دلشاد تالەبانی

ئازادی راگەیاندن پەیوەستە بەپرۆسەی دیموکراسی و ئازادیە گشتییەکانی ترەوە.  راگەیاندنی ئازادی دروست رۆڵی سەرەکی دەبینێت لەدروستبوون و گەڵاڵەکردنی رای گشتی و ئاراستەکردنی بۆچوونی تاکەکانیش لەبوارە جیاجیاکانی سیاسی، کۆمەڵایەتی، نەتەوایەتی، ئاینی، پەروردەیی، رەوشت و ئاکار، ئابوری، ژینگەیی وهەموو بوارەکانی تری ژیانی تاک و کۆمەڵ و پەیوەندیان لەگەڵ یەک، پێکەوە ژیان ئاسان دەکات و رێکی دەخات لەژینگەیەکی دروستدا. راگەیاندنی چەواشەش، چی لەلایەن دەسەڵاتەوە بێت بۆ سەپاندنی خۆی و چەسپاندنی بۆچون و گوتارەکانی یان لەلایەن گروپە توندڕەوە جیاجیا خۆسەپێنەرەکانەوە، هەموو بنەماکانی پێکەوەژیان تێکدەدات و ئاڵۆزی دەکات و دوژمنایەتی کۆمەڵایەتی هاندەدات و رەوشی کۆمەڵ دەشێوێنێت، توندوتیژی  بڵاودەکاتەوەوهەوڵی چەواشەکردنی رای گشتی دەدات. ئازادی بیروڕاو راگەیاندنیش مانای بەرەڵایی نیە، هەرچیت ویست بینووسی یان بیڵێیت، بێگوێدانە هیچ پرنسیبێک، دەبێت رۆڵی پۆزەتیڤی هەبێت لەبواری کۆمەڵایەتی، پەیوەندی تاکاکان لەگەڵ یەک و گەشەکردنی بەرەوپێشەوەچوونی کۆمەڵ، رۆژنامەنووسیش بەئەرکی پیشەیی خۆی هەستێت.

لەسیستەمی دیکتاتۆریدا. دەسەڵات هەوڵدەدات تەنها راگەیاندنی ئاراستەکراوی خۆی بسەپێنێت، یان رێگا بەکۆمەڵێک راگەیاندنی تریش دەدات کەخزمەت بەسیاسەت و ویستی ئەو بکەن. لەوڵاتانی دیموکراسیشدا، راگەیاندن تاڕادەیەکی زۆر ئازادە، هەرچەندە دەسەڵاتداران و لایەنە سیاسییەکان هەوڵدەدەن سنورداری بکەن، یان بۆ لای خۆیانی راکێشن و سودی لێوەرگرن. کۆمەڵێک راگەیاندنیش هەن هەر بۆ مەبەستی باوو رەواڵەتی دەگەڕێن، تەنها بۆ راکێشانی سەرنجی خەڵک، تەنانەت گەر لەبواری پەروردەیی و کۆمەڵایەتیشەوە زیانبەخش بن، دەسەڵاتیش هانی ئەو مەبەستە لاوەکیانە دەدات، بێگوێدانە دەرکەوتەو دەرئەنجامە نێگەتیڤەکانی.

لەکاتی دروستبوونی عێراقەوە تاکودەتا ( شۆڕش)ی تەمموزی ١٩٥٨ راگەیاندن تاڕادەیەک ئازاد بووە، هەرچەندە دەسەڵات هەردەم هەوڵیداوە سنورداری بکات بەبیانوو و پاساوی جۆراوجۆر، ئەو راگەیاندنەشی بەمەترسی جیدی بۆ سەری زانراوە، رێگای لێگیراوە.

لەپاش راگەیاندنی کۆماری لەعێراق بۆ چەند مانگ ئازادی رۆژنامەگەری هەبووە، هەرچەندە بەشێوەیەکی بەڕەڵایی و ئەنەرشیستی و ئەوەش سەری لەخەڵک و رای گشتیش شێواندووە و دیاردەی توندوتیژی سیاسی تەشەنە پێکردووە. پاشان تادەسەڵات بەرەو دیکتاتۆریەت رۆیشتوە، ئەو سنورە تەسک بووەتەوە و راگەیاندن خراوەتە خزمەتی دەسەڵاتەوە.  راگەیاندنی کوردی لەوکاتە رێگای لێگیراوەو تەنها ئەوانە رێگاپێدراوە کەویست و بۆچوونی دەسەڵات بن. لەپاش کودەتای ١٩٦٣و سەپاندنی دەسەڵاتی دیکتاتۆری راستەوخۆی بەعس و تا ١٩٧٠، هەموو راگەیاندنێکی ئازاد بوونی نەبووە، گەر رێگا بەکۆمەڵێک رۆژنامە و گۆڤاریش درابێت، لەژێر چاودێری دەسەڵات و لەچوارچێوەی سیاسەتی ئەواندا بووە.

