د.ئەنوەر فەرەج

له‌ڕوانگه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی سیاسه‌ت و ئه‌خلاقه‌وه‌ پەیوەندی نێوان سیاسەت و ئەخلاق بۆ چەندین سەدە بابەتی مشتومڕی فەلسەفی و ئەخلاقی بووە. لەکاتێکدا هەندێک دەڵێن کەئەخلاق دەبێت رێنمایی کردەوەی سیاسی بکات، هەندێکی تر پێیان وایە سیاسەت کایەی تایبەت بەخۆیەتی و نابێت بخرێتە ژێر باری رەچاوکردنی ئەخلاقەوە.

یه‌كه‌م: ئارگیومێنته‌كانی په‌یوه‌ندی یه‌كترته‌واوكاریی ئه‌خلاق و سیاسه‌ت:

1- وابەستەیی ئەخلاق و سیاسەت:

پوخته‌ی ئه‌م ئارگومێنته‌ ئەوەیە کە ئه‌خلاق و سیاسه‌ت بەشێوەیەکی دانەبڕاو بەیەکەوە گرێدراون. فەیلەسوف (ئەلاسدێر ماکینتایه‌ر، Alasdair MacIntyre) لەکتێبی «ئەخلاق و سیاسەت: وتارە هەڵبژێردراوەکان»دا پشتگیریی ئه‌م رایه‌ ده‌كات و باس لەوە دەکات کەئیعتیباراتی ئەخلاقی لەدڵی بڕیاردانی سیاسیدایەو مەحاڵە بڕیاری سیاسی بەبێ پشتبەستن بەهەندێک چوارچێوەی ئەخلاقی بدرێت. هه‌روه‌ها فەیلەسوف (مایکل ساندێل، Michael Sandel) لەکتێبی «دادپەروەری: کارێکی دروست چییە؟» رای وایه‌ كه‌ بنەما ئەخلاقییەکانی وەک دادپەروەری و یەکسانی پێداویستی بنەڕەتین بۆ بڕیاردانی سیاسی.

2. پێویستی به‌سەرکردایەتی ئەخلاقی:

هه‌ندێک دەڵێن سەرکردایەتی ئەخلاقی بۆ گەیشتن بەسەقامگیری و سەرکەوتنی سیاسی درێژخایەن پێویستە. فەیلەسوف (تێری پرایس، Terry Price) لەکتێبی «ئەخلاقی سەرکردایەتی: پێشەکییەک «دا باس لەوە دەکات کەسەرکردەکان دەبێت بەبنەما ئەخلاقییەکان رێنمایی بکرێن بۆ ئەوەی بڕیارێک بدەن کە سوودی کۆمەڵگا بەگشتی بگەیەنێت، نەک تەنها بەدوای بەرژەوەندییەکانی خۆیاندا بگەڕێن. هەروەها فەیلەسوف (مارتا نوسبام، Martha Nussbaum) لە کتێبی «بەریەککەوتنی ناوەوە: دیموکراسی، توندوتیژی ئایینی و داهاتووی هیندستان»دا ئاماژه‌ ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ سەرکردە ئەخلاقییەکان بۆ بنیاتنانەوە و پاراستنی متمانە بە حکومەت پێویستن.

3. ڕۆڵی ئەخلاق لە داڕشتنی دامەزراوە سیاسییەکان:

