دكتۆر سەباح غالب

بەر لەدەستپێكردنی كۆنگرەی لۆزان، ئەنجوومەنی بەرزی نیشتمانی تورك لەئەنقەرە بەهۆكاری ناوخۆیی سیاسی، مەسەلەی كوردیان هێنایە بەرباس و لێكۆڵینەوە، لەگەلێك لا و لەسەر ئاستی هەرە بەرزی دەسەڵاتدارانی ئەنقەرە، بناغەی فریودان بەبەڵێنی چارەسەركردنی دۆزی كورد و هاوبەشی لەدامەزرانی دەوڵەتی تازەی توركیا، بەسەرۆك خێڵ و كەسایەتی كورد دەدرا، ئەویش بەو مەرجەی دوای ئازادبوون لەداگیركردن و دەركردنی سوپای هاوپەیمانەكان لەخاكی عوسمانی، ئەوجا كورد بەمافەكانی خۆیان دەگەن. هەڵبەت پڕۆژە قانوونییەكە چەندە روو بەناوخۆ بوو، لەوە زیاتر روو لەهاوپەیمانەكان بوو، مەبەست بوو پێیان بڵێن: ئێمە بەرامبەر بەكورد دڵسۆزین و دەتوانین چارەسەری مەسەلەكەیان بكەین.

لەتشرینی دووەمی 1920دا بزووتنەوەیەكی چەكداری لەناو قۆچگیری لەناوچەی دەرسیم و دەوروبەری دەستیپێكرد و لەنیسانی 1921دا لەلایەن توركە شۆڤێنییە كەمالییەكانەوە تێكشكێنرا، ئەگەرچی بزووتنەوەكە زۆری نەخایاند و گەلێك هەلومەرجی ناكامڵ هەبوون بۆ سەرەتاكەی و فرە هۆكاریش هەبوون بۆ سەرنەكەوتنی، بەڵام بووە مایەی راچڵەكینی توركە نەتەوەییەكان و سەرچاوەی پرسیارو لێكدانەوە لەئەنجوومەنی بەرزی نیشتمانیدا لەئەنقەرە، گەیشتە ئاستێك كە لیژنەیەكی بەرز لەئەنجوومەنەكە پێكهێنرا تا بۆ بەدواداچوون و دۆزینەوەی هەلومەرجی بزووتنەوەكە و داخوازی كوردەكان بچنە كوردستان، هاوكات پڕۆژەی قانوونێك بۆ چارەسەری مەسەلەی كورد پێشكەش بەئەنجوومەن بكەن.

بەهۆی نامەیەكی نوێنەری باڵای بەریتانیا لەئەستەمبوڵ كە لە 29ی مارتی 1922دا، بۆ لۆرد كرزن، وەزیری دەرەوەی لەندەن نووسراوە، ئاگاداری راپۆرتی لیژنەی تایبەتی ئەنجوومەنی بەرزی نیشتمانی تورك لەئەنقەرە دەبین، كە پێشوەخت بۆ هۆكاری هەڵگیرسانی بزووتنەوەی قۆچگیری چووبوونە كوردستان، دوای گەڕانەوەیان پڕۆژەی قانوونی ئۆتۆنۆمی كوردستانیان گەڵاڵە كرد، لەگەڵ راپۆرتێكی تایبەتی پێشكەشیان بەئەنجوومەنەكە كرد. كاتێك مەسەلەی كورد لەئەنجوومەنی بەرزی نیشتمانیدا هاتە ئاراوە، لەپێشدا لەلایەن ساڵح ئەفەندی، نوێنەری ئەرزەڕووم، یوسف عیززەت پاشا، نوێنەری بۆلو، راغیب بەگ، نوێنەری ئاماسیا، حەقی حەمید بەگ، نوێنەری سینۆپ و سەڵاحەددین بەگ، نوێنەری مێرسین پێشنیازی پڕۆژەی قانوونی حوكمی زاتییان دایە ئەنجوومەنی ناوبراو.

یوسف عیززەت پاشا، راغیب بەگ و حەققی حەمید بەگ ئەندامانی لیژنەی بەدواداچوونەكە بوون كەچووبوونە كوردستان. لەئەنجامی قسەكردندا، بەزۆرینەی دەنگ بڕیاردرا كەبابەتی پڕۆژەی قانوونی ئۆتۆنۆمی كورد لە 10ی شوباتی 1922دا گفتوگۆی لەسەر بكرێ‌.

