د.جەعفەر عەلی

بەشی یەک

سیڤەر وەک حیکایەتی مێژوویی

پەیمانی سیڤەر لای کورد بەبایەخێکی گەورەوە سەیر دەکرێت، زۆرجار ئەم گەورە بینینە، پەیوەندییەکی قوڵی بەئاگایی لەوردەکاری پەیمانەکە، تایبەت ئەو ماددانەوە نییە، کە بۆ داننان بەمافەکانی کوردو هەروەها گەلانی دیکەیش تەرخانکراون. پەیوەندی نێوان کوردو سیڤەر، وەک ئەوە وایە، ئەم پەیمانە بەبێ دانانی هیچ ئەگەرو پرسیارو کۆسپێک، مافی دروستکردنی دەوڵەتی لەسەر سینییەکی ئاڵتونی پێشکەش بەکورد کردبێت.

لەناو یادەوەری و سایکۆلۆژیای مرۆڤی ئێمەدا، بە بەشی هەرە گەورەی ئەکادیمی و سیاسییەکانیشمانەوە، سیڤەر شوێنێکی گرنگ و پڕ بایەخی داگیرکردووە. لەکوردستاندا، دەیان منداڵ بەناوی سیڤەرو دەیان شوێنکاریش لەژێر ئەم ناوەدا شوێنەکانیان ناساندووە. یادەوەری مرۆڤی کوردی، یادەوەرییەکی لاوازە، بەئاگاییەوە سەیری بوون و ئامادەیی خۆی لە ناو رووداوەکان و وردەکاریی رووداوەکانیش ناکات، بەڵام دەکرێ بڵێین لەدۆخی پەیمانی سیڤەردا، ئەم یادەوەرییە جیاوازتر دەردەکەوێت، بەجۆرێک دەیان رووداوی گەورەو نزیکتر لەڕووی کاتی مێژووییەوە، نەیتوانیوە هێندەی ناوی سیڤەر لەناو یادەوەری مێژوویی و سایکۆلۆژیای ئێمەدا بمێنێتەوە. بەبڕوای من، ئەم دەستلەملانێی نێوان کوردو سیڤەر، مانەوەی لەیادگەو هۆشیاری مێژووییدا، نەیتوانیوە لەئاستی گشتی و سوودوەرگرتن لەیادگەی مێژوویی، بمانگوازێتەوە بەرەو تێگەیشتن، گێڕانەوەو راڤەکردنێکی جیاوازی رووداو، دۆزینەوە و پێناسەکردنەوەی خۆمان لەناو هاوکێشە مێژوویی و سیاسییەکاندا، رەنگە باشترین نموونەی ئەم قسانەشمان کۆی ئەو رووداوە تراژیدیانەی ناو مێژووی ئێمە بێت، کە لەسیڤەرەوە بۆ ئێستا، وەک خۆیان و خراپتریش نەک دووبارەدەبنەوە، بەڵکو بەعەقڵی گێڕانەوەی رووت و حیکایەتخوانی دەگێڕدرێنەوە.   

سیڤەر، بۆ ئێمە وەک کورد گرنگە، بەبێ ئەوەی قسەی جددی لەبارەی گرنگییەکەیەوە بکەین، سیڤەر مافی نەتەوەیی بۆ ئێمە وەک کورد سەلماندووە، بەبێ ئەوەی پرسیارێکی گەورەمان لەبارەی نەگەیشتن بەو مافە نەتەوەییە لەخۆمان هەبێت. بۆ ئێمە سیڤەر، وەک باقی رووداوەکانی دیکەی مێژوو، هێندەی بۆنەیەکە بۆ تۆمەتبارکردنی ئەوانیدی، هێندە بۆنەیەکی مێژوویی نییە، بۆ ئاوڕدانەوە و گەڕانەوە بۆ ناوەوەی خۆمان. ئێمە لەقسەکردنمان لەبارەی سیڤەر، پرسیارو گومان دەخەینە سەر هەمووان، بەریتانیا، فرەنسا، ئەمریکا، ئیتاڵیا، تورکیا، ئەرزو ئاسمان، بەڵام خۆمان نا، هەمووان وەک گوناهبار، لەژێڕ ناونیشانی فریودان و لەخشتەبردن یەک بەدوای یەک ریز دەکەین، خۆشمان بێگوناهـو فێڵ لێکراو.  ئێمە لەبری راڤەکردن و خوێندنەوەی نوێ، هێنانەوەی رووداو بۆ ناو مێژوو و ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتیمان لەئێستادا، شیکاری بابەتی بۆ رابردوویەکی تێپەڕ، دێین سیڤەر وەک رووداوێکی رابردووی تێپەڕ و رووت مامەڵە دەکەین، رووداوێک وەک هەر حیکایەتێکی دیکەی ناو مێژوو بەزمانێکی سادەی سەرزەنشتکارانە، چیرۆکەکانی دەگێڕینەوە.

