سەركۆ جەمال

بەوتەی مامۆستایەكی یاسای دەستوریی، هێزە دەسەڵاتدارەكان لەهەرێمی كوردستان خۆیان لەسەروو یاساوە دەبینن، دەسەڵاتی دادوەریش یاساكان جێبەجێدەكات بەسەر كێشەو ناكۆكیەكاندا، پسپۆڕێكی یاسای گشتیش دەڵێت لەهەرێم یاسای دەسەڵاتی دادوەری هەیە بەڵام ئەگەر بمانەوێت دادگایەكمان هەبێت لەسەروو دادگاكانی دیكەوە پێویستە دەستورمان هەبێت.

بەپێچەوانەی بانگەشەو پەیڕەوی ناوخۆی حزبەكانیانەوە، چەندین بڕیاری دادگاكانی هەرێمی كوردستان، لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی و پارتی جێبەجێ ناكرێن، لەهەندێكیشیاندا، بەئاشكراو لەڕێی میدیاوە، دەیكەن بەبابەتی تەنزو دەسەڵاتی دادوەری بەلایەنگریكردن تۆمەتبار دەكەن، ئەمەش وایكردووە دەسەڵاتی دادوەری لەهەرێم لەكەدار بێت.

«رۆژانە پێشێلكردنی یاسا دەبینین لەلایەن بەرپرسانی ئەم هەرێمەوە، بەسزادانی نەیارەكانیان و سوپاسكردنی دۆستە تاوانبارەكانیان، ئەوە وایكردووە هاووڵاتیانیش متمانەیان بەبڕیاری دادگاكان نەبێت و دەبینین هاووڵاتی كەتووشی كێشەیەك دەبێت روو لەسوڵحی عەشایەری دەكات یاخود بەدەستی خۆی تۆڵە دەكاتەوە» ئەحمەد سابیر هاووڵاتییەكی هەرێمی كوردستانە، دەربارەی سەروەری یاسا بۆ بۆ هاوڵاتی وای وت.

ئەو هاووڵاتییە دەشڵێت حزبەكان لەكاتێكدا بانگەشەی سەروەری یاسا دەكەن، بەڵام مەكتەبی كۆمەڵایەتییان بۆ چارەسەری كێشەی خەڵك بەسوڵحی عەشایەری پێكهێناوە.

ئەوەش لەكاتێكدایە ئەنجومەنی دادوەری، بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە لەهەرێمی كوردستان لەپاڵ دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان) و دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت).

لەدۆسیەی سزادانی ژمارەیەك لەڕۆژنامەنووس و چالاكوانانی مەدەنی لەدادگای هەولێر، جارێكی تر، لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان و عێراق و رێكخراوە جیهانییەكانیشدا، دەسەڵاتی دادوەری رووبەڕووی رەخنەی توند بووەتەوەو بە «ئاڕاستەكراو و لایەنگر» ناودەبرێت.

رێكخراوی CPT –رێكخراوێكی نێودەوڵەتییە كەگرنگی بەئازادی و ئاشتەوایی دەدات-، لەنوێترین هەڵوێستیدا، تەمموزی ئەمساڵ، دوای دەركردنی سزای چوار ساڵی دیكەی زیندانی بەسەر شێروان شێروانی رۆژنامەنووسدا، ریانگەیاند «سیستەمی دادوەری لەهەرێم سەربەخۆ نییە، حزبە سیاسییەكان دەستوەردان دەكەن و دادگاو دادوەرەكان وەكو كەرەستەیەكی سیاسی بۆ سزادان و سەركوتكردن و ستەمكردن بەكاردەهێنرێن لەدژی ئازادی رادەربڕین»، هەروەها پێیانوایە «سیستەمی دادوەری لەهەرێمی كوردستان بەتەواوی شكستی هێناوە».

بەپێی یاسای دەسەڵاتی دادوەری ژمارە 23ـی ساڵی 2007ـی هەرێمی كوردستان، دادگاكان دەسەڵاتیان بەسەر هەموو كەسێكی سروشتی و مەعنەویدا هەیە تادەگاتە حكومەت، تایبەتمەندن بەیەكلاكردنەوەی هەموو كێشەو تاوانەكان.

مامۆستایەكی یاسای دەستوری دەڵێت لەهەرێمی كوردستان نەك هەر دەسەڵاتی دادوەری و داواكاری گشتی بەهێز نین، بگرە پەرلەمانیش بەهێز نییە

شۆڕش حەسەن، مامۆستای یاسای دەستوری- كۆلێژی یاسای زانكۆی سلێمانی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: لەهەرێمی كوردستان نەك هەر دەسەڵاتی دادوەری و داواكاری گشتی بەهێز نین، بگرە پەرلەمانیش بەهێز نییە، تەنها دەسەڵاتی جێبەجێكردن بەهێزە ئەویش بەحوكمی ئەوەی سەرۆك و بەرپرسانی ئەم دەسەڵاتە كەسانی دەستڕۆیشتووی ناو حزبی سیاسیین و دەسەڵاتی رەهایان هەیە لەناو حزبەكانی خۆشیانداو لەناو حكومەتیش، بۆیە دەسەڵاتی جێبەجێكردن زاڵە بەسەر هەردوو دەسەڵاتی یاسادانان و دادوەریدا.

وتیشی: دەسەڵاتی دادوەری لەوڵاتانی وەك ئێمە ناتوانێت دەسەڵاتێكی رەهاو سەربەخۆو بێلایەنی هەبێت، بەهۆی ئەوەی كە لەپێكهاتەی ئەو دەسