سەردار عەزیز

دیاردەی موچە یەكێكە لەهەرە دیاردە زەقەكانی سی ساڵی رابردوی ئەزمونی حوكمی كوردستان. دەكرێت بوترێت موچەخۆرێتی دیاردەیەكی دەگمەن نیە، بەتایبەتی لەناوچەكەدا زۆربەی وڵاتان، لە سەر ئەم سیستەمە بونیادنراون. بەڵام ئەزمونی موچەخۆرێتی لە كوردستان تایبەتمەندی خۆی هەیە. لەم نوسینەدا باس لەئەوە دەكەین كە چۆن موچەخۆرێتی دەرئەنجامی جەنگ و ململانێی و خواستی مانەوەیە لەدەسەڵاتدا، نەك حوكمداریی و بیرۆكراسیەت و ئابوریی. هەروەها میتۆدی هەرە سەرەكی هێزە دووەمییەكانە بۆ دەست گەیشتن بە پارە لەحكومەت.

لەهەمانكاتدا بنەمای ئەو دیدە دادڕێژین كە موچە، دەكرێت وەك چەمكێكی زانستی بەكاربێت بۆ تێگەیشتن، لەخەسڵەتە سەرەكیەكانی عەقڵی حوكمداریی كورد. كەس دژی موچەنیە، بەم پێیە موچە دەكرێت بوترێت یەكێكە لەخەسڵەتە هەرە بڵاوەكانە. لەگەڵ ئەمەدا گەندەڵی بوونی كۆمپانیا، كەڕاستەوخۆ پەیوەندییان بەموچەوە هەیە. بەگشتی موچەخۆر بێدەنگە لەگەندەڵی، مەگەر كاتێك موچەكەی توشی كێشە ببێت. بەم پێیە موچە ئەو بڕە پارەیەیە كە دەدرێت بۆ ئەوەی هەزار هێندە لەپەنایدا ببرێت.

مووچە نەبوەتە مایەی پرسی ناو ئەكادیمیای كوردی، (ئەگەر شتێكی لەو جۆرە بوونی هەبێت)، هەروەها نەبوەتە جێگای راڤەی ناوەندەكانی ترو پارتە بەناو ئۆپۆزسیونەكان، چونكە لەكاتێكدا خۆیان سودمەندن، لەهەمانكاتدا وەك تووێژێكی بەربڵاوی كۆمەڵگا، لە نیمچە دیموكراسییەكەی هەرێمدا كەس ناوێرێت بەچاوی رەخنەوە تەماشای بكات. بۆیە لەئەنجامدا موچە وەك ماف دەبینرێت و  لەكفنی بێدەنگیەكی كوشندەدا پێچراوە.

هەڵەكە لەسەرەتاوە بوو. هەمومان دەزانین كە پارتی و یەكێتی پاش هەڵبژاردنی ساڵی ١٩٩١، هیچ لایەك ئامادەنەبوو وەك دۆڕاو خۆی لەقەڵەم بدات بۆیە جۆرێك لەكۆنسۆشیوشناڵیزم یان ئەوەی لەئەدەبیاتی سیاسی عێراقیدا ناسراوە بەموحاسەسە، دەستپێكرد. لەڕاستیدا دەبوو قۆناغی پەنجا پەنجا كورت و كاتی بوایە، بەڵام دەركەوت دەرئەنجامی كەلتورێكی تۆكمەی ناو دونیای سیاسی و دەرونیی و عەقڵی ئێمەیە.

ئەو فەلسەفەیەی لەپشت ئەم مۆدێلە لەهاوپەیمانییەیە ئەوەیە كە پاش جەنگ هیچ لایەنێك پەراوێزنەخرێت، هەتا دۆخی دڵنیایی و دەزگاو سەقامگیریی فەراهەم دەبێت. بەڵام یەكێتی و پارتی بەو جۆرە لەم پرسە تێنەگەیشتن. بەڵكو ئەوەی پاڵنەربوو ئەوەبوو كە هیچ لایەك بڕوای بەئەویتر نەدەكرد كە ببێت بەئۆپۆزسیون لەسایەیدا، هەروەها لەوە دەترسا هەبونی دەسەڵات، بەكاردەبرێت بۆ رێگریی لە لەدەستدانی. ئەمە سەرەتای كۆتایی دیموكراسیی كوردستان بوو. بەم پێیە دیموكراسی كوردستان بە نوقسانی لەدایكبوو. ئەم دۆخە هەتا ئەمڕۆ بەردەوامە. بگرە ئەمڕۆ لە هەموو ساتێك زیاتر چڕبووەتەوە چونكە حوكمی شەخس زاڵترە لەدەزگا. هەروەها ئامرازی زۆرو بەرژەوەندی زۆر دروستبوون بۆ مانەوەی. ئەوەی پێی دەوترێت میدیای كوردی بەزۆری لەسەر ئەم دیاردە دژە كوردییە دەژی.