بەشی هەرە گەورەی حیکایەتخوانەکانی ئێمە، کۆنفرانسەکانی حزب و زانکۆ، لەناوەوە، یان دەرەوەی وڵات، لە (گوڵەخانە) بێت، یان (لۆزان)ی سویسرا، حیکایەتەکانی سیڤەر، هەروەها لۆزانیش، بۆ ئەوە ناگێڕنەوە تا شتێکی تازەمان پێبڵێن، لێکدانەوەیەکی نوێ بۆ بیرکردنەوەی رەخنەیی و مێژوویی کورد ئیزافە بکەن، درزە سیاسی و کۆمەڵایەتییە ناوەکییەکانی سیڤەرو ساڵانی دوای سیڤەرمان بۆ بخەنە سەر شانۆی لێکۆڵینەوەی زانستی و رەخنەیی، بەڵکو بۆ ئەوەیە ئەگەر هەزاران لێکۆڵینەوەو وتاری لەبارەوە نووسرابێت، بەقسەکردن و وتارەکانی ئەوانەوە ببێت بەهەزارو یەک، بەبێ ئەوەی یەک رستە جیاوازی گەورەو توانای تێپەڕاندنی پێشخۆیان پێشانبدەن، بەبێ ئەوەی یەک پەرەگراف لێکدانەوەی زانستی-رەخنەیی و هەڵسەنگاندنی تازە هەبێت. لەوەیش خراپتر هەوڵدەدەین سیڤەر لەبازنەی ململانێ و بەریەککەوتنی بەرژەوەندی دەوڵەتانی گەورەی دونیا، سەرلەنوێ داڕشتنەوەی نەخشەی نوێی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەربکەین و لەڕێی تەنیا (٣) ماددەوە، بڕیار لە (٤٣٣) ماددەی پەیمانەکە بدەین.

ئێمە لەبری بینینی وێنە راستەقینەکەی دۆخی سیڤەر، کە دەشێت هاوپەیمانەکانی جەنگیش بەهۆی دابەشکاری و بەریەککەوتنی بەرژەوەندییەکانی دوای جەنگ، بەریەک بکەون، هەوڵدەدەین سیڤەر لەوێنەیەکی جیاوازتردا ببینین، وێنەیەک بەرهەمی خەیاڵی بێخەیاڵی زانستی و مێژوویی ئێمە و درشت خوێندنەوەی کورد نەبێت، هی هیچ بوونەوەرێکی دیکەی عاقڵ نییە لەسەر ئەم گۆی زەوییە. خەیاڵی ئێمە لەسیڤەردا، هەروەها بۆ لۆزانیش، بەرەو ئەوەمان دەبات، ئەو ڕاستییە سیاسی و قانوونییە نەبینین، کە ئەوانە پەیمانی نێودەوڵەتین، نەک ڕێککەوتنی تایبەت بەکورد. ئەم پەیمانە نێودەوڵەتییانە، بۆ ئێمە و هێزی ئێمە، نە قابیلی دەستکارین، نە هەڵوەشانەوە، نە جیهان بچووکترین ئامادەیی تێدایە ئەوە بۆ ئێمە بکات، نە خۆمان بچووکترین هیوای لەم جۆرەمان لەسەر هەڵدەچنرێت. ئێمە بۆ خۆدزینەوە لەو راستییانە، هەوڵدەدەین سیڤەرو هەروەها لۆزانیش، لەو حەقیقەتەی ململانێی بەرژەوەندی دابماڵین و بیگۆڕین بۆ ژووری دادگاییکردن. منێکی کورد، بێدەسەڵات و پەراوێزخراو لەناو مێژوو و شارستانیەتی دونیادا، گەرەکییەتی لە (لۆزان) و (گوڵەخانەوە)، جیهانی کۆلۆنیالیزم و بڕیار بەدەست، بەریتانیا، فرەنسا، ئەمریکا، ئیتاڵیا، چەرچڵ، کلیمەنسۆ، ویڵسن و ئۆرلاندۆ و زۆری دیکەیش، لەقەبرەکانیان بێنێتەدەرەوە و پەلکێشی سەر سەکۆی تۆمەتباری دادگایان بکات و هەر خۆیشی دادوەر و بڕیاربەدەستی دادگا بێت، بەڵام هەمیشە خۆمان لە دەرەوەی ئەو سەکۆی گوناهو دادگاییەدا دەبینین.