لەڕۆژی دیاریكراودا، ساڵح ئەفەندی بەوتارێك دەرگای قسەكردنی كردەوە، هەوڵیدا كەبزانرێ‌ مەسەلەی كورد بەو شێوە ساكارییە كە لەپڕۆژەی قانوونی ئۆتۆنۆمییەكەدا هاتووە چارەسەرناكرێ‌، هاوكات ئەو لایەنانەی كەبەرژەوەندییان هەیە، دەیانەوێ‌ هۆكاری راستی بشارنەوە، ئەمەش لای زۆربەی خەڵک نهێنی نییە. دەبێ‌ زۆر چاك ئەو حەقیقەتە بزانرێ‌ كەبزووتنەوەی قۆچگیری بێ‌ هۆكار نەبووە، دەتوانرا توڕەبوون و هەڵچوونی مستەفا پاشای كورد خاوبكرێتەوە، ئەو كەسانەی كە بەو هۆیەوە گیراون، ئازاد بكرێن، بۆ بەرژەوەندی وڵاتیش ئەگەر پێشنیازەكانی لیژنەی بەدواداچوونی بزووتنەوەكەش لەپڕۆژە قانوونییەكەدا لەبەرچاو بگیرێن، ئەوا رێگاچارە هەیە. راپەڕینەكە بەهۆكاری زۆرداری و چەوساندنەوەی كارگێڕی و هەڵوێستی حكومەتی ئەنقەرە بەرامبەر بەخەلافەت دروستبووە. بەكارهێنانی هێز تەنیا دۆخەكە خراپتر دەكات. بێ‌مانایە وا بزانرێ‌ كە لەكوردستاندا راپەڕبن نەبووە، بۆ خەڵكێك كە تەختكردنی دێهات دەبینێ‌ ئیدی پێویستی بەنیشانەیەكی دیكە نییە، بزووتنەوەكە لەلایەن ئەمیر فەیسەڵ (مەلیك فەیسەڵ مەلیكی عێراق ... ص. غ)و بەریتانیاوە پشتگیری دەكرا، بۆیە لەبەرژەوەندی وڵاتەكەمانە كەهێزو زۆر بۆ چارەسەری مەسەلەی كورد بەكار نەیەت.

 لەكاتی وتارەكەی ساڵح ئەفەندیدا چەند جارێك لەلایەن نوێنەرانی حزبی بەرگری نیشتمانی قسەیان پێدەبڕی و ژاوە ژاویان دەكرد، بەڵام وتارەكە لەلایەن نوێنەرانی دیكەوە پشتیوانی لێدەكرا، لەوانە لوتفی بەگ نوێنەری مەلاتیا، حەیدەر بەگ نوێنەری وان، عەبدولغەفور بەگ نوێنەری قاراسای، ئەمین پاشا نوێنەری سیڤاس و راسیم بەگ. لەقسەكانی ئەمانیشدا نوێنەرانی شۆڤێنی ئاژاوەیان هەڵگیرساند، بەئەندازەیەك نوێنەری ئەرزەڕوم لەناڕازی دەربڕیندا وتی ئەنجوومەنەكە وەك قوتابخانەی سەرەتایی لێهاتووە.

قانوونەكە پێكهاتووە لە 18 بەند، لەیەكەم بەنددا هاتووە كە «ئەنجوومەنی بەرزی نیشتمانی دەستدەكات بەدامەزراندنی ئۆتۆنۆمی كارگێڕی بۆ نەتەوەی كورد كە لەگەڵ دابونەریتی نەتەوەییاندا هاوئاهەنگ بێ‌.» بەندەكانی 3، 4، 5، 6 و 7 باس لەهەڵبژاردنی فەرمانبەرە سەرەكییەكان و دروستكردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كورد «پەرلەمانی كورد» دەكات. بەندی 9 بریتییە لەدیاریكردنی سنووری كوردستان كەئەم ناوچانە دەگرێتەوە: ویلایەتەكانی وان، بدلیس، دیاربەكر و سنجاقی دەرسیم لەگەڵ چەندان قەزاو ناحیە. بەندەكانی 10، 11، 14 و 17 باس لەڕێكخستن و سیستەمی دادوەری و گومرگ و باج دەكەن. بەندی 12 و 13 تەرخانە بۆ پێكهێنانی ژاندرمەری كوردو تەسریح كردنی ئەفسەرەكانی كورد لەسوپای توركیادا. بەندی 15 مەرجێكی زۆر لەسەر بەكارهێنانی زمانی كوردی دادەنێ‌ و لەوێدا دەڵێ‌: «زمانی توركی تاكە زمانی ئەنجومەنی نیشتمانی كورد دەبێ‌، لەفەرمانگاكانیشدا هەر دەبێ‌ توركی بەكار بێت.» بەڵام زمانی كوردی بۆ خوێندن لەقوتابخانەكاندا بەكاردێ‌، پارێزگارەكان دەتوانن هانی بەكارهێنانی زمانی كوردی بدەن بەو مەرجەی لەئایندەدا، داوانەكەن زمانی كوردی ببێتە زمانی رەسمی حكومەت. بەندی 16 باس لەكردنەوەی زانستگاو كۆلێژی قانوون و پزیشكی دەكات. بەندی 18 مەرجی ئەوە دادەنێ‌ كەهیچ بڕیارێكی ئەنجومەنی نیشتمانی كورد نابێتە قانوون ئەگەر پێشەكی رەزامەندی ئەنجومەنی بەرزی نیشتمانیی ئەنقەرەی لەسەر نەبێ‌.

