غازی حەسەن

گەڕانەوە بۆ سەرچاوە فکرییەکان لەبارەی دیموکراسی وەکو چەمک و ئامراز و ئامانج و سیستەم پێویستی بە بەدواداچوون و لێکدانەوەی تازەی زۆر هەیە. گەڕان لەنێو کەلتوور و فکری یۆنانییەکان پێوستە تاکو فکر و فەرهەنگی ڕۆژئاوا و ئەمەریکا و سیستەمی سۆسیالیستی و سەرمایەداری و لێکدانەوە و هەڵوێستی ئایینەکان لەبارەی دیموکراسی و پاش مۆدێرنە و سەردەمی گلۆبالیزم و ئەنتەرنێت و نەمانی سانسۆری خودی و دامەزراوەیی و گەیشتنە نهێنییەکانی پشت عەقڵ و بوون و ژیان، ڕووداوەکان ئەم چەمکەیان پتر خستۆتە نێو گومان و گریمانە و لێکدانەوەی جیاواز.

دیموکراسیەت شەرعیەت بە زۆرینە دەدات، بێ سێ و دوو سەرکوتی کەمینە بکات و خۆسەپاندن بەناوی ماف و دەسەڵات و شەرعیەتی زۆرینە بەڕەوا بزانێت. ئەم ڕەوایەتییە کۆیلەکردن دەگرێتەوە، تاکو بڕینی نان و دەستبەسەر داگرتنی سەرچاوەکانی ژیان و دەسەڵات و شێواندنی نەریتی کۆمەڵایەتی و سەپاندنی کەلتووری پاشکۆ و گۆڕینی ناسنامە و دژایەتی خۆبەڕێوەبردنی ژێر دەستەکان و داڕزاندنی پەروەردە و بەکارهێنانی زمان وەکو ئامرازێکی بێ بەها و لە دیماهیشدا ئازادی تاک و کۆمەڵ دەخاتە بەردەم پرسیاری چارەنووسسازەوە.

واتە دیموکراسی، یان بانگەشەکردن بۆ دیموکراسی و دەنگدان و هەڵبژاردن و دروستکردنی سیستەمی (ئابووری/ بازاڕی بەنێو ئازاد، لەکاتێکدا بازاڕەکان لەلایەن کەمینەیەکی خاوەن دەسەڵات و پارە و هێز و مشەخۆر و چاوچنۆک و قۆرخکار) کۆنترۆڵ دەکرێت و زۆرینە دووچاری دۆخێکی ئابووری و دەروونی و کۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری سەخت تاکو ئاستی پاشکۆبوون و خۆبەدەستەوەدان و دوورکەوتنەوە لەناسنامە و ڕەسانەیەتی و ڕەهەندە گشتییە ستراتیژییەکانیان دەکەن، ئەمانە نیشانە و هێمان بۆ سەرکوت و زولم.

دیموکراسی ئەوەمان نیشان دەدات ناتوانێت (دادپەروەریی و یەکسانی) دەستەبەر بکات، تەنیا ئەوە نەبێت هانی خەڵک دەدات فریو بخۆن و بەدوای سەرابی ناهاوسەنگی دەنگدان لەپێناو دەسەڵات دانە گروپێک و گۆشەگیرکردنی گروپێکی دیکە بکەون. دیموکراسی ناتوانێت دۆخی کۆیلەبوون بەهەموو ئاست و جۆر و شێواز و مەبەستێکەوە لەڕووی کۆمەڵایەتی و ئابووری و بازرگانی و کەلتووری و فکری و کەسی و ڕەگەزیی .. تاد نەهێلێت، بەپێچەوانەوە لەهەندێک بواردا دەسەڵاتی بە کۆیلەکردن بەهێزتر دەکات، لەبیر نەکەین ئەمە هەمان بۆچوون نییە، کە هەندێک گروپی ئیسلامی سیاسی بانگەشەی بۆ دەکەن.

پێویستە مرۆڤ و کۆمەڵگە و یاسا و دەستوورەکان پشت بە بنەما و سەرەتاکانی ئازادیی ببەستن، ئازادی تاک و کۆمەڵگە، ئازادی نەتەوە و گروپە نەژادیی و کەلتووری و فکری و ئابوورییەکان دابین بکات. ئێمە پێویستمان بە ئازادبوون هەیە، دەرکەوت دیموکراسی بەتەنیا ناتوانێت چارەسەری کێشە بنەڕەتییەکانمان بکات.

دیموکراسی گەمەکردن بە دەنگەکانی هەڵبژاردنی تێدایە، بانگەشە بۆ نەهێشتنی گەندەڵی دەکات و لەهەمان گاڤیشدا چاوپۆشین لە گەندەڵی نوێی تێدایە، بانگەشەی ئازادیی تاک و کۆمەڵگەی تێدایە، لەهەمان گاڤدا کۆیلەبوونیش بەرهەم دەهێنێت. کار بۆ نەهێشتنی سەرکوت و دەسەڵاتی تاكڕەوانەی خۆسەپێن دەکات، کەچی شەرعیەت بە گروپێک بۆ سڕینەوەی گروپە ڕکابەرەکانی دەدات. لە ئەوروپا و ئەمەریکادا، کە سەرچاوەی دیموکراسین، زۆرینەی براوەی هەڵبژاردن حووکمی کەمینەی دۆڕاوی هەڵبژاردن دەکات و بەپێی بۆچوونە فکری و بەرژەوەندییە ئابووری و سیاسی و  ئەخلاقییەکانی خۆیان حووکم لەسەر مەسەلە ستراتیژییەکان لەهەموو بوارێکدا (ناوەخۆیی و نێودەوڵەتی) دەدەن.