لەخەیاڵدانی مرۆڤی ئێمەدا، سیڤەر ئەو هێزە سیاسی و یاساییەیە، لەڕێگەی واژۆی دەوڵەتانی گەورەی دونیا و پەیوەندی نێودەوڵەتییەوە، وەک هێزێک و بوونێکی سیاسی، دەمانکات بەیاریکەرێکی ناو مێژوو، لەبوونێکی ون و دابڕاوی دەرەوەی مێژووەوە، دەمانکات بەهێزێکی ناسراوو قسەلێکراوی ناو مێژوو. سیڤەر گرنگە، بەڵام بەو تێگەیشتنە کوردییە نا، کەپێمانوابێت دەبێ خۆمان چوارمەشقی دانیشین و، دونیاش دوای جەنگێکی گەورە و هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتێک، فەرمووی سەر کورسی دەوڵەتداریمان لێبکات. ئەو رۆژگارە نە دونیا شەڕی تایبەتی بۆ مافەکانی کورد کردووە، نە کورد خۆی داکۆکیکارێکی گرنگی مافەکانی خۆی بووە، نە هیچ فیگەرێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی، کۆمەڵە، رێکخراوو جوڵانەوەیەکی سیاسی کوردی ئەوکات ژمارەیەکی قورس و کاریگەر بەسەر ناوەندی بڕیاری سیاسی دونیاوە بوون. ئەوەی هەبووە، بە سیڤەریشەوە، بەرهەمی ململانێی نێودەوڵەتی و دابەشکاری کۆلۆنیالیزمی جیهانی دوای جەنگی یەکەمی جیهانی و داڕشتنەوەی نەخشەی نوێی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە. لەبەشێک، یان بڕگەیەکی ئەو ململانێ، دابەشکاری و داڕشتنەوەیەدا، کورد لەڕێی چەند ماددەیەکەوە ناوی چووەتە ناو پەیماننامەیەکی نێودەوڵەتییەوە و بەچەند ماددەیەک باس لەبەشێک لە مافە سیاسییەکانی، بەبێ لەبەرچاوگرتنی بەشی رۆژهەڵاتی کوردستان، کراوە.

بێگومان مەبەستم نییە بڵێم، کورد هیچی نەکردووە، بکەرێکی تەواو ون و نادیار بووە لەمێژوودا، بەڵام راستییەک هەیە و دەبێ دانی پێدابنێین، کورد نە دروستکەری رووداو بووە، نە بکەرێکی گرنگ و کاریگەر بەسەر رەوت و ئاراستەی رووداوەکان. کاتێکیش قسەیەکمان لەو دەستکەوتە بچووک و کەمانە کردبێت، کە لەناو بازنەی ململانێی نێودەوڵەتی و بەریەککەوتنی بەرژەوەندی دەوڵەتانی گەورەی دونیاوە بۆ ئێمە هاتووەتە پێش، ئەو دەستکەوت-رووداوانە، بەشێک نەبوون لەهۆشیاری گشتی، یان ئەوەی پێیدەگووترێ، کۆیادەوەری، کۆمەڵگەی ئێمە. ئێمە تەنانەت لەگێڕانەوەی حیکایەتەکانی رابردووشدا، هێندەی جەخت لەمیتۆدی وەسفکردن و زمانی ستایش بۆ ناوەوە و سەرزەنشت بۆ دەرەوە دەکەینەوە، هێندە بیر لەپرسیار لەو مێژووە، لەو رابردووە، یان شیکردنەوە و لێکدانەوەی بابەتی ناکەینەوە، هێندە کار بۆ هێنانی ئەو رابردووە و ئامادەکردنەوەی لەئێستادا ناکەین، لەکاتێکدا رابردوو چەند رووداوێکی تێپەڕ بێت، دەشێ هێندەش بهێنرێتەوە ناو ئێستا. دەبێ پەیوەندی مێژوونووس بەڕابردووەوە چی بێت، ئەگەر لەڕێی سەرلەنوێ تەفسیرو تەئویلەوە، گومان، خوێندنەوە و لێکدانەوەی تازەوە، هێزی ئامادەکردنەوەی ئەو رابردووەی لەئێستادا نەبێت. ئێمە بۆ رزگاربوون لەخۆماندووکردن بە هەڵسەنگاندن و لێکدانەوە، ناچینە ناو دونیای ئەو میتۆدەی پێیدەڵێن، هۆکارێتی مێژوویی (العلة التاریخیة)، بەڵکو هەر لەسەرەتای کارەوە چاو دەگێڕین بۆ دۆزینەوەی بکەرێک بەئامانجی ناشیرینکردن و تۆمەتبارکردنی، بکەرێک کۆی خەوشەکانی ناو دونیای خۆمانی پێداهەڵواسین و وەک تۆمەتبار لەبەرانبەر خۆپاککردنەوەو  کەموکورتییەکانی دونیای خۆماندا، بیناسێنین، ئێمە بەردەوام چاومان لەسەر ئەویدیکەیە، نەک خۆمان، ئەمە لەلایەک، لەلایەکی دیکەوە، کۆمەڵگەی کوردی هێندە کۆمەڵگەیەکی مۆدێرن نییە، عەقڵانییەت تێیدا بە ئەندازەیەک گەشەی کردبێت، بتوانێت بانگەشەی ناسینی خۆی و دونیاش بکات، کاتێکیش تۆ هێزی ناسینی خۆت لەدەستدەدەی، هێزی ناسینی دونیاش دەدۆڕێنیت، ئەو کاتەی بەبێ ناسینی خۆت خەریکی خوێندنەوە و راڤەکردنی دونیای، تۆ جگە لە بکەرێکی ون، جگە لەبوونێکی نەناسراوو پەراوێزی ناو دونیا، هیچی دیکە نیت. بۆیە بەر لەناسینی دونیا پێویستدەکات، خەریکی ناسین و خوێندنەوە و تێگەیشتن لەخۆمان بین. بەر لەدامەزراندنی دادگا بۆ دادگاییکردنی ئەوانیدی، پێویستە بزانین ئێمە خۆمان لەسیڤەردا، لەماوەی نێوان سیڤەر و لۆزانیشدا چی بووین و لەکوێ بووین.