لە 1922دا ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی بەرزی نیشتمانی لەئەنقەرە، 437 ئەندامبوون، لەوانە 72 ئەندامیان كورد بوون، سێر هۆرەیس ڕامبۆڵد لەنامە رەسمییەكەیدا دەڵێ‌: سەرۆكی حزبی بەرگری نیشتمانی داوای لەهەموو نوێنەرانی حزبەكەی كردبوو كە لەو كۆبوونەوە تایبەتییەدا ئامادەبن. لەكۆبوونەوەیەكی نهێنیدا كەزۆربەی ئەندامان و نزیكەی هەموو نوێنەرانی حزبی بەرگری نیشتمانی تورك ئامادەبوون دانیشتنەكە بەڕێوچوو. 64 ئەندام لەكوردەكان لەسەر پرۆژەی قانوونەكە ناڕازی بوون، جگە لەوەی ژمارەیەك ئەندام دەنگیان بەهیچ لایەك نەدا.

ناڕەزایی ئەندامە كوردەكان لەوەوە هاتبوو كەپرۆژەكە لەئاستی چاوەڕوانی و داخوازی ئەواندا نەبوو، ئەوان داوای مافی زۆرتر و فراوانی ناوچەی حوكمی زاتییەكەیان دەكرد. لەبەرئەوە هەرایەكی زۆر لەسەر پرۆژەی قانوونی ئۆتۆنۆمی كورد لەئەنجومەنەكەدا دروستبوو، باسكردنی بۆ كۆبوونەوەیەكی دیكە دوا دەخراو دانیشتنەكە كۆتایی هات. هەڵبەت، رووداوەكان چ لەكوردستان، چ لەئەنقەرە، هەروەها لەكۆنگرەی لۆزان هێندە خێراو لەدەرەوەی بەرژەوەندی كورد بوون، دەرفەتیان نەدا جارێكی دیكە مەسەلەی كورد لەئەنجوومەنی بەرزی نیشتمانی و لەكۆماری توركیادا باس بكرێتەوە.

دەقی پڕۆژەی قانوونی ئۆتۆنۆمی كورد لە 10ی شوباتی 1922 دا

ژمارە / 308

ئەستەمبوڵ 29 ی مارتی 1922

لەسێر رامبۆڵدەوە بۆ لۆرد كرزن « لە 3ی نیساندا گەیشتووە «

گەورەم

1 نیشانە بە ووسراوی ژمارە /53 كە لە 16 ی كانوونی دووەمی رابوردوودا و نامەكانی پێشووم دەربارەی كورد ... خۆم بەبەختەوەر دەزانم لەڕاپۆرتی سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوەوە ئاكادارتان بكەم كەدەستەیەكی ئەنجوومەنی مەزنی نیشتمانی «توركە كەمالییەكان» كە بۆ لێكۆڵینەوەو دروستكردنی كارگێڕێتی كوردستان پێكهاتبوو، بەو زووانە گەڵاڵەی پرۆژەی قانوونێكیان بەڕاپۆرتێكەوە پێشكەش ئەنجوومەن كردووە. هەر كەقانوونەكە لەئەنجوومەندا كەوتە بەرباس و لێكۆڵینەوە، یەكسەر لایەنێكی توڕە و ناحەز لەدژی پەیدابوو كە بریتی بوون لە ساڵح ئەفەندی (نوێنەری ئەرزەڕوم )، یوسف عیززەت پاشــــــــا  (نوێنەری یۆلو Bolu )، رەقیب بەگ (نوێنەری ئەماسییە)، حەققی حەمید بەگ، (نوێنەری سیكۆپە - Sikope) و سەڵاحەددین بەگ  (نوێنەری مێرسینا Mersina).

2 یوسف عیززەت پاشا، رەقیب بەگ و حەققی حەمدی بەگ نوێنەری ئەو دەستەیە بوون كە بۆ لێكۆڵینەوەی بزووتنەوەی كوردە كۆچگیرییەكان نێرابوون.

3 بۆچوونی لایەنە ناحەزەكە بەزوربەی دەنگ وەرگیرا و بڕیاردرا كۆبوونەوەكە دوابخرێ‌ بۆ 10ی شوبات و بەنهێنی قسەی لەسەر بكرێ‌. بەپێی ئەو نەخشەیەی دانرابوو كار بەڕێوەچوو، ژمارەیەكی زۆر لەئەندامانی پارتی بەرگریی نیشتمانی لەدژی وەستان. ژمارەی ئەو ئەندامانەی دژی رەشنووسی قانوونەكە بوون 64 ئەندام بوون، ژمارەیەكیش لەئەندامان دڵنیانەبوون بۆ چ لایەنێك دەنگ بدەن، پێشەوای پارتی بەرگریی نیشتمانی یادداشتێكی نائاسایی بەپەلەی بۆ هەموو ئەندامەكانی ناردو داوای لێكردن كەهەموویان ئامادەی دەنگدان بن.