فیفتی-فیفتی بوو بەجۆرێك لەعەقڵیەت. مۆدێلێك بوو كە ئەمڕۆ لەعێراقدا پێی دەوترێت موحاسەسە. لەئەنجامدا تەبایی و پێكەویی و ئەزمون و سیقە دروست نابێت، بەڵكو خۆ بەخاوەن زانین و كۆنترۆڵكردنی سەرجەم ناوەندو پانتاییە گشتیەكان و مامەڵەكردن لەگەڵ حكومەتدا وەك مێردێكی خانەگومان.

ئەم بنەما هەڵەیە، وەك چارەسەرێك بینرا كە هەتا ئەمڕۆ عەقڵی كوردی نەیتوانیوە تێیپەڕێنێت. ئەم بوارانە پێویستی بەمەعریفەی كرداریی بوو لەم بوارانەدا، بەڵام بەئەمڕۆشەوە هەژاریی لەم بوارەدا جێگەی بەزەییە.

دیارە بێگومان پەنجا بە پەنجا دەبێتە مایەی بوونی فەرمانبەری زۆر. بۆ نموونە كاتێك پارتی لەپەرلەمان بوو، نزیكەی ٦٠٠ فەرمانبەری هەبوو، بەهاتنەوەی یەكێتی ٦٠٠ی سەربە-خۆیان بۆ زیادكرد. پاشان هەر حزبێك هات شەڕی بەشی خۆی كرد. كە هەموو بوو بەهۆكاری كەڵەكەبونی بەناو فەرمانبەر. بە جۆرێك نە ژوور هەیە، نە كورسیی.

جەنگی ناوخۆ پاڵنەرێكی سەرەكی بوو هەتا هەردوو حزب لەچەندین ئاستدا هەوڵی تەجنیدی خەڵك بكەن. جەنگی ناوخۆ كەهەتا ئەمرۆ درێژەی هەیە، بەچەندین شێواز هۆكاری نەرم، بنەمای هەڵاوسانی ژمارەی موچەخۆر بوو. دەركردن و ئاوارەكردنی خەڵك، چەكداربوون، شەهیدبوون، برینداربوون، هەموو هۆكاربوون بۆ دابینكردنی موچە و خواستی خەڵك بۆ موچەخۆربوون چونكە موچە هەمیشە وەك پاداشت لەلایەن هێزەكانەوە بینراوەو هەروەها وەك حەقێك لەلایەن خەڵكەوە.

یەكگرتنەوەی حكومەت لەكۆتایی نەوەدەكان نەبووە هۆی كارامەیی یان كارایی حكومەت بەڵكو هێندەی تر هەڵیئاوسان. لەپاش جەنگ كەسەكان كە لەجەنگ دێنەوە وەك مافی خۆیان و شایستە لەموڵكە گشتییەكان دەڕوانن، نەك وەك كارمەند و بەڕێوەبەرو نوێنەری خەڵك. هەرچەندە لە كۆمەڵگاكانی تردا، جەنگ هۆكارێكی سەرەكی گۆڕانكاریی كۆمەڵگایی دیموكراسیی بوە، بۆ نموونە مۆدێلی سۆشیالی ئەوروپا پاش جەنگی جیهانی دووەم دێتە ئاراوە.

عەقڵیەتی ئەوەی كەحكومەت لەبری خەڵك بۆ خەڵك لەبەر بنەمای خواستی خەڵك، كە لەهەناو دیدەكانی خەڵكەوە سەرچاوە دەگرێت، هێشتا نەچەسپیوە. هەرچەندە سوپای راستەقینە هەموو بنەماكانی بیروكراتیەتێكی كارامەی تیادایە، بەڵام چوننكە ئێمە سوپامان نیە، جەنگاوەرەكانمان نابن بە بیرۆكرات. (جێگای باسە زانستی بەڕێوەبردنی نوێ، مانجمێنیت، بەشێوەیەكی سەرەكی لەسەربازو سوپاوە مۆدێل دەگرێت، من هیچم لەناو كورددا لەمبارەوە بەرچاو نەكەوتووە، بۆ نمونە هەرگیز ناوی پیترە درۆكەرم نەبینیوە).

