دلشاد تالەبانی

تیرۆر جۆرەکانی زۆرن، هەروەها کوشتنیش هۆو جۆری زۆرە، بەڵام لێرە تەنها مەبەست لەناوبردنی کەسەکە یان کەسەکانە. ئەوانەش دوو دەستەواژەی جیان لەیەک، گەر هەردووکیان خۆێن رشتن و دەرئەنجامی کوشتن و لەناوچونی قوربانیەکانیش بن . ئەنجامدەرانیش هەر تاوانکارن، بەڵام بەشێوەی جیاواز. هەردوو جۆرەکەش بەدرێژایی مێژوو هەبووە . دەتوانم بڵێم ئێستا زۆر زیاتری کردووە لەوەی سەردەمی کۆن و سەدەکانی ناوەڕاستیش . هەرچەند لەزۆر وڵات لەبواری یاسایی چەندین رێوشوێن بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەگیرێتە بەر.

کوشتنی ئاسایی هۆکاری زۆرە، هەرچەندە دەرئەنجامەکەی گیان لێسەندنەوەی کەسێک یان چەند کەسێکە ، بەگشتیش پلانی بۆ دانانرێت. یەکێک لەئەنجامەکانی جەنگ کوشتنی سەربازەکانە  لەناو رێڕەوی جەنگدا. چەند جۆری تری کوشتنیش: کوشتن لەکاتی هەوڵدانی دزی و بەرەنگاربونەوە. تێکچوون و دەمەوقاڵی دوو یان چەندین کەس لەگەڵ یەک، تەقینەوەی ناکۆکی و لێکەتنەوەی کوشتن، کە لەکتوپڕە و پلان بۆدارێژاو نیە لەوکاتەی کەسەکان کۆنترۆڵی خۆیان لەدەستداوە ، رەنگە نیەت وئامانجیش کوشتن نەبوبێت. کوشتن بۆ داکۆکی کردن لەخۆ بەرامبەر مەترسی راستەوخۆ. کوشتن لەکاتی ئەنجامدانی تاوان یان گومانلێکراوێک لەکاتی هەڵاتندا، کە رەنگە کەسی بکوژ  نیازی کوشتنی نەبێت ( بەڵام هیندێک جار ئەمە دەڕواتە خانەی کوشتنی بە ئەنقەست، لەبەرئەوەی دەتوانرا رێگای تر بگیرێتە بەر) . کوشتن لەئەنجامی کێشەی کۆمەڵایەتی و سۆزداری ( بەتایبەت لەنێوان ژن و مێرد ، کە بەگومان یان واقیع ، کەسی تر، ئیتر ژن یان پیاو بێت لەنێوەنددایە) . ئەمانە هەمووی لەپاش لەدەستدانی کۆنترۆلی کەسەکە بۆ خۆی و یەکسەر ئەنجام دەدرێن، بێ بیرکردنەوە لەئەنجامەکە .

تیرۆر لەوە جیاوازە، هەرچەند دەرئەنجامەکانیان یەک بن. لەوەدا پاش بیرکردنەوە، پلان دادەنرێت بۆ کردارەکە ، نیازو لێکەوتەشی کوشتنە . جۆرەکانی ئەم تیرۆرە زۆرن : تیرۆری سەربازی ، تیرۆری سیاسی ، تیرۆر بەناوی ئاینەوە، تیرۆری کۆمەڵایەتی ، شێوەکانی ئەجامدانیشی جیاوازن.

کوشتنی خەڵکی سڤیل لەکاتی جەنگ، ئیتر بە راستەوخۆ بەتاک یان کۆمەڵ ، بۆردمان کردن ، گرتن وکوشتن ، بەتاوانی جەنگ دادەنرێت و دەڕواتە خانەی تیرۆری سەربازیەوە.