4 ساڵح ئەفەندی دانیشتنەكەی كردەوە، لەقسەكانیدا بەتوندی ئەوەی دەربڕی كەمەسەلەی كورد بەو ساكارییە چارەسەر ناكرێ‌ وەك لەقانوونی پێشنیازكراودا داواكراوە، ئەوەش بۆ زوربەی ئەندامان سەیر نییە كەهەندێ‌ لایەنی سوودمەند دەیانەوێ‌ راستییەكان لەژێر پەردەدا بشارنەوە. ئەگەر داخوازییەكان لەلایەن كوردەوە وروژا بن، ئەوا چاك وایە مستەفا پاشا (ئەتاتورك – ص.غ) بەهێمنی مامەڵەیان لەگەڵدا بكات، هەموو ئەوانەی بەهۆی یاخیبوونی كۆچگیرییەوە بەندكراون، پێویستە ئازاد بكرێن. ئەو پێشنیازانەی دەستەی لێكۆڵینەوەكە كردوویانە، لەپێناوی بەرژەوەندی وڵاتدا، پێویستە لەقانووندا گرنگییەكی تەواویان پێبدرێ‌. دەنگ وایە كە جەودەت پاشا هەموو كارێكی دژمنانەی لەگەڵ كوردە كۆچگیرییەكاندا كردووە، لەكاتێكدا كەئێمە لەگەڵ یونانییەكاندا لەشەڕداین، ناكرێ‌ ئەم مەسەلەیە بەم شێوەیە چارەسەربكرێ‌. بزووتنەوەكە لەدژی كەڵەگایەتی ئیدارەو هەڵوێستی دەوڵەتی بەریتانیا بەرامبەر بەخەلافەت پەیدابووە. بەكارهێنانی زەبر و زەنگ تەنیا مەسەلەكە ئاڵۆزتر دەكات. گەوجییە كە وابزانرێ‌ لەكوردستاندا یاخیبوون نییە، ئەوە بەسە كەدەبینرێ‌ دێهاتەكان خاپوور كراون. بزووتنەوەكە لەلایەن ئەمیر فەیسەڵ و بەریتانییەكانەوە پشتیوانی لێدەكرێ‌، بۆ بەرژەوەندی وڵات، دەبێ‌ ئەم مەسەلەیە دوور لەبەكارهێنانی زەبروزەنگ چارەسەربكرێ‌.

5 لەكاتی قسەكانی ساڵح ئەفەندیدا، نوێنەرانی پارتی بەرگریی نیشتمانی قسەكانیان پێ‌ دەبڕی، بەڵام لەلایەن نوێنەرانی دیكەوە پشتیوانی لێدەكرا، لەوانە : لەتیف بەگ (مەلاتییە )، حەیدەر بەگ،  (وان )، عەبدولغەفوور بەگ (قاراسی Karassi )، ئەمین پاشا (سێڤاس ) و رەزیم Rassim بەگ. بەهەرحاڵ، قسەكانی ئەمانیش پتر ژاوە ژاوی پەیداكردو بووەهۆی ناڕەزایی نوێنەری ئەرزەڕوم دورەك بەگ تا ئەوەی كەبڵێ‌: ئەنجوومەنەكە تەواو لەقوتابخانەی منداڵان دەچێ‌.

6 بۆ كۆتایی پێهاتنی قڕەقڕەكە، چەند ئەندامێك پێشنیازی ئەوەیان كرد كەبیرو باوەڕ لەسەر بۆچوونەكانی ساڵح ئەفەندی بگۆڕنەوەو كۆبوونەوەكە دوابخرێ‌ بۆ كاتێك كەڕاپۆرتی زێدەتریان لە جەودەت پاشاوە پێدەگات.

7 پێشنیازەكە وەرگیراو دانیشتنەكە كۆتاییهات.

8 ئەمەی خوارەوە كورتەی رەشنووسی قانوونی ئۆتۆنۆمی كوردە لە 1922 دا:

(1) ئەنجوومەنی مەزنی نیشتمانیی توركیا بەمەبەستی دڵنیابوون لەپێشكەوتنی نەتەوەی تورك و بەپێی داخوازییەكانی شارستانییەت، بەكاری خۆی دەزانێ‌ كەكارگێڕییەكی ئۆتۆنۆمی بۆ نەتەوەی كورد دابمەزرێنێ‌ كە لەگەڵ بەرژەوەندی و داب و هەستی خۆیاندا یەكبگرێتەوە.

 (2) لەو ناوچانەدا كەزوربەی دانیشتوانی كوردن، دەكرێ‌ فەرمانڕەواییەتیەكی گشتی لەلایەن پیاوماقوڵانی ئەو نەتەوەیەوە هەڵبژێرری. لەگەڵ جێگری فەرمانڕەوای گشتی و موفەتیشێك كەدەكرێ‌ تورك یا كورد بن و لەلایەن ئەنجوومەنی مەزنی نیشتمانییەوە بڕیاری لەسەر بدرێ‌.