لەپاشخانی ئەمەدا دوو دیاردەی سەقەت بوونیان هەیە، كە بەئاگایی و بێئاگایی كاریگەرییان لەسەر دۆخەكە هەبوە. یەكەم، مۆدێلی بەعس، كەتێكەڵەیەك بوو لەناسیونالیزم و سۆشیالیزم. حكومەت خاوەنی هەموو شتێكە و خەڵك لای حكومەت بۆ حكومەت كاردەكات بەشێك بوو لەدونیابینی بەعس. حكومەتیش سەر بەحزب بوو. بەو مانایە مۆدێلی دەوڵەتی حزب، كە ئەمڕۆ لەشێوەی حكومەتی حزبدا بوونی هەیە، مۆدێلێكی نامۆنیە. لەسەروی ئەمەوە بەحزبیكردنی كۆمەڵگا، بەرهەمی حزبی بەعسە.

فاكتەری دووەم، ئەو دیاردەیە كەپێی دەڵێن كرێخۆریی، یان رێنت. یەكێك لە خەسڵەتەكانی كرێخۆریی هەوڵدانە بۆ بەكاربردنی داهاتی كرێ بۆ لەقاڵبدانی سیاسەت. رێگەنەدان بەسەرهەڵدانی خەڵكی خاوەن داهاتی سەربەخۆ لەدەرەوەی نوخبەی دەسەڵاتدارەوە، (چینی ناوەند)، هەتا ئازادی سیاسی دروست نەبێت. بەو مانایە مۆدێلی ئابوری سیاسی هەرێم، لەپاشخان و كردارو پیادەدا دژ بەدیموكراسی راستەقینە بووە.

ئەمە زیاتر لەسەرهەڵدانی ئۆپۆزسیوندا زەقبووەوە. بەهاتنی گۆڕان، دامەزراندن و موچە رەهەندێكی زیاتر حزبی و سیاسی وەرگرت. داڕشتنی چەمكی نانبڕان، یان نانبڕاوەكان بەمانای ئەوە دێت كە موچە یان موچەخواردن لەناو كایەی سیاسەت و وەلائدا بەڕێوە دەچوو، نەك كارایی و كارامەیی و لێهاتویی و شارەزایی.

لەپاش ئۆپۆزسیونەوە دیاردەی زۆر نوێ سەریانهەڵدا، وەك موچە بەرامبەر دەنگ، بن دیوار، ئەمەش مانای ئەوەبوو كە نوخبەی دەسەڵاتداری بڕوای بەدەستبەردانی پۆست نەبوو. لەم پێناوەدا سڵی لەبەكاربردنی سامانی وڵات نەدەكردەوە، بۆ هێشتنەوەی جەماوەرو دەنگدەرو خەڵكەكەی.

لەئەنجامدا هێندەی تر ژمارەی موچەخۆر زیادی كرد. ئەم دیاردەیە زیاتر پەرەی سەند كاتێك بوو بەبنەمای راكێشان و كڕینی كەسایەتییەكان. بۆ نموونەی دیاردەی ئەوەی بەكەسێك دەوترێت ئەوەندە كەست بۆ دادەمەزرێنین ئەگەر ببیت بەلایەنگرمان.

ئەم دۆخە هەتا ٢٠١٤ بەردەوام بوو. كەدەرئەنجامەكەی زۆر گۆڕانكاریی گەورە بوو لەكۆمەڵگای كوردیدا. بۆ نموونە كۆتایی گوند، كە لەمێژوودا لانكەی مانەوەی زمان و كەلەپورو نەرێتی كوردی بووە. پانتاییەك بووە كەمرۆڤەكان تیایدا هەستیان بە جۆرێك لەئۆتۆنۆمی كردووە. هەرچەندە دیدە ماركسییە دژە گوندییەكەش جێگای بایەخە كەگوند لەپرۆسەیەكی نەگۆڕیی هەمیشەییداییە، شار پانتایی گۆڕانكاریی هەمیشەییە. بەڵام بەشاربوون لەدۆخی كوردیدا یانی پشتبەستن بەدەسەڵات بۆ دابینكردنی هەموو پێداویستییەكان.

شاری كوردی شاری ناسیاسییە. بەو مانایە زیاتر گوندو سیتییەكان بەسەریدا زاڵە كە بریتین لەیەكەی بچووكی لەیەكتر دابڕاوی بێ پەیوەندی كۆمەڵایەتی. من چەند ساڵێك لەشوقەدا لەهەولێر ژیام هەرگیز نەمزانی كێ لەگەڵمدا دەژی و كێ دراوسێمە.

بە شاربوون یانی ناچاربوون بەملكەچی بۆ دەسەڵات، كۆتایی توانای بەرگریی. چونكە مرۆڤی ناو باوەشی دیوارە كۆنكریتییەكان تەنانەت ناتوانێت پەنجەرەكەشی بكاتەوە هەتا هەوایەكی خاوێن هەڵمژێت. بوونەوەرێكە كەپێویستی بەوەیە هەموو شتێكی بۆ دابین بكرێت و ئەویش پشت بەموچەكەی ببەستێت بۆ كڕینی.