هەندێک لە تیۆرسینە سیاسیه‌كان رایان وایه‌ کە دەبێت له‌ دیزاینی دامەزراوە سیاسییەکاندا ئیعتیباراتی ئەخلاقی له‌به‌رچاو بگرێت. بۆ نموونە فەیلەسوف (ڕۆبەرت نۆزیک، Robert Nozick) لە کتێبی «ئەنارکی و دەوڵەت و یۆتۆپیا»دا، رای وایه‌ كه‌ دەوڵەت دەبێ لە دەسەڵاتی خۆیدا سنووردار بێت بۆ ئەوەی ڕێز لە مافەکانی تاک بگرێت، کە ئیعتیبارێكی ئەخلاقییە. هه‌روه‌ها فەیلەسوف (جۆن ڕاولز، John Rawls) لە کتێبی «تیۆری دادپەروەری»دا باس لەوە دەکات کە بڕیارە سیاسییەکان دەبێت لەسەر بنەماکانی دادپەروەری بونیادبنرێن کە بێلایەنبن و ڕەنگدانەوەی پێداویستییەکانی هەموو ئەندامانی کۆمەڵگابن، نەک بەرژەوەندی تاک یان گروپی تایبەت.

4. پێویستبوونی ئەخلاقی بۆ یه‌كپارچه‌یی سیاسی:

ئارگومێنتەکە لێرەدا ئەوەیە کە سیاسەت وەک هەر هەوڵێکی دیکەی مرۆڤایەتی، دەبێت بەڕەچاوکردنی رێنمایی ئەخلاقیه‌وه‌ پیاده‌بکرێت. ئەکتەرە سیاسییەکان پێویستە بەدەستپاکی و راستگۆیی و شەفافیەت مامەڵە بکەن و بنەما ئەخلاقیەکانی وەک دادپەروەری و مافی مرۆڤ بپارێزن. نەکردنی ئەو کارە نەک هەر متمانەی دامەزراوە سیاسییەکان تێکدەدات بەڵکو متمانەی گشتی بەدیموکراسی دەشێوێنێت. ئەم ئارگیومێنتە لەلایەن زانایانی وەک (کریستین ئێم کۆرسگارد، Christine M. Korsgaard) له‌كتێبی «سەرچاوەکانی نۆرماتیڤیەت» و (ڕۆبەرت ئاودی، Robert Audi) له‌كتێبی «دەسەڵاتی دیموکراسی و جیاکردنەوەی کڵێساو دەوڵەت» خراوه‌ته‌ڕوو.

5. ئارگومێنتی پراگماتیانه‌ بۆ یەکپارچەیی سیاسی:

ئەم ئارگیومێنتە جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئەو ئەکتەرە سیاسیانەی کە بە(یەکپارچەیی، Integrity) و ئامانجی ئەخلاقی مامەڵە دەکەن، ئەگەری گەیشتن بەئامانجە سیاسییەکانیان زیاترەو پشتیوانی گشتی بەدەستبهێنن. سیاسەتمەداران بەنیشاندانی پابەندبوون بەبەها ئەخلاقییەکان دەتوانن متمانە جێگیر بکەن و متمانە لەگەڵ دەنگدەرەکانیان دروست بکەن. ئەم ئارگیومێنتە لەلایەن زانایانی وەک (مایکل واڵزەر، Michael Walzer) له‌ كتێبی «کایەکانی دادپەروەری» و (چارڵز دبلیو میڵز، Charles W. Mills) له‌كتێبی «گرێبەستی رەگەزی» خراوه‌ته‌ڕوو.

6. ئارگومێنتی جیاكردنەوە:

ئەم ئارگیومێنتە گریمانەی ئه‌وه‌ دەکات کە سیاسەت و ئەخلاق لێكتر جیابكرێته‌وه‌. بڕیارە سیاسییەکان دەبێ بەڕەچاوکردنی پراکتیکی وەک کارایی، کاریگەری و جێبەجێکردن ڕێنمایی بکرێن نەک بنەما ئەخلاقییەکان. رەنگە لەهەندێک حاڵەتدا رەچاوکردنی ئەخلاقی پەیوەندیدار بێت، بەڵام نابێت نیگەرانییە پراگماتیکییەکانی سیاسەت تێپەڕێنێت. ئەم ئارگیومێنتە لەلایەن زانایانی وەک (جۆزێف ڕاز، Joseph Raz) له‌ كتێبی «ئەخلاقی ئازادی» و (جۆن ڕاولز، John Rawls) له‌كتێبی «لیبرالیزمی سیاسی» خراوه‌ته‌ڕوو.

له‌ڕوانگه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی سیاسه‌ت و ئه‌خلاقه‌وه‌ 

دووه‌م: گرنگترین بۆچوونه‌كانی پێكه‌وه‌نه‌گونجانی ئه‌خلاق و سیاسه‌ت:

1. سیاسەت لە بنەڕەتدا كرده‌یه‌كی نائەخلاقیە: هه‌ندێک لەفەیلەسوفەکانی بواری سیاسه‌ت رایان وایه‌ كه‌چالاكی سیاسی لەبنەڕەتدا نائه‌خلاقییە له‌به‌رئه‌وه‌ رەچاوکردنی پێویستی ئەخلاقی لەسیاسەتدا شوێنێكی نییە. بۆ نموونه‌، (ماکیاڤێلی، Machiavelli) له‌ كتێبی «میر»دا ئاماژه‌ ده‌كات كه‌فەرمانڕەوا ده‌بێت هەرچی پێویست بێت بۆ پاراستنی دەسەڵات بیکات، تەنانەت ئەگەر رەفتارکردنیش بێت بەشێوەیەکی نائەخلاقیانه‌. هەروەها (هۆبز، Hobbes) باس لەوە دەکات کە ئەخلاق لەسیاسەتدا جێگەی نییە، بەو پێیەی ئامانجی سەرەکی دەوڵەت بریتیه‌ له‌پاراستنی ڕێکوپێکی فه‌رماندارێتی و سەقامگیریی به‌هه‌ر نرخێك بێت.

2. سیاسەت و ئەخلاق ئامانجی جیاوازیان هەیە: سیاسەت لەخەمی به‌ده‌ستهێنانی دەسەڵات و دابەشکردنی سەرچاوەکاندایە، لەکاتێکدا ئەخلاق له‌خەمی هەستی تاکه‌كه‌سدایه‌ بۆ زانینی راست و هەڵە. بەپێی ئەم بۆچوونە، ئامانجه‌كانی سیاسه‌ت زۆرجار پێویستی بەکردارگەلێک هەیە کە لەگەڵ بنەما ئەخلاقییەکان ناگونجێت. ئەم بۆچوونه‌ لەلایەن (مایکل والزەر، Michael Walzer)ـەوە لەکتێبی «کایەکانی دادپەروەری»دا خراوەتەڕوو. تێیدا گریمانه‌ی ئەوە دەکات کایە جیاوازەکانی ژیان ئامانجی جیاوازیان هەیەو پێویستیان بە بنەمای ئەخلاقی جیاواز هەیە.

3. ره‌نگه‌ بنەما ئەخلاقییەکان لەسیاسەتدا كرده‌یی نه‌بن: زۆرجار بڕیارە سیاسییەکان پێویستیان بەسازان و دانوستان هەیە، به‌ڵام رەنگە گروپە جیاوازەکان بیروباوەڕی ئەخلاقی جیاوازیان هەبێت، ئەمەش دەبێتە هۆی ناکۆکی و دژیه‌كی. جگە لەوەش، بڕیارە سیاسییەکان دەبێت کۆمەڵێک هۆکاری ئابووری، کۆمەڵایەتی و ژینگەیی لەبەرچاو بگرن، ئه‌مه‌ش دەكرێت رەفتارکردن بەپێی بنەما ئەخلاقییەکان قورس بکات. ئەم بۆچوونه‌ لەلایەن (بێرنارد ویلیامز، Bernard Williams)ـەوە لەکتێبەکەیدا بەناوی «ئەخلاق و سنوورەکانی فەلسەفە» خراوەتەڕوو. تیایدا باس لەوە دەکات مه‌رج نییه‌ بنەما ئەخلاقییەکان لە دۆخە کردارییەکاندا هەمیشە کاریان پێبکرێت.

4. هه‌وڵدان بۆ به‌ده‌ستهێنانی دەسەڵات ره‌نگه‌ ببێتە هۆی سازشی ئەخلاقی: ئەگەر گریمانه‌ی ئه‌وه‌ش بكه‌ین سیاسەتمەداران نیازێکی باشیان هەبێت و پێیانوابێت بەئەخلاقی مامەڵە دەکەن، هه‌وڵدان بۆ دەسەڵات ده‌كرێت ببێتە هۆی سازشی ئەخلاقی. بۆ نموونە، رەنگە سیاسەتمەداران سازش لەسەر بنەما ئەخلاقییەکانیان بکەن بۆ ئەوەی دەنگ بەدەست بهێنن و هەڵبژاردنەکان ببەنەوە، یان پشتیوانی گروپە بەرژەوەندیخوازه‌ بەهێزەکان زامن بكه‌ن. ئەمەش ده‌گونجێت ببێتە هۆی داڕشتنی سیاسەتگەلێک کە زیانبەخش بێت بۆ هەندێک له‌گروپه‌كان، تەنانەت ئەگەر به‌بیانووی ئەوەش خرابێته‌ڕوو كه‌مه‌به‌ستیان به‌دیهێنانی چاکەی گەورەتره‌‌.

6. چوارچێوەی ئەخلاقی جیاواز ره‌نگه‌ ببێتە هۆی سیاسەتی دژبەیەک: تەنانەت ئەگەر سیاسەتمەداران لەسەر گرنگی ئەخلاق کۆک بن، لەوانەیە چوارچێوەی ئەخلاقی جیاوازیان هەبێت کە ببێتە هۆی سیاسەتی ناکۆکی. بۆ نموونە رەنگە سیاسەتمەدارێک پێی وابێت کە ئازادی تاک گرنگترین بنەمای ئەخلاقییە (لیبراڵه‌كان)، لەکاتێکدا سیاسەتمەدارێکی دیکە لەوانەیە دادپەروەری کۆمەڵایەتی (سۆشیال دیمۆكراته‌كان یان ئاراسته‌ ئایینیه‌كان) لەپێشینەی کارەکانیدا دابنێت. ئەم چوارچێوە ئەخلاقییە ناکۆکانە ده‌كرێت ببنەهۆی ناکۆکی سەبارەت بەوه‌ی كام به‌رنامه‌كاری سیاسی له‌پێشتر بێت‌، ئه‌م دۆخه‌ش ره‌نگه‌ ببێتە هۆی قورسکردنی کۆدەنگی لەسەر پرسە گرنگەکان.

7. دژیه‌كی ئه‌خلاق و سیاسه‌ت له‌ئاستی نێوده‌وڵه‌تیدا ئاشكرایه‌: بۆ نموونه‌ تیۆری سیاسی ریالیزم پێی وایە کە سیاسەتی نێودەوڵەتی بەهۆی بەرژەوەندی و هێزه‌وه‌ دەجوڵێت. هه‌روه‌ها ئەو پێوه‌ره‌ ئەخلاقییانەی کەڕێنمایی رەفتاری تاکەکان دەکەن، دەوڵەتەکان ناگرێتەوە، کە لەبنەڕەتدا كار بۆ مانەوە و ئاسایش خۆیان ده‌كه‌ن. بۆ نموونه‌ (مۆرگنتاو، Morgenthau) رای وایه‌ كه‌ سیاسەتمەداران هەندێکجار ده‌بێت بڕیاری قورس بدەن کەڕەنگە وەک نائەخلاقی ده‌ربكه‌وێت ئه‌مه‌ش له‌پێناو ئه‌وه‌ی بەرژەوەندییەکانی وڵاتەکەیان بپارێزن.

ئه‌خلاق ئه‌خلاقناسی #سیاسه‌ت.