 (3) هەروەها ئەنجوومەنی مەزنی نیشتمانی بۆی هەیە كەفەرمانڕەوای گشتی هەڵبژێرێ‌ بەو مەرجەی لەكاروباری كارگێڕییدا شارەزا بێ‌ و ناوبانگی باشی هەبێ‌ و لەلایەن تێگڕای نەتەوەی كوردەوە رێزی لێبگیرێ‌.

 (4) فەرمانڕەوای گشتی بۆ سێ‌ ساڵ هەڵدەبژێررێ‌، لەتەواوبوونی ئەو كاتەدا یا مردنی یا لابردنی، لەلایەن ئەنجوومەنی نیشتمانی كوردەوە فەرمانڕەوای گشتیی نوێ‌ دیاریدەكرێ‌، ئەگەر زوربەی كورد ویستیان فەرمانڕەوای گشتی پێشوو بمێنێتەوە، ئەوا دەكرێ‌ هەمان كەس لەجێی خۆی بمێنێتەوە.

 (5) هەروەها ئەنجوومەنی مەزنی نیشتمانی لەسەر جێگری فەرمانڕەوای گشتیی، تورك بێ‌ یا كورد بڕیار دەدا، لەگەڵ ئەوەدا دەكرێ‌ راستەوخۆ لەلایەن ئەنجوومەنی نیشتمانی كوردەوە هەڵبژێردرێ‌. پاڵاوتنی فەرمانڕەوای گشتی، جێگری فەرمانڕەوای گشتی و موفەتیش پێویستە بدرێنە حكومەتی ئەنقەرە بۆ پەسەندكردنیان.

 (6) ئەنجوومەنی نیشتمانیی كورد لەپارێزگاكانی رۆژهەڵاتدا بەشێوەی دەنگدانی گشتیی پێكدێ‌، ئەنجوومەنەكە بۆ ماوەی سێ‌ ساڵ لەسەركار دەبێ‌، لەیەكی مارتی هەموو ساڵێكدا دەكرێتەوەو بۆ ماوەی چوار مانگ كۆبوونەوەكانیان بەردەوام دەبن. ئەگەر لەو ماوەیەدا ئەنجوومەن نەیتوانی كارەكانی خۆی تەواو بكات، ئەوا لەسەر داخوازی زوربەی ئەندامان و رەزامەندی فەرمانڕەوای گشتی، ماوەكە درێژ دەكرێتەوە.

 (7) ئەنجوومەنی بەرزی نیشتمانی مافی هەیە كەتەماشای بودجەی داهات و خەرجی كارگێڕێتییەكەی ناوچەكانی رۆژهەڵات بكا بۆ ئەوەی ناحەقی لەلایەن فەرمانبەرانی دەزگای مەدەنی و كارگێڕییەوە نەكرێ‌. ئەنجوومەن بۆی هەیە بڕیاری تەواو دەربارەی پێشكەوتن و گەشەكردن لەوڵاتدا بدات. دەبێ‌ هەموو ئەو بڕیارانەش بدرێنە حكومەتی ئەنقەرە بۆ ئاگاداری ئەنجوومەنی مەزنی نیشتمانی.

(8) لەڕێكنەكەوتن و جیاوازییەكانی نێوان فەرمانڕەوای گشتی و ئەنجوومەنی نیشتمانیی كورددا، ئەنجوومەنی مەزنی نیشتمانی بڕیاری كۆتایی خۆی دەداو هەردوولا پێویستە پەیڕەوی بكەن.

(9) سنوورەكان لەلایەن دەستەیەكی هاوبەشەوە بڕیاریان لەسەر دەدرێ‌. ناوچەی كارگێڕی كوردستان لەپارێزگاكانی وان، بدلیس، دیاربەكر و سەنجەقی دەرسیم و چەند قەزاو ناحییەكی دیكە پێكدێ‌.

(10) سیستەمێكی دادوەری كە لەگەڵ دابونەریتی ناوچە تایبەتییەكاندا بگونجێ‌ بۆ كارگێڕێتی كوردستان دادەمەزرێ‌. لەئێستادا ئەو سیستەمە لەشارەزایانی رەسمی پێكدێ‌. نیوەی تورك و نیوەی كورد دەبن. لەكاتی خانەنشینكردنی یەكێك لەتوركەكان، دەكرێ‌ كوردێك جێگای بگرێتەوە.

(11) لەڕۆژی جێبەجێكردنی ئەم قانوونەوە، هیچ باجێك بەناوی یارمەتی جەنگەوە یا هەر شێوەیەكی دیكە ناسەپێنرێ‌. هەموو باجێكی رەسمی لەئەمڕۆوە لەسەر خەڵكی ناوچەكە قەدەغە دەكرێ‌ و ساڵی جارێك باج كۆدەكرێتەوە. بەشێك لەداهات كە لەلایەن دەستەیەكی هاوبەش لەئەندامانی ئەنجوومەنی مەزنی نیشتمانی و ئەنجوومەنی نیشتمانیی كورد دیاریدەكەن، دەدرێ‌ بەحكومەتی ئەنقەرە .