لەسیڤەردا، دونیا ئێمەی دەناسی و لەهەندێ بڕگەی مێژوویشدا بەرژەوەندییەکانیان لەگەڵ بەرژەوەندی کورد تەبا هاتۆتەوەو پشتیوانمان بوون، ئەوان دەیانزانی کورد کێیە، قورسایی سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئابووری بەسەر پەیوەندییەکانی دونیاوە چەندە. ئەوانی سەرکەوتووی جەنگ، لەکورد باشتر کوردیان خوێندبووەوە، لەوە بەئاگابوون ئەو کۆمەڵگەیە تا چ رادەیەک لەناوەوەدا هەڵوەشاوو بەربادە، ئاستی هۆشیاری سیاسی و کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەی کوردی و رابەرانی جوڵانەوە و کۆمەڵەو رێکخراوەکانیان دەناسی. بەکورتی ئەوان هەموو شتێکی ئێمەیان لەخۆمان باشتر دەزانی، لەکورد خۆیشی باشتر دۆخی گشتی کورد، پەیوەندی کۆمەڵایەتی و فۆرمی بیرکردنەوەیان دەناسی. ئەوەی هەروەک ئێستا، کوردی نەدەناسی، هێزی خوێندنەوە و تێگەیشتن لەخودی خۆی نەبوو، کورد خۆی بوو. کورد لەماوەی ساڵێک بەر لەمۆرکردنی سیڤەر، هەروەها لەکاتی واژۆکردنی و ئەو ماوەیەش کە بۆی دیاریکرابوو بۆ سەلماندنی خاوەندارێتی لەبوونی سیاسی خۆی، لەبری ئەوەی کارێک بۆ هێنانەدی ئەو مافە بکات، کە سیڤەر لە ماددەکانی (٦٢ تا ٦٤) بۆی دابینکردبوو، یان خەریکی کاری لۆکاڵی بچووک، یان ملشکاندنی یەکدی، یان بەشێکی گرنگ بووە لەو جوڵانەوەیەی، کە مستەفا کەمال بەناوی بزووتنەوەی سەربەخۆیی تورکیا، بەرپای کردبوو. جوڵانەوەیەک بەهاوکاری کورد، سەرەنجام دەوڵەتی تورکیای نوێی دامەزراند، بناغە تیۆرییەکانی ناسیۆنالیزمی تورکی داڕشت، پاداشتی هاوکاری کوردیش بریتیبوو لەجینۆساید، قڕکردن و نکوڵی لەناسنامەی سیاسی، کۆمەڵایەتی و کولتوری.

کورد لەڕۆژگارێکدا، کە دونیا بەشێک لە مافەکانی لەپەیماننامەیەکی نێودەوڵەتیدا بۆ سەلماندووە، لەبری گەڕانەوە بۆ خۆی و کارکردن لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بۆ چەسپاندنی ئەو مافە یاسایی و سیاسییانە، بە هەموو هێزی خۆیەوە دەبێتە بەشێک لەبزووتنەوەی کەمالی و سەرخستنی پرۆژەی ناسیۆنالیزمی پەلاماردەری تورکی.

لە سیڤەردا، ساڵێک ماوە بەکورد دراوە بۆ سەلماندنی پێشاندانی توانای خۆبەڕێوەبردن، ئیرادەی سەربەخۆیی و یەکگرتنەوە لەگەڵ بەشی باشووری کوردستاندا، بەڵام لە ماوەی ئەو ساڵەدا، کورد هەموو شتێکی بیربوو، جگە لەو مافانەی لەو پەیماننامەیەدا بەواژۆی دەوڵەتانی بڕیاربەدەستی ئەوکات بۆی دیاریکرابوو، ئەو رۆژگارە هاوکاری و تەبایی ناوەکی لەئاستی داڕزیندابوو، گوتارێکی هاوبەشی کوردی بۆ بردنەپێشی پرسەکەی و جێبەجێکردنی  ئەو مافانەی لەسیڤەردا بۆی سەلمێنراوە نابینرێت، بەڵام بەهێزەوە لەپشتی سەرخستنی بزووتنەوەی کەمالیدا دەوەستنەوەو بنەما تیۆرییەکانی ناسیۆنالیزمی تورکی تیۆریزە دەکەن.  

