دوور لەعەقڵ و کارنامەی نیشتیمانسازی و رێزگرتن لەکەرامەتی ئینسانی کورد ئیدارەی ئەم هەرێمیان کردووەو روانیویەتیە خواست و داواکاری مافە بنەڕەتییەکانی هاووڵاتییەکانی، بەڕادەیەک گەیشتووە هیچ جۆره پەیوەندی و رایەڵەیەک لەنێوان خەڵک و دەسەڵات نەماوە.
٭ دەرئەنجام
لەهەرێمی کوردستاندا دەسەڵات بەعەقڵییەت و فۆرمی سەدەکانی ناوەڕاست لەسەر شێوازی «شوان و مێگەلگەرایی» اونیویەتییە خەڵک و هاووڵاتی ، نەک لەسەر بنەمای دەسەڵات و هاووڵاتیبوون و پڕۆژەی نیشتیمانسازییەوە.
ئەگەر سەرنج بدەین دوای سەد ساڵ لەپەیماننامەی لۆزان و سی ساڵ لەپڕۆسەی حوکمڕانی هەرێم تێدەگەین کەکوردو نوخبەی سیاسی لەبەڕێوەبردندا کەوتووەو شکستی هێناوە لەگەڵ ئەوەشدا سەرکردایەتییەکەی ئەزموون و پەندی لەمێژوو وەرنەگرتووە،
دواجار بۆ ئەوەی بگەین بەحوکمڕانیی باش و هەرێم لەو مەترسیانە دووربکەوێتەوە لەبەردەم چەند بژاردەیەکدایە.
یان دەبیت هەرچی زووە بیر لە ئەلتەرناتیڤی سیاسی و ئیدارەدان بکاتەوەو ئەم دۆخە تێپەڕێنێت لەبنچینەوەو لەسەر بنەماکانی نیشتیمانسازی و کە هاووڵاتی و مڕۆڤ سەنتەر بەدەستکاری بنەڕەتی و ریشەی کۆی ستراکتۆرو نەخشەی حوکمڕانی و سیاسی بکاتەوە ، یاخود هیچ رێگایەکی تری لەبەردەمدا نەماوە، تەنها جاڕی خۆڕادەستکردن و ئاشبەتاڵیکی تر.
.png)