(12) تیپێكی ژەندرمە بۆ بەڕێوەبردنی قانوون و دەستوور لەپارێزگاكانی رۆژهەڵاتدا دروست دەكرێ‌. ئەنجوومەنی نیشتمانیی كورد قانوونی بەڕێوەبردنی ئەم دەزگایە دادەنێ‌. بەڵام سەرۆكایەتی كارگێڕێتیی ژەندرمە پێویستە لەدەستی ئەفسەرانی بڵند پایەی توركدا بێ‌ تا ئەوكاتەی پێویستیان بەخزمەتیان دەبێ‌.

(13) ئەفسەران و سەربازانی كورد لەسوپای توركیادا، تا ئەنجامی ئاشتی لەجێ‌ و ڕێی خۆیاندا دەمێننەوە، دوای ئەوە هەر كەسە ئارەزوو بكات دەتوانێ‌ بگەڕێتەوە بۆ ناوچەو شوێنی خۆی.

 (14) دوای ئەنجامی ئاشتی، بەپێی نرخ، ئاژەڵ و كەرەسەی دەستبەسەرداگیراو لەكاتی شەڕو لەدوای شەڕدا، باجی لێوەردەگیرێ‌ و دەبێ‌ لەماوەی دوانزدە مانگدا باجەكە بدرێ‌.

 (15) زمانی توركی تەنها زمانێك دەبێ‌ كە لەئەنجوومەنی نیشتمانیی كوردو لەفەرمانڕەوایەتی و كارگێڕێتیی حكومەتدا بەكاردێ‌. بەهەرحاڵ، دەكرێ‌ زمانی كوردی لەقوتابخانەكاندا بەكاربێ‌. دەشێ‌ فەرمانڕەوا هانی بەكارهێنانی زمانی كوردی بدا بەمەرجێك ئەمە لەئایندەدا نەكرێتە بناغەیەك بۆ داواكردنی ددانپێدانانی زمانی كوردی وەك زمانی رەسمی كارگێڕێتیی كورد.

 (16) ئەندامانی ئەنجوومەنی نیشتمانیی كورد دەتوانن زانستگاو كۆلێژی قانوون و پزیشكی دابمەزرێنن.

 (17) بێ‌ رەزامەندی فەرمانڕەوای گشتی، ئەنجوومەنی نیشتمانیی كورد ناتوانێ‌ هیچ شێوە باجێك بسەپێنێ‌.

 (18) پێش راوێژكاری و رەزامەندی ئەنجوومەنی مەزنی نیشتمانی لەئەنقەرە، ئەنجوومەنی نیشتمانیی كورد ناتوانێ‌ هیچ جۆرە قانوونێك دەربكات یا بڕیارێك دەربكات.

 لەم كورتەیەوە تێدەگەین كە بۆ نوێنەرانی كورد، بەو شێوە نائاساییە پڕۆژەی قانوونەكەیان داوەتە دواوەو لەبەرامبەری راوەستاونەتەوە.

 لەگەڵ رێزمدا هۆرەیس رەمبۆڵد

 نوێنەری باڵا

 دیارە گەڵاڵەكردن و باسكردنی پڕۆژەیەكی قانوونی لەسەردەمی بزووتنەوەی رزگاریخوازی تورك و بەئامادەبوونی مستەفا كەمال پاشا (دواتر ئەتاتورك)، لەگەلێك لایەنەوە بایەخی سیاسی و قانوونی هەیە. خۆی لەخۆیدا ددانانێكی قانوونی و سیاسییە بەبوونی مەسەلەی كورد لەتوركیای ئەوساو لەئێستاشدا، بۆ ئەو مەبەستە ئەركێكی سیاسی، كۆمەڵایەتی، قانوونی و ئەخلاقیی دەوڵەتی توركیایە كە بەجددی بیربكەنەوەو لەگەڵ نوێنەرانی راستەقینەی كورد لەحزب، سەركردەی مەدەنی و رووناكبیرانی كورد لەباكووری كوردستان بۆ چارەسەری گونجاوی هەمیشەیی بۆ دۆزی كورد نەخشە دابنێن و هەنگاو هەڵگرن. ئەوان و هەموو داگیركەرانی هەر چوار پارچەی كوردستان، بەداخەوە هێندە دەمار توندو تەسك بین و شۆڤێنین، ترسێكی یەكجار گەورەیان بەسەرخۆدا زاڵكردووە كەتوانای بیركردنەوەی ئینسانانەی لێ‌ بڕیون، غیرەتی سیاسی لێ‌ زەوتكردوون، ناتوانن بەسەر ئەو ترسەدا سەركەون و واقیع وەك خۆی ببینن، گومان هەڵناگرێ‌ هەموو ترسێك لەسیاسەتدا بچووكی و لاوازی سیاسەتمەدارەكەیە، بەهەمان شێوە هەموو واقیع نەبینین و لەبەرچاو نەگرتنی دادو مافی خەڵكی دیكە دیسان بودەڵەیی و تێنەگەیشتنە.

 لەباسكردنی پڕۆژە قانوونییەكەدا، دەبێ‌ كورد، لێكدانەوەیەكی بایەخدار و هەڵسەنگاندنێكی بەرز، بۆ هەڵوێستی ساڵح ئەفەندی، نوێنەری ئەرزەڕووم پیشان بدا، ئەو یەكەم دەنگ و كۆكەرەوەی دەنگە زوڵاڵەكانی ناڕازی بوو لەئەنجوومەنی باڵای نیشتمانی ئەنقەرەدا بەرامبەر بەناتەواوی پڕۆژە قانوونییەكە، بەداخەوە تائێستا نازانرێ‌ كە ئەو ساڵح ئەفەندییە كورد بووە یا تورك، ئەگەر كورد بووبێ‌، جوامێری خۆی سەلماندووە، ئەگەر توركیش بووبێ‌، ئینسانییەت و سیاسەتمەدارێتی و شارەزایەتی خۆی لەقانوون و چارەسەری بنەڕەتی دۆزی كوردی زانیوە، بەڕاستی جێگای هێشنەوەی ناوەكەیەتی لەبیرەوەری كورددا.

 خاڵێكی دیكەی گرنگی ئەو پڕۆژە قانوونییە، باسكردن و پێزانینە بەبوون و كارایی زمانی كوردی، ئەگەرچی هەر لەوكاتەدا توركە شۆڤێنییەكان لەگەشەكردن و پێشكەوتنی زمانی كوردی ترساون، بۆیە لەبڕگەی (15)دا ویستویانە سنوورێك بۆ گرشەبوونی زمانی كوردی دابنێن بۆ ئەوەی نەبێتە زمانێكی رەسمی، لەگەڵ ئەوەشدا بەكارهێنان و خوێندن لەقوتابخانە و زانكۆكاندا، كەپڕۆژە قانوونییەكە ددانی پێدا نابوو، دەبوونە كردنەوەی دەرگایەكی گەورە بۆ پێشكەوتن و دەستبەخۆداهێنانی زمانی كوردی.

 لەبەندی (9)دا باس لەناوچەكان و سنووری حوكمی زاتی باكووری كوردستان دەكا، ئەمە بەو مانایە كە لەهەر شێوە حوكمێكی زاتیدا مەرجە كەسنووری سیاسی و كارگێڕی ئەو ناوچەیە دیاریبكرێ‌. لەبەندەكەدا راستەوخۆ دەڵێ‌:

«سنوورەكان لەلایەن دەستەیەكی هاوبەشەوە بڕیاریان لەسەر دەدرێ‌. ناوچەی كارگێڕی كوردستان لەپارێزگاكانی وان، بدلیس، دیاربەكر و سەنجەقی دەرسیم و چەند قەزاو ناحییەكی دیكە پێكدێ‌.» لەو بەندەدا ماف بەلایەنی كوردیش دراوە كە بەهاوكاری لەگەڵ لایەنی حكومەتی توركدا سنوورەكانی ناوچەی حوكمی زاتی دیاری بكەن. بەداخەوە، لەدەستووری عێراقدا كەحزبەكانی باشوور هاوبەشی كارایان لەنووسینەوەو دەنگداندا كرد، بەهیچ شێوەیەك هێمای كۆتایی بۆ سنوورەكانی هەرێم دیارینەكراوە، لەجیاتی ئەوە لایەنی كوردی بۆ هاوكاری لایەنی عێراقی نیوەی باشووری كوردستانی كردۆتە ناوچەی گومانێكی گەورە، لەڕوانگەی مێژوویی، كۆمەڵایەتی، سیاسی و قانوونییەوە، سیاسەتمەدارانی كوردی هاوبەش لەنووسینەوەی دەستووری عێراقی لە 2005دا، هەرگیز ناتوانن جوبڕانی ئەو بێ‌ئاگایی و خەتا مەزنەی خۆیان بكەنەوە.

 دۆزی كورد بەدەر لەهەموو دەستوورێكی سروشتی و سیاسی و مەنتیقی، نەك بۆ پێشەوە نەچووەو گرێ‌ كوێرەەكانی نەكراونەتەوە، بەڵكو لەماوەی 100 ساڵی رابووردوودا ئاڵۆزتر و سەختتر بووە، هەڵبەت لەمەدا تەنیا خەتای داگیركەران و حكومەتانی شۆڤێنی عەرەب، تورك و فارس لەوڵاتانی عێراق، سوریا، توركیاو ئێرانی تێدا نییە، بەشێكی گەورەی پەیوەندی بە نەشارەزایی حزبایەتی، سیاسەت، پەیوەندییەكانی ناوچەكەو دەرەوە هەیە، دواكەوتنی باری كۆمەڵایەتی و رووناكبیری كوردیشی بەزەقی پێوە دیارە، لەو بوارەدا رووناكبیرانی كوردیش بەشێكی گەورەی كەم و كەسرییان بەردەكەوێ‌.