لە ١٩٧٠ تا ١٩٧٣ شێوەیەک لەئازادی رۆژنامەگەری هاتەکایەوە، لایەنی بەعس و لایەنی سیاسی کوردی هەوڵیانداوە لەخزمەتی سیاسەتەکانی ئەواندا بێت. لە ١٩٧٤ تاکەوتنی بەعس لە ٢٠٠٣ هیچ ئازادیەکی رۆژنامەگەری لەعێراق بوونی نەبووە . تەنها کەرەسەکانی راگەیاندنی فەرمی بەعس و چەند رۆژنامەی کارتۆنی بۆ خزمەتکردنی بەسیاسەتی بەعس هەبووە لەگەڵ چەند گۆڤارێک کە لەژێر کۆنترۆڵ و سانسۆری تەواوی دەسەڵاتدا بوون . کتێبیش گەر کەمترین رەخنەی بۆ دەسەڵاتی بەعس تێدا بەدیکرابێت قەدەغەکراوە.

پاش راپەڕینی ، لەکوردستان تاڕادەیەک و بۆ ماوەیەکی کورت ئازادی بیروڕا رێگای پێدراو مەبەستی رۆژنامەگەریش گەشەی کرد، بەڵام لەوەشدا هەموو لایەنە سیاسییەکان ویستویانە بۆچوونی خۆیان بسەپێنن. لەپاش هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ ئەو ئازادیە سنوردارەش نەما، تەنانەت پاش نەمانی شەڕی ناوخۆش، هەوڵی خۆسەپاندن کەمی نەکرد. تائێستاش بەهەموو شێوەیەک هەوڵدەدرێت ئازادی بیروڕاو راگەیاندن سنوردار بکرێت و زۆربەی کەرەسەکانی راگەیاندن ئاراستەکراون و بێلایەن نین و ئەوان سپۆنسەری زۆربەی دەکەن وهەوڵدەدەن بۆ خزمەتی سیاسەتی خۆیان بەکاریانبهێنن. کۆمەڵێک لەو رۆژنامەنووس و راگەیاندکارانەش کە هەوڵیانداوە بەئازادانە بنووسن یان راستی چەندین مەبەست بخەنەڕوو، تیرۆرکراون، یاخود خراونەتە ژێر فشارو هەڕەشەیان لێکراوەو تەنانەت توندوتیژییان بەرامبەر کراوەو کۆمەڵێکیشی خراونەتە بەندەوە بەبیانوو و پاساوی جۆراوجۆر. کۆمەڵەك لەنووسەرو رۆژنامەنووسان ناچاربوون پەنا بەرنە بەر سۆسیال میدیا بۆ دەربڕینی بۆچوونەکانیان. هەرچەندە  سۆسیال میدیا بووەتە مەودایەکی باش، بەڵام لەهەمان کات رۆڵی نێگەتیڤیشی هەیە بۆ چەندین بوار، بەبڵاوکردنەوەی دەنگوباسی بێ بنەما، جنێو، هێرشی نابەجێ، کە وایلێهاتووە سنور لەنێوان راستی و ناڕاستیدا ون دەبێت و سەری لەبینەرو خوێنەر تێکداوە.

لەپاش رووخانی رژێمی بەعسیشەوە لەناوەڕاست و باشوری عێراق هەرچەندە بەڕەواڵەتی ئازادی رۆژنامەوانی هەیە، بەڵام بەفعلی و لەڕاستیدا وا نیە و دەیان رۆژنامەنووس تیرۆر کراون، خراونەتە ژێر فشاری جۆراوجۆر، بەکۆمەڵێک مەبەستی ناڕاست تومەتبار کراون. گەورەترین هەوڵش کڕینی قەڵەم و دەنگی رۆژنامەنووس و راگەیاندکارە لەعێراق و لەمپەر دروستکردن لەبەردەم رۆژنامەگەری ئازاددا.

راگەیاندنی ئازادیش مانای ئەوە نیە، هەموو شتێک بێ کۆنترۆڵ بگوترێت و بنووسریت (تەنانەت جنێو، درۆ، روشاندنی کەسایەتی بەناهەق و بێ بەڵگە، دروستکرنی مەبەستی چەواشەی بێبنەما، پروپاگەندە بۆ بیروبۆچوونی رەگەزپەرستی و نازیەت، پشتگیری لەدیاردەی بزێو، هەوڵی نەهێڵان و چەواشەکردنی رەوشت و ئاکارو زۆر مەبەستی نەگونجاوی تر...) کەئەوانە رێگا لەئازادی زۆرینەی خەڵک دەگرن و گەورەترین زیان بەکۆمەڵ دەگەیەنن و ئەنەرشیستی بڵاودەکەنەوە. دەبێت رۆژنامەنووس، نووسەر و راگەیاندکارە ئازادەکان هەموو هەوڵیان بخەنە کارو پێکەوە فشاربکەن بۆ پیادەکردنی ئازادی راستەقینەی دروست و تەندروستی راگەیاندن کەخزمەت بەکۆمەڵی کوردی و داهاتووی بکات و هۆشیاری بکاتەوە لەئاست مەبەستە چارەنووسسازەکاندا.