کورد، نەبوونی پرسیار لەسیڤەردا 

کورد هەمیشە وەک دەستکەوتێکی گرنگی مێژوویی لەسیڤەرو ئەو بەشەی سیڤەر دەڕوانێت، کە باس لەپێدانی بەشێک لەمافەکان بە بەشێک لە کورد، نەک کورد بەگشتی، دەکات. ئەو ماددانە بۆ کورد، لەو کاتەوە بۆ ئێستا، هێندەی جێگەی ئومێدو گەشبینین، هێندە بە گومان و پرسیارەوە مامەڵەی لەگەڵدا نەکراوە. ئێمە دەزانین، ئەم نەتەوەیەی ئێمە، مێژوویەکی دوورودرێژە لەبەردەم پەلاماری نکوڵی لەناسنامەو سڕینەوە دایە، دەزانین بەردەوام و تا بەئێستایش دەگات، هەڕەشەی سڕینەوەی بوونی سیاسی و کولتووری لێدەکرێت و بەبەرچاوی جیهانیشەوە، ئەم نمایشەی ستەمکارییە درێژەی هەیە. بۆیە رەنگە ناحەقی نەبووبێت، کاتێک لە دەرەوەی دەوڵەتانی ناوچەکە، بە بیستنی ناوی خۆی (کورد)، ئەگەر ئەم ناوە بەشێوەیەکی گونجاویش لەڕستە هەواڵییەکاندا دانەڕێژرابێت، دڵخۆش و شادمان بووبێت.

بەشبەحاڵی خۆم، وێڕای پاساوی سەرکوت و چەوسانەوەش، بەڵام دیسان ئەوە وەک گرفتێکی دیکەی کورد دەبینم، گرفتێک لەدونیایەکی تەواو ئاڵۆزو پڕ ململانێی بەرژەوەندیدا، خەریکی درێژەدان بەسادەیی بینین و روانینی بچووکی، خۆیەتی. گرفتی دڵخۆشبوونی ئێمە بە هەموو شتێکی دەرەوەی خۆمان، مەبەستم دەرەوەی دونیای کوردی و دەوڵەتانی داگیرکەری کوردستانە، ئێمە زیاد لەپێویست شاگەشکە دەبین، زۆر گەورەتر لەقەبارەی ئەوەی لە ئاستی سیاسی و دیپلۆماسیدا هەیە، بەبینینی نوێنەرێکی ئاستی خوارەوەی بیانی، هەواڵێکی رادیۆی مۆنتیکارلۆ و لەندەن، یان نامەیەکی بێبەها، دوو رستەی رۆژهەڵاتناسێک، وتارێکی رۆژنامەنووسێکی بیانی و سەردانێکی مەیدانی گەڕیدەیەک، تا ئاستی سەرسامبوونێکی ناواقیعی، بە خۆمان سەرسام دەبین. لەهەر رستەیەکی ستایشی ئەواندا، ئێمە خۆمان وەک پاڵەوانێک دەبینین، تاڕادەی ئەوەی پێمانوابێت دوای هەر یەکێک لەم رووداوە هەواڵی و دیپلۆماسییە سادانە، دەتوانین دەوڵەت بونیادبنێین. من نامەوێ لەبۆشاییەوە کوردو رابەرانی کورد بەکەمتەرخەم لەئاست تێگەیشتن لە قۆناغەکە تۆمەتبار بکەم، ناشمەوێ بڵێم، ئەوە ویستی دونیا بوو ئێمە فڕێبداتە ناو هاوکێشەی ئاغا و کۆیلەوە، بەڵکو هەردوو ئەو بکەرە، هەم بکەرانی سەرکەوتوو لەجەنگی یەکەمی جیهان، هەم کورد خۆی، دەبێ گوناهی فڕێدانی کورد بۆ دەرەوەی مێژوو، بۆ ناو دۆزەخی سڕینەوەی بوون، لەوساوە بۆ ئێستا، لە ئەستۆ بگرن.

لەڕۆژگاری سیڤەرەوە بۆ ئێستا، کورد رووبەڕووی ستەمی گەورەی دەوڵەتانی داگیرکەری کوردستان و بێدەنگی دونیا لە بەرانبەر جینۆسایدکردنی بووەتەوە. داگیرکەرانی کوردستان، هەموو شێوازو فۆرمەکانی ستەمکاری و پەلاماری سڕینەوەی ناسنامەیان دەرهەق بە کورد بەکارهێناوە، هیچ دەزگایەکی دەوڵەتی نییە، لەتورکیا، عیراق، ئێران و سوریا، بە بەرچاوی دونیاوە، بۆ داماڵینی کورد لەبوونی سیاسی و کۆمەڵایەتی خۆی، نەخرابێتە کار. ئەوانە ئەو شتانەن، هەمووان لێی بەئاگاین و دەیزانین، بەڵام گرفتەکە لێرەدا کۆتایی نایەت، بەڵکو دیوێکی دیکەی گرنگتر هەیە دەبێ ببینرێت، ئەو دیوەی دەگەڕێتەوە بۆ ناو کۆمەڵگەی کوردی خۆی، فۆرمی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی، هۆشیاری سیاسی و جوڵەی رابەرانی جوڵانەوە سیاسییەکانی، ئەمانە ئەو خاڵە بنەڕەتی و گرنگانەن دەبێ بیانبینین و بیانخەینە چوارچێوەی هەڵسەنگاندنی رەخنەیی و گفتوگۆی عەقڵانییەوە.