 ئەو پڕۆژە قانوونەی سەرەوە نیشانەیەكی روون و ئاشكرایە كەدۆزی كورد لەچوار پارچەی داگیركراودا یا هەر دۆزێك كە لەكورد بچێ‌ لەپەرلەمانی ناوەنددا بەدیموكراسی و بەدەنگدان نایەتە چارەسەركردن، ئەمیش بەدوو هۆكار، لەئێستاوەو تامەودایەك كە لەعەقڵدا نییە، سیاسەتمەداران و حزبی وڵاتانی داگیركەری كوردستان و سیستەمەكەشیان هەرگیز نابنە دیموكراسی، ئەو گیانی شۆڤێنی و لێكدانەوە كوێرانەی بەرامبەر بەكورد هەیانە، تەنیا لەبیریاندا نییە، بەڵكو لەخوێنیاندایە، بۆیە ئەگەر بكرێ‌ هەر دەبێ‌ بەشێوەیەكی فیدرالی راستەقینەو دەستورێكی هاوچەرخی شێوەی سویسرا بێ‌، كەتەواوی مافی فراوانی نەتەوەیی و نیشتمانی كورد مسۆگەر بكات یا چاكترە بەشێوەی كۆنفیدراڵی بێ‌، دەنا هەتا دنیا دنیایە باری كورد لەپەرلەمانی ئەو وڵاتانەدا لەهەرێمی كوردستانیش باش و چارەسەر نابێ‌، لەعێراقی دوای رژێمی سەددام و لەگشت وڵاتانی داگیركەری كوردستان، دەزگاكانی پەرلەمان، سەرۆكایەتی ئەنجوومەنی وەزیران، دەزگا ئاساییشییەكان، دادگا بەدادگای دەستووریشەوە، بەپێی دەستوور هەموویان لەدژایەتی كورد بەكاردەبرێن.

 خورتەو خولیا و بیری مستەفا كەمال پاشا سەبارەت بەدۆزی كورد لەساڵانی جەنگی یەكەمی جیهانییەوە تامردنی لە 10ی تشرینی دووەمی 1938دا، چەندان گۆڕانكاری و ئیستگەی جیاوازی بەخۆیەوە بینیوە، ئەم بابەتە لەدواتردا بەشێنەیی و بەوردی لەسەری دەنووسرێ‌. دیارە مەبەستی سەرەكی لەپڕۆژە قانوونییەكە مەبەست ئەوە بووە كە لەپێش دەستپێكردنی كۆنگرەی لۆزان، مستەفا كەمال لەهاوپەیمانەكان بگەیەنێ‌ كەخۆیان دەتوانن چارەسەری دۆزی كورد بكەن، بۆیە لەگۆنگرەكەو لەپەیمانی لۆزاندا، كەمالییەكان سووربوون لەسەر ئەوەی كەكورد وەك برای موسڵمانی تورك بناسرێ‌، براش پێویستی بەماڵ جیایی نییە، مخابن، وڵاتانی هاوپەیمانیش بەلاوازییەوە ملیان بۆ داخوازییەكانی كەمالییەكان شۆڕكرد.

 ئەوەی لەمێژووی 100 ساڵی رابوردوودا لەلایەن داگیركەرانەوە بەسەر كوردیان هێناوە، بەشی ئەوەی دەكرد كوردیش ببێتە دەوڵەت. بەڵام نەبووین، بۆ نەبووین؟ پرسیارێكی ئاسان لەسەر زمان، دیسان بەڵام!

سەرنج

1. لەمانگی ئایاری 2005دا، هەروەها لەمانگی ئەیلولی 2006دا، ئەم نووسینەم بەموحازەرە بۆ یەكەمین جار لەزانكۆی سلێمانی، دووەم و سێیەم جار یەك لەدوای یەك لەزانكۆی كۆیە و زانكۆی سەڵاحەدین پێشكەشكرد. ئەوكاتە برای هێژام كاك عەدنان موفتی، سەرۆكی پەرلەمان بوو، چەندڕۆژێك دواتر بەرنامەی هەبوو كەباڵیۆزی توركیا لەبەغدا، بۆ سەردانی بێتە هەولێر، كاك عەدنان پێی باش بوو كەپرۆژە قانوونییەكە لەگەڵ ناوبراودا باس بكات، بۆیە پێشوەخت داوای لێكردم كەدەقە ئینگلیزییەكەی بدەمێ‌، منیش كۆپییەكەم دایە، بەڵام دوای ئەوە لێم نەپرسییەوە كەئاخۆ بابەتەكەیان باس كردووە یا نا.

2. هەر كەسێك بەپەرۆشی دەقە ئینگلیزییەكەی پرۆژە قانوونەكەیە، با بەدوایدا بگەڕێ‌ یا چاوەڕوان بكات وەك پاشكۆ لەبەشی دووەمی كتێبی «مێژووی كوردو كوردستان: دۆزی كورد لەدوای پەیمانی سیڤەرەوە بۆ كۆتایی ساڵی 1927» بیبینێ‌.