د.جەعفەر عەلی

بەشی دوو

پارادۆکسەکانی کوردو سیڤەر

ناڕەزایەتییەکانی ناوەوەی تورکیاو ململانێ و بەریەککەوتنی بەرژەوەندی دەوڵەتانی گەورە، رۆڵی گرنگیان لە (زیندەبەچاڵکردنی پەیمانی سیڤەردا بینی). سیڤەر کاتێک مۆرکرا، تورکیا لەناوەوە دابەشی سەر دوو دەسەڵات و دوو حکومەت ببوو، حکومەتی ئەستانبوڵ و حکومەتی ئەنقەرە، سوڵتان محەمەدی شەشەم و مستەفا کەمال. خودی سوڵتانی عوسمانی، هەرچەندە حکومەتەکەی واژۆی لەسەر پەیماننامەکە کردبوو، بەڵام پێیوابوو: (ئەم پەیمانە بریتییە لەکارەسات و ئامانجی وێرانکردنی تەواوی وڵاتەکەیە)، لەولاشەوە، مستەفا کەمال، نەک هەر لەبنەڕەتەوە پەیمانەکەی رەتدەکردەوە، بەڵکو بە (فەرمانی لەسێدارەدانی تورکیا) پێناسەی دەکرد. ئەوە مانای ئەوەیە، هەردوو دەسەڵاتەکەی تورکیا، چ دەسەڵاتی سوڵتانی عوسمانی، کەڕۆژانی کۆتایی تەمەنی خۆی دەژیا، چ دەسەڵاتەکەی مستەفا کەمال، کە وەک دەسەڵاتی داهاتوو و بونیادنانەوەی دەوڵەت دەردەکەوت، بەناوەڕۆکی پەیمانی سیڤەر رازی نەبوون. سوڵتانی عوسمانی بەناچاری و دوای تێکشکانی لەجەنگ پەیمانەکەی بەسەردا سەپێنراوە، مستەفا کەمالیش لەقۆناغی بزووتنەوەی سەربەخۆیی تورکیادا بووە، دژایەتی ناوەڕۆکی پەیمانەکەی کردووە، لەئاستی سیاسی و کۆمەڵایەتیدا، کەمپەینی بۆ کردووە، بەڵام لەوکاتەدا توانای پێشپێگرتنی واژۆ لەسەرکردنی نەبووە. 

بزووتنەوەی کەمالی، رۆڵی گرنگی لەدووبارە داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی ناوچەکەدا بینی، کوردستانیش لەچوارچێوەی ئەو ناوچانەدا بوو، کە ئەو داڕشتنەوەیە دەیگرتەوە. کوردەکان زۆر بە بزووتنەوەی کەمالییەوە پەیوەست بوون، هاوشانی هۆکاری دین و بانگەشەی جیهاد، کە بزووتنەوەکە سوودی لێوەردەگرت، فاکتەری جوگرافیاش کاریگەری خۆی هەبوو. مستەفا کەمال، ناوچەکانی باکووری کوردستانی کردبووە بنکەی سەرهەڵدان و فراوانکردنی بزووتنەوەکەی، ئەمەش لەگەڵ مەیلی رابەرانی کوردو راکێشانیان بەرەو باوەشی بزووتنەوەکە، گونجاو بوو.

کەمالییەکان بانگەشەی ئەوەیان دەکرد، مستەفا کەمال (فریادڕەسی کوردستان) و (داکۆکیکارە لەخەلیفەی موسڵمانان)، کەبارمتە و دیلی دەستی داگیرکەرانی ئەوروپاییە، هەروەها داکۆکیکاری خاکی ئیسلامە، کە مەسیحییە بێدینەکان دەیانەوێت ناشیرینی بکەن، تەنانەت قسە هەیە، لەکاتی رووبەڕووبوونەوەی یۆنانییەکاندا، قورئانی بەرزکردووەتەوە، ئەوە لەلایەک، لەلایەکی دیکەوە، بەڵێنی بەکوردەکان دەدا، لەسنورێکی فراوانترو گەورەتر لەوەی لە پەیماننامەی سیڤەردا هاتووە، مافی سەربەخۆییان پێدەدات. هەمانکات هەوڵیدەدا هەستی دژە ئەرمەن لەکوردەکاندا گەورە بکات، لەڕێگەی وروژاندنیان، کە: (ئەرمەنەکان بەپشتیوانی هاوپەیمانان دەیانەوێت لەسەر حیسابی خاکی کوردستان، دەوڵەت دروستبکەن)، بێگومان لەم خاڵەیاندا راستی زۆر هەبوو، چونکە بەپێی ماددەکانی (٨٨ تا ٩٣)ی پەیمانی سیڤەر، لەسەر حیسابی بەشێک لەجوگرافیای کوردستان، مافی دەوڵەت بۆ ئەرمینیا سەلمێنرابوو. لە ماددەی (٨٩)دا، هەوڵدەدرا ویلایەتەکانی ( ئەرزەڕۆم، ترابزۆن، وان و بەتلیس) بخرێنە چوارچێوەی سنوری ئەو دەوڵەتەوە، کە بەپێی هەمان ماددە، دیاریکردنی بە (ودرۆ ویڵسن)ی سەرۆکی ئەمریکا سپێردرابوو. خودی مستەفا کەمال لەیاداشتەکانیدا کاتێک باس لە دامەزراندنی لیژنەکانی بەرگری لەمافی ویلایەتەکان دەکات، دەڵێت: (ترس لە لکاندنی ویلایەتەکانی رۆژهەڵات بە ئەرمینیا پاڵنەری پێکهێنانی ئەو لیژنانە بوون).