تیرۆر بەناوی ئاینەوە، کەبنەمای ئاینەکان رەتییان کردوەتەوە، بەڵام زۆرجار کۆمەڵێک لایەن و دەسەڵاتداری ئاینی بۆ مەرامی خۆیان و چەواشە و بەلاڕێبردنی خەڵک بەکاریانهێناوە ( لەکۆن و سەدەکانی ناوەڕاست بەکوشتنی راستەوخۆ، لەخاچدان یاخود سوتاندن بەکارهاتوە)، ئێستا لەزۆر وڵات ئەو جۆرە تیرۆرە نەماوە، بەڵام بەناوی ئیسلامەوە و بەتایبەت لە رۆژهەڵاتی نزدیک ( شرق الادنی : ناوچەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئێران و تورکیا و تا ئەفغانستان)، چەند شوێنی ئەفریقیا ، لەهیند و چەند شوێنی تریش لەلایەن توندڕەوە ئاینیە جیاجیاکان ئەنجام یان هان دەدرێن. بە راستی ئەوانە دورن لەئاینەوە. نەوەک هەر دواکەوتوو و بیری سەقەتیان هەیە، بەڵکو مێشکی خەڵكی سادەی نەزانیش سەقەت دەکەن و پڕی دەکەنەوە و هانی ئەنجامدانی ئەو کارە ترۆریستیە دەدەن، نەزانی هێندێک کەسیش کە بەناوی بێ بڕوایی بەقسە و نووسین ودەربڕین ئیستفزازی دژ بەئایینی بێ مانا بەکاردەهێنن بۆ بانگەشە وهاندانی ئەو تاوانانە، کە بەراستی ئاین و بەتایبەت ئاینی ئیسلام لەوانە بێبەریە. بەڵگەش بۆ ئەوە دەیان ئایەتی قورئان (من قتل نفسا بغير نفس أو فساد في الأرض فكأنما قتل الناس جميعا . ٣٢ المائدە - من عمل صالحا فلنفسه ومن أساء فعليها ثم إلى ربكم ترجعون . الجاثیە ١٣-١٥ - ولا تقتلوا أنفسكم ان الله كان بكم رحيما.النساء ٣٠ - ولو شاء ربك لآمن من فى الارض كلهم جميعا أفأنت تكره الناس حتى يكونوا مؤمنين . یونس ٩٩ - من اهتدى فإنما يهتدي لنفسه ومن ضل فإنما يضل عليها ولا تزر وازرة وزر أخرى. الاسراء ١٥ - وإن جنحوا للسلم فاجنح لها. الانفال ٦١ - وقاتلوا في سبيل الله الذين يقاتلونكم ولا تعتدوا ان الله لا يحب المعتدين . البقرة ١٩٠- لا اكراه في الدين البقرة. ٢٥٦).

تیرۆری سیاسی، ئەوەش بۆ لەناوبردنی نەیاران، بەتاک یان کۆمەڵ، لەکۆنەوە بەکارهاتوە. لەوڵاتانی لای ئێمە بەشێوەی راستەوخۆ لەلایەن رژێم و دەسەڵاتداران ئەنجامدەدرێن و بەشێوەی ناڕاستەوخۆش بەدەیان شێوە ئەنجامدەدرێت. دەشاردرێتەوە یان پاساوی بۆ دەهێندرێتەوە.

هەموو ئەمانە ئەنجامی پەروەردەی سەقەت، جۆری کۆمەڵگا، هۆشیاری خەڵک ، سیستەمی سیاسی و بەهێزی یان لاوازی یاساوهەڵوێستی لایەنەکان دەستنیشانی دەکات . لای خۆمان تیرۆر زۆر زیادی کردووە ، بەهۆی ئاڵۆزکردنی بیر لەلایەن لایەنەکانەوە، باری ئابوری نالەباری خەڵک کەدەسەڵات لەپلەی یەکەمدا بەرامبەری بەرپرسیارەو رۆڵی سەرەکی لەتەشەنەکردنی دەبینێت.