ئێستا با بزانین کورد بۆ لەدوای سەلماندنی بەشێک لە مافەکانی لەسیڤەردا، تا بەئێستایش دەگات نەیتوانیوە پرسیار لەبوونی خۆی بکات. بۆچی ناتوانێت بەشێوەیەکی زانستی و بابەتی ئاوڕ لەڕابردووی خۆی بداتەوە، هۆکار چییە نایەوێ لەخۆی تێبگات، خۆی بناسێت و رابردووی لەپێناوی خزمەت بەپرسە ئینسانی و نەتەوەییەکەی لەئێستادا، شرۆڤە بکات، بۆ لەناسینی خۆی و رابردووی خۆی رادەکات.

مەبەست لەخوێندنەوەی رابردوو بریتی نییە لەدەستکاری و تەفسیرکردنی رووداوەکانی بەپێی خواستی ئایدیۆلۆژی و سیاسی، بەڵکو خوێندنەوەی رەخنەیی، شیکاری زانستی و بابەتییانەیە بۆ رووداو و، گواستنەوەی رووداوە لەزەمەنی رابردووەوە بۆ ناو یادگەی مرۆڤەکان لەئێستا و درێژکردنەوەیەتی بۆ داهاتوو، ئەوە ئەرکی مێژوونووس و هەموو ئەو نووسەرانەیە، کە لەناو کایەکانی فیکری مێژوویی و فەلسەفەی مێژوودا کاردەکەن، دەبێ زەمەنە جیاوازەکان لەبابەت و رووداوی رووتەوە بگۆڕن بۆ بەشێک لەزانست و بەفۆرمێکی تازەوە بیهێننەوە ناو کایە جیاوازەکانی ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی، بەجۆرێک لەچوارچێوەی هەڵسەنگاندن و شیکاری تازەدا، خوێندنەوەی نوێی بۆ بکەن و مانای نوێی پێبدەن. دەبێ رابردوو لەنەریتی گێڕانەوەی چیرۆک و حیکایەتی دیوەخانەوە، لەچەمانەوەی ناو تەکیە و خانەقاکانەوە، کە لەیەکەمیاندا ستایشی ئاغا و لەویدیکەیش شێخی تەریقەت دەکرێت، بگۆڕین بۆ بابەتی بیرکردنەوە، بۆ چیرۆکی زانستی و کردنەوەی دونیایەکی نوێ بەسەر گفتوگۆو گێڕانەوە نەریتییەکاندا.

لەپەیمانی سیڤەردا، ماددەکانی (٦٢، ٦٣، ٦٤)، باس لەمافی بەشێک لەگەلی کوردو ئایندەی کوردستان دەکەن.

ماددەی (٦٢)، لیژنەیەک کە لەقوستەنتینە (ئەستانبوڵ) دادەنیشێت و لە (٣) ئەندام پێکدێت، کە لەلایەن حکومەتەکانی بەریتانیا، فەرەنسا و ئیتاڵیا دیاریدەکرێن، لەماوەی (٦) مانگ لەجێبەجێکردنی بڕگەکانی ئەم پەیماننامەیە، پێویستە هەستن بەداڕشتنی نەخشەیەک بۆ ئۆتۆنۆمی خۆجێیی بۆ ئەو ناوچانەی زۆرینەیان کوردن و دەکەونە رۆژهەڵاتی رووباری فورات، باشووری سنوری باشووری ئەرمینیا، کە دواتر ئەو سنورە دیاریدەکرێت، هەروەها باکووری سنوری تورکیا لەگەڵ سوریاو میسۆپۆتامیا ...، نەخشەکەش پێویستە دڵنیایی تەواو بدات بۆ پاراستنی ئاشوری، کلدانی، کەمینە نەژادی و ئاینییەکانی دی لەو ناوچانەدا، بۆ ئەم مەبەستەش لیژنەیەک، کە لەنوێنەرانی بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا، فارس (ئێران) و کورد پێکدێت، هەڵدەستن بەسەردانیکردنی ناوچەکان بۆ لێکۆڵینەوە و بڕیاردان لەڕاستکردنەوەی ئەگەر هەبێت... .

ماددەی (٦٣)، حکومەتی تورکیا (دەوڵەتی عوسمانی)، بەگوێرەی ئەوە رەزامەند دەبێت بەقبوڵکردن و جێبەجێکردنی بڕیارەکانی هەر دوو لیژنەی، کە لەماددەی (٦٢)دا هاتووە لەماوەی (٣) مانگ لەدوای ئاگادارکردنەوەی حکومەتە پەیوندیدارەکان.

ماددەی (٦٤)، (ئەگەر) گەلی کورد لەماوەی (یەک ساڵ) لەڕۆژی جێبەجێکردنی ئەم پەیماننامەیەوە، کوردەکانی دانیشتووی ناوچەکانی، کە لەماددەی (٦٢)دا دەستنیشانکراون، داوایەکیان پێشکەش بەئەنجومەنی کۆمەڵەی گەلان کردو  پێشانیاندا، کە زۆرینەی دانیشتوانی ئەو ناوچانە خواستی سەربەخۆیی لەتورکیایان هەیە، ئەنجومەنەکەش گەیشتە ئەو باوەڕەی، ئەو خەڵکە دەتوانن سەربەخۆ بن، هەروەها رایسپارد، کە سەربەخۆییان پێبدرێت، تورکیا بەڕاسپاردەکە رازی دەبێت و دەستبەرداری ماف و خاوەندارێتییەکانی لەو ناوچانە دەبێت. وردەکارییەکانی ئەم دەستبەرداربوونەش دەبێتە بابەتی ڕێککەوتنێکی دیکە لەنێوان هێزە سەرەکییەکانی هاوپەیمانان لەگەڵ تورکیادا. (ئەگەر) هەر کاتێک، ئەم دەستبەرداربوونە روویدا، ئەوا هێزە سەرەکییەکانی هاوپەیمانان نابێت هیچ بەرهەڵستییەک بۆ چوونەپاڵی ئارەزوومەندانەی کوردانی ئەو بەشەی کوردستان، کە لەچوارچێوەی ویلایەتی موسڵدان، بۆ ناو دەوڵەتە سەربەخۆکەی کوردستان پێشانبدەن.

ئەو ماددانە، دیارترین خاڵی ئەو پەیماننامەیەن سەبارەت بەکورد. لەکۆی پەیمانەکەدا، بەشی هەرە گەورەی کورد، جگە لەو چەند ماددەیە، نە چاوی لەسەر هیچ ماددەیەکی دیکەیەو نە هیچ ماددەیەکی دیکەیش لەناوەڕۆکی پەیمانەکەدا دەبینێت، هەرچەندە ئەم (٣) ماددەیەش بۆ ئەوە نابێت ئومێدی گەورەی لەسەر هەڵبچنرێت. چونکە بەشەکانی ئەم پەیمانە وەک چۆن باس لەمافی کورد دەکات، باس لەتورکیا، یۆنان، ئەرمینیا، سوریا، میسیپۆتامیا، فەلەستین، حیجاز، میسر، سودان، قوبرس، مەراکش، تونس، لیبیاو شوێنی دیکەیش دەکات، بێگومان بەشێک لەو شوێنانەش پەیوەندی راستەوخۆیان بە بەریەککەوتن لەگەڵ مافی کوردو جوگرافیای کوردستانەوە هەیە، بۆیە کاتێک دەمانەوێت قسە لە سیڤەر بکەین، دەبێ ئەو بەش و ماددانەش ببینین، کە باس لەمافی ئەوانیدیکە، تایبەت ئەرمەن دەکات، نەک لەڕێی تەنیا (٣) ماددەوە بە ئارەزووی دڵی خۆمان کێمان بوێت تۆمەتباری بکەین و دڵمان چۆن بخوازێت بەم جۆرە لێکدانەوەی بۆ بکەین.

سیڤەر تەنیا مافی بۆ کورد نەسەلماندووە، بەڵکو کورد دەخاتە بەردەم ململانێ لەگەڵ زەمەندا، کورد دەخاتە بەردەم بەرپرسیارێتی خۆناسین و گەڕانەوە بۆ ناوەوەی خۆی، کورد دەخاتە بەردەم پرسیار لەناسنامە و بوون و تاقیکردنەوەی پێشاندانی توانای سەربەخۆیی و خۆبەڕێوەبردن، کە بە بڕوای من، سەرەنجام کورد لەهیچ یەکێک لەو تاقیکردنەوانە بەسەرکەوتوویی دەرنەچوو.

ئێمە بەرلەوەی بەو پەیمانە دڵخۆش بین، دەبێت (ئەگەر) و (گومان)ەکانی ناو ماددەی (٦٤)، هەروەها بەشی شەشەمی پەیمانەکە، کە لە (٦) ماددەدا لە ژێر ناوی (ئەرمینیادا) داڕێژراوە، ببینین، چونکە سیڤەر بە تەنیا پەیمانێکی تایبەت بە کوردو مافی کورد نییە، بەڵکو پەیمانێکی نێودەوڵەتییە، پەیوەندی بەماف و بەرژەوەندی دەیان دەوڵەت و گەلی جیا جیاوە هەیە، بۆیە بۆ تێگەیشتن لەمافی کورد لە سیڤەر، دەبێت لەماددەکانی تایبەت بە مافی ئەوانیدیکەیش، تایبەت ئەرمەن، تێبگەین، بەدەر لەوە هەر خوێندنەوەو راڤەکارییەک بۆ سیڤەر، راڤەیەکی تاکڕەهەند، ناتەواو و پڕ لەکەموکورتی دەبێت.

لەناو نەوەی مێژوونووسانی نیوەی یەکەمی سەدەی بیستدا، محەمەدئەمین زەکی لەو رۆشنبیرو مێژوونووسانەی ئێمەیە، لەزۆرێک لەنەوەکانی دوای خۆی باشتر لە سیڤەر تێگەیشتووە. ئەو لەبارەی ماددەکانی تایبەت بەکورد، ئەو مەرج و بەربەستە بەهێزو قورسانەی بۆی دانراوە، دەڵێت: (بریتین لەکۆمەڵێک وشەی بەتاڵ، لەجیهانی سیاسەت و واقیعدا مانایەکیان نییە، ئەمانەش بۆ لەخشتەبردنی گەلان و فریودانی گروپە مرۆییەکان بووە). گومان لەوەدا نییە، مێژوونووسێکی وەک ئەمین زەکی، تەنیا بەڕازاندنەوەی رستەکان دڵخۆش نەبووە، ئەو بەرلەوەی دیوە رازاوەکەی سیڤەر ببینێت، بەگومان و چاوی رەخنەوە، سەیرێکی دیوە نێگەتیڤ و ترسناکەکەیشی کردووە، (ئەگەر)ەکان لەبەردەم پرسیاری جددی و پڕ گوماندا رایانگرتووە. ئەو خۆی گەواهیدەری دۆخی کوردەکان بووە لەو رۆژگارەدا، دەرکی بەوە کردووە، نە کورد لەڕووی سیاسی و کۆمەڵایەتییەوە ئامادەیی ئەوەی هەیە لەو ساڵەی وەک ماوەی زەمەنی بۆی دیاریکراوە دەتوانێت جوڵەیەکی جددی و گوتارێکی هاوبەش بۆ هێنانەدی مافەکانی دروست بکات، نە دەوڵەتانی گەورەی دونیا لەبابەتی دروستکردنی دەوڵەت بۆ کورد جددی و راستگۆ بوون.

دوای ئەمین زەکی، کەمال مەزهەر، یەکێکی دی لەو مێژوونووسە ئەکادیمیانەیە، سیڤەر خستوویەتییە بەردەم پرسیارەوە، لەبری شاگەشکەبوون بە ماددەکانی، گومان دەخاتە سەر پەیمانەکە و بەپەنابردن بۆ ناونانێکی سیاسی فەرەنسی (پوانکارییە)، کە تا کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٢٠، لەسەر کورسی سەرۆکایەتی فەرەنسا بووە، دەڵێت: (پەیماننامەی سیڤەر، وەک ئەو دەفرانەی لەکارگەی پیشەسازی ناوچەکەدا دروستدەکران، شکاندنی ئاسانە، یان بریتییە لەدەفرێکی شکاو). ئەو دەزانێت سیڤەر، بە تەنیا ماددەکانی تایبەت بەکورد نییە، بەڵکو بەش و ماددەکانی دیکەیش دەبینێت و لەسەر ئەو بنەمایە کۆی پەیمانەکە هەڵدەسەنگێنێت. سیڤەر، بەسوودوەرگرتن لە بۆچوونەکەی (پوانکارییە)، لای کەمال مەزهەر دەبێتە دەفرێک، بەڵام ئەم دەفرە پڕ درزی گەورەو بەئاسانی وردو خاش دەبێت.

دواتریش قاسملو، یەکێک لەو سیاسییانەی ئێمەیە، چەند ماددەیەکی سیڤەر نایخاتە ناو دۆخێکی کۆمەڵایەتی و سیاسی وەها، سەرنجی لەسەر ماددەکانی دیکە هەڵبگرێت و پێیوابێت سیڤەر دەرگای بەهەشت بە رووی کورددا دەکاتەوە. ئەو سیڤەرو دۆخی واژۆکردنی سیڤەریش دەبینێت، بۆیە چەندین ساڵ بەر لە کەمال مەزهەر، جەخت لەبۆچوونەکەی (پوانکارییە) دەکاتەوە، تەنانەت دەگاتە ئەو بڕوایەی: (سیڤەر بە مردوویی لەدایکبووە). لەدەرەوەی دونیای مێژوونووس و سیاسییەکانی کوردیشدا، ولیام ئیگلتن، بە جوانترین شێوە پێناسەی سیڤەری کردووە، کاتێک دەڵێت: (پەیمانی سیڤەر هیچ نەبوو، جگە لەچەند پیتێکی مردوو، چونکە ئەو کاتەی سیڤەر واژۆکرا، مێژوو لەلایەن مستەفا کەمالەوە بەشێوەیەکی دیکە دەنووسرایەوە).  دیپلۆماتکاری ئەمریکی (جۆرج کینن)یش لەبارەی پەیمانەکانی ئاشتی ئەو رۆژگارەوە گووتوویەتی: (لەو پەیماننامانەدا، تراژیدیاکانی داهاتوو بەدەستی شەیتان دەنووسرانەوە). هەر بەڕاستیش وابوو، بەشێکی گرنگ لەتراژیدیاکانی کورد دواتر لەلۆزاندا، بەدەستی شەیتان و لەسەرووی هەموویانەوە، مستەفا کەمال، نووسرانەوە.