لەکاتی مۆرکردنی سیڤەردا، لەتورکیا جوڵانەوەیەکی سەربەخۆیی بەهێز دژ بەناوەندی دەسەڵاتی خیلافەت دەستیپێکردبوو، کە بەبزووتنەوەی سەربەخۆیی تورکیا، یان بەبزووتنەوەی کەمالی دەناسرا. ئەم بزووتنەوەیە، لەشوباتی ساڵی ١٩٢٠، واتە شەش مانگ پێش مۆرکردنی سیڤەر، بڕیارەکانی هەردوو کۆنگرەی ئەرزەڕۆم و سیواسی خستبووە ناو (بڕیارنامەی نیشتمانی- میساقی میللی)یەوە. ناوەڕۆکی میساقی میللیش، بریتیبوو لەبونیادنانی نیشتمانێکی هاوبەش بۆ تورک و کورد، هەروەها دەوڵەتی پابەندکردبوو بەگێڕانەوەی تەواوی ئەو ناوچە کوردییانەی خرابوونە ژێر ئینتیدابی بەریتانیا-فەرەنسا، لەسوریاو عیراق، بەحەڵەب و موسڵیشەوە. لەکۆنگرەی ئەرزەڕۆمدا، کوردەکان بەقورساییەوە بەشداربوون، (٣٥) کورد لەشارەکانی بەتلیس، سیواس، ترابزۆن ئامادەی کۆنگرەکە بوون، لەدەستەی سەرۆکایەتیشدا لە (٨) کەس، (٣)یان کورد بوون. دواتر کوردەکان بۆیان دەرکەوت، چەمکی دروستکردنی (نیشتمانی هاوبەش)، تەنیا بۆ سوودوەرگرتن لەبەشداری هێزی کورد لەسەرخستنی جەنگی سەربەخۆیی تورکیا بوو، نەک داننان بە مافەکانیان.

پرسیارەکە ئەوەیە، لەکاتێکدا دونیای هێز، بەشێک لەمافەکانی ئێمەی بەهەموو ئەو (ئەگەرو گومانانە)وەش کە هەبوون، لەپەیمانێکی نێودەوڵەتیدا سەلماندووە، تەنیا ماوەی یەک ساڵیشی وەک کات پێداوین تا پێشانی دونیاو کۆمەڵەی گەلانی بدەین، دەتوانین سەربەخۆ بژین و خاوەنی خۆمان بین، کەچی لەبری ئەوەی هێزی خۆمان بۆ جێبەجێکردنی ئەو مافانە تەرخان بکەین، رێک پێچەوانەکەیمان هەڵبژارد، کاتێک بەهێزەوە بووین بەبەشێک لەبزووتنەوەیەک، کە بەرهەمەکەی زیادتر لەسەد ساڵە، جگە لەجینۆسایدی سیاسی و کولتوری، جگە لەهەوڵدان بۆ تواندنەوە و سڕینەوەی ناسنامەی کۆمەڵایەتی، شتێکی دیکەی بۆ کورد نەکردووە. جگە لەوەش ئێمە وەک کورد دڵمان بەناوەڕۆکی پەیمانێک خۆشە، کەدەوڵەتانی سەرکەوتووی جەنگ وەک ئەنجامی شکست بەسەر سوڵتانی عوسمانیاندا سەپاندووە، ئەوەی ئەوکاتیش لەتورکیا هێزی نووسینەوەی مێژوو و دروستکردنی رووداوی هەبوو، خودی مستەفا کەمال و جوڵانەوەکەی بوو، نەک سوڵتان، بۆیە هەر لەبنەڕەتەوە دڵخۆشییەکەی کورد، چەندیش ناوەڕۆکی پەیمانەکە وەک بەڵگەنامەیەکی نێودەوڵەتی گرنگ ببینرێت، هێشتا شۆڕنەبوونەوەیە بۆ تێگەیشتنی ورد لەململانێ ناوەکییەکانی ئەوکاتی تورکیاو هێزی یەکلاکردنەوەی ململانێکە. ئەوە هەمان ئەو هەڵە سیاسییە بوو، کە شێخ مەحمود، ئیدی بەهەر پاساوێک بێت، لەبژاردەی نێوان ئینگلیزو تورکدا، تورکیای هەڵبژارد.