لەپەرلەمانی عێراقدا کورد ناتوانێت بە دەنگدان بەهیچ شێوەیەک براوە بێت، بۆیە پێویستی بە (هاوسەنگی و لێکتێگەیشتن و هەماهەنگی) هەیە.

فیدراڵیش لە عێراقدا بەهەمان شێوە نەیتوانی ببێتە سیستەمێکی یەکلاکەرەوە بۆ چارەسەری کێشە مێژووییە هەقیقییەکان، چونکە دیموکراسی دەسەڵات و شەرعیەتی بە زۆرینەی شیعە و براوەی یەکەمی هەڵبژاردنەکان داوە، کە نەک سیستەمی فیدراڵی پەرە پێ بدەن، نەخێر بەرەو دواوەی دەبەن و ئابلووقەی ئابووری و سیاسی و سەربازی هەرێمی کوردستان توندتر دەکەن. ئەمەش لەبەر ئەوەیە سیستەمی فیدراڵی بەستراوەتەوە بە شەرعیەتی براوەکان لەچوارچێوەی هەڵبژاردنی دیموکراسیانە.

هەر کۆمەڵگەیەک ئازاد نەبێت، ناتوانیت دیموکراسی و کراوە و دادپەروەریش بێت، کۆمەڵگەی ئازادیش ژمارەیەک بنەما و پێویستی هەیە، مرۆڤ لەدوای لەدایک بوونیان بەهۆی تێکەڵبوون بەژینگەی کۆمەڵایەتی – ئابووری ئەو بنەمایە سەرەکیانە لەدەست دەدات. فیدراڵی نەیتوانی چارەسەری پەیوەندییە سەپێنراوە مێژووییەکانی عەرەب دژی کورد بکات، نەیتوانی لەنێو هزری زالخوازنەی عەرەبدا مافی بڕیاری خۆبەڕێوەبردنی کورد بەڕەوا ببینێت، نەیتوانی چارەسەری کێشە ئابوورییەکان و داهات بکات، نەیتوانی فکری کۆیلەبوون بسڕێتەوە، نەیتوانی کەلتووری خۆسەپاندن و فاشیزم و ڕەگەزپەرستی نەهێلێت.. تاد. بۆیە مرۆڤ پێویستی بە چارەسەرێکی دیکەی وەکو (ئازادی) هەیە، ئازادیش بەواتای بڕیاری (تاک) و (نەتەوەیەک) و (گروپێک) و (نەژادێک) و (ڕەگەزێک) دێت.

تاک چی دەکات و چۆن بڕیار لە چارەنووسی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئایینی و کەلتووری و بەڕێوەبردنی خۆی دەدات، ئەوە دەبێتە بنەما بۆ دروستکردنی هەر شێوە سیستەمێکی نوێ.

تاکی کوردی بێ ئازادبوونی تاکی عەرەب و فارس و تورک زەحمەتە بتوانێت ببێتە خاوەنی ناسنامەیەکی جیاوازی ئازاد و سەربەخۆ، یان زەحمەتە لەنێو سیستەمی زۆرینەی دیموکراسی بێ کێشە و چەوسانەوە و سەرکوت و بەپاشکۆ کراوی بژیت.

کورد ناتوانێت ئەوان ئازاد بکات، لەهەمان گاڤیشدا ناتوانێت هەتا هەتایێ چاوەڕوانی ئازاد بوونی ئەوانی دیکە بکات. کۆمەڵگەی کوردستانی کە لەژێر کەلتووری هاوبەشی ئایینیدا بەشێکی ئازادی و ناسنامەی خۆی کردۆتە قوربانی ئەوانی دیکە، پێویستە کەسایەتی خۆی، کەسایەتی ئازادی ئافرەت و کەلتوور و پەیوەندیی کۆمەڵایەتی و بەرهەمهێنان و ئابووری خۆی بینا بکاتەوە. بێ ئازادی ناتوانێت دیموکراسێکی متمانەدار بە یاسا و ڕێسا و بڕیار و دادپەروەر و یەکسانیخواز بێت. لەتەک ئەوانەشدا ناسنامەکەی پەیوەستە بە ناسنامەی دەوڵەتەوە. بێ دەوڵەتی وای کردووە ناسنامەی کورد ناسنامەیەکی کۆیلەکراوی دابەشکراوی وابەستە و پاشکۆ بێت بە دەوڵەتە داگیرکەرەکانەوە، بۆیە دەڵێین نە فیدراڵیزم و نە دیموکراسی ناتوانن بێ بوونی ئازادی و دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردستانی ئەو ناسنامەیە دروست بکات، کە بەستراوەتەوە بە ئازادی و دادپەروەریی.