کورد بەردەوام باس لەفریودان دەکات، چەندین سەدەیە کورد و فریودان بوون بەدووانەیەک و لەیەکدی جیانابنەوە، بۆ خۆدەربازکردن لەهەر لێپرسینەوەیەکی نیشتمانی و ئەخلاقی، لەوساوە بۆ ئێستا، رابەران و سیاسییەکانی کورد، پەنادەبەنە بەر چەمکی فریودان، بەڵێنی زۆریان پێداین، بەڵام جێبەجێیان نەکرد، ناپاکیان لێکردین و فریویانداین. عوسمانییەکان فریویانداین، قاجارییەکان ناپاکیان لێکردین، فڵان سوڵتان خەڵەتاندینی و فیسار پاشا لەخشتەی بردین، مستەفا کەمال کڵاوی کردە سەرمان و خومەینی و مالکیش عەمامە. ئەوە ئەو رستە بێماناو سواوانەن، بەردەوام لەمێژووی سیاسی ئێمەدا دووبارە و نوێ دەبنەوە. ئەو نەفرەتەی فریودان و لەخشتەبردنە، هەر دەڵێی کاڵایەکە و بەباڵای کورد دووراوە. ئێمە تا بەو ئاسانییە مامەڵە لەگەڵ شکست و جوڵە ناعەقلانییەکانمان بکەین، هەمیشە سبەی و دووسبەی و داهاتوویەکی زۆر دوورتریش، چەمکی فریودان و خەڵەتاندن لەپێشمانەوە ئامادەیی دەبێت و بە فۆرمی تازەوە دێتەوە بەردەممان.

ئێمە لەسیڤەر، بەتەنیا فریونەدراین، بەڵکو فریومان خوارد. هەموو مێژووی سیاسی ئێمە بەڵگەنامەیەکی لەوێنەی سیڤەری تێدا نییە، ئەویشمان بەدەستی خۆمان و لەسەر سینییەکی زێڕین پێشکەش بە مستەفا کەمال و بونیادنانی دەوڵەتی تورکیای نوێ کرد.

پارادۆکسە مێژووییەکانی کورد ئەوەیە، لەکاتێکدا دەرفەتێک بۆ دروستکردن و بونیادنان دێتەپێش، ئەو خۆی دەبێتە بەربەستی بەردەم بونیادنانەکە، کاتێک مافی دروستکردنی دەوڵەتت بۆ دەسەلمێنن، تۆ لەجیاتی کارکردن بۆ بناغەدانان بۆ ئەم دەوڵەتە، خەریکی وێرانکردنی خۆت و دامەزراندنی دەوڵەت بۆ داگیرکەرانی نیشتمانەکەت دەبیت. ئەو بەکۆمەڵێک ئەگەرو پرسیاری زۆرەوە لەسیڤەردا ئومێدت پێدەدات، تۆ بەدەستی خۆت چاڵ بۆ ئەو ئومێدە کوردییە هەڵدەکەنیت و دەینێژیت. ئێمە لەسیڤەرەوە بۆ لۆزان، سێ ساڵ کاتمان لەبەردەستدا بوو، لەو سێ ساڵەدا ساڵێک وەک مۆڵەتی خۆسەلماندن و دامەزراندنی قەوارەیەکی سەربەخۆ هەبوو، بەڵام نە لەسێ ساڵەکەدا کارێکی گرنگمان بۆ خۆمان کرد، نە لەو ساڵەشدا، کە بۆ دامەزراندنی قەوارەیەک بۆمان دیاریکرابوو، هەنگاوێکمان نا، بەڵکو لەبری هەموو ئەمانە، هێزی خۆمان لەبەرژەوەندی گەورەکردنی داگیرکەرانی کوردستان، سەرخستنی بزووتنەوەی کەمالی و داڕشتنی بنەما تیۆرییەکانی ناسیۆنالیزمی تورکی، بەتاڵ کردەوە.

سیڤەر خاڵی ناساندن و دروستکردنی ناسنامەی سیاسی کورد بوو، سەرەتای کۆکردنەوەو یەکخستن و یەکگوتاری وەک پێویستییەکی ژیانی و مێژوویی خستە بەردەستمان، بەڵام ئێمە بەهەموو هێزمانەوە هەم دروستکردنی ناسنامە و، هەم یەکخستن و یەکگوتاریمان خستە ژێڕ پێکانمانەوە. ئەم دۆخە لەسیڤەر کۆتایی نایەت، تەمەنی ئەم پارادۆکسە کوردییە، لەدوای سیڤەرەوە بۆ ئێستامان درێژەی هەیە. گرفتی ئێمە لەگەڵ مێژوودا ئەوەیە، دەزانین فریودراوین، بەڵام دیسان فریودەدرێینەوە، بەیانیان دەڵێین فریویانداین، کەچی ئێوارە دەرگا بەڕووی فریودانێکی دیکەدا دەکەینەوە. دەزانین هێزو تواناکانمان لەگەورەکردن و دروستکردنی ئەویدیدا بەتاڵ دەکرێتەوە، کەچی بەسەخاوەتەوە دوای سەد ساڵ ئەو هێزە لەخزمەتی پرۆژەیەکی دیکەی هاوشێوەو بۆ کۆمەڵێک فیگەرو کارەکتەری سیاسی دیکە، بەتاڵ دەکەینەوە.

عیراق لەدوای کەوتنی بەعسەوە (٢٠٠٣)، لەچوارچێوە و قاوغێکی بەتاڵ زیادتر هیچی دیکە نەبوو، نە دەوڵەت بوونی هەبوو، نە سوپا، نە دامودەزگای ئیداری و قەزایی و ئەمنی، هەمانکات ئێمە خاوەنی قەوارەیەکی تاڕادەیەک نیمچە دانپێدانراوی نێودەوڵەتی و بەهەموو کەموکورتییەکانیشییەوە دامودەزگای جیا جیا بووین، ئێمە ئەوکات هێز بووین و بەغداش هیچ، ئێمە نیمچە قەوارەیەک و ئەوان دەوڵەتێکی تەواو هەڵوەشاو و بێ سەروەری، کەچی لەو دۆخەداو پێش ئەوەش لەدوای ڕاپەڕین و پاشەکشەی دەزگا ئیدارییەکانی بەعس لەهەرێمی کوردستان، لەبری هەوڵدان بۆ دروستکردن و بونیادنانی دەوڵەت، بەهەموو هێزمانەوە ڕوومانکردەوە بەغداو هەوڵ و تواناکانمان خستەوە خزمەتی بونیادنان و دروستکردنەوەی عێراق. کاتێک ئەو عێراقە دەکەوێتەوە سەرپێکانی و هێزی سیاسی و دیپلۆماسی، ئەمنی و سەربازی، ئیداری و ئابووری و پشتیوانی ناوچەیی و نێودەوڵەتیشی لەهەولێر گەورەتر دەبێتەوە، ئەوسا ئێمە دێین و داوای جیابوونەوە و بوون بە دوو دراوسێی باش دەکەین. کاتێک ئێمە هێزین و ئەوان هیچ، ئێمە دەچین کۆمەکیان پێدەکەین، بەهێزیان دەکەینەوە و بەچوارچێوەی سیاسی و یاسایی عێراقی فیدڕاڵ رازین، کاتێکیش ئەوان لەئێمە بەهێزترن و تواناکانی جیابوونەوەو دروستکردنی دەوڵەتمان لەدەستداوە، سەرۆک شێتانە سواری سەری خۆی دەبێت و بەپشتیوانی تەواوی هێزە سیاسییەکانی دی، داوای جیابوونەوەو دروستکردنی دەوڵەت دەکات. ئیدی ئەوەیە تێنەگەیشتن لەڕابردوو، ئاوڕنەدانەوەی زانستی لەمێژوو و رووداوەکانی ناو مێژوو. ئێمە زمانی ستایش و پیاهەڵدان پڕمان دەکات لەکامەرانی، بەڵام بەپرسیاری جددی، لێکدانەوەی زانستی، رەخنەو هەڵسەنگاندنی بابەتی، بێزارو بێتاقەت دەبین. لێرەوە پارادۆکسەکەی ناو ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتیمان ئاسان دەتوانێت بۆ دەیان ساڵی دیکەیش بە ئاسوودەیی و ئارامی درێژە بەتەمەنی خۆی بدات و بژیت.

هەر نەتەوەیەک لەدونیادا، بەم فۆرم و تێگەیشتنەی کورد مامەڵەی رووداو و مێژووی خۆی بکات، ژیانی پڕکات لەپارادۆکسی مێژوویی، بۆ تەواوی ژیانی دەبێت ئەو چەمکی (فریودان و فریودراین)ەی لەسەر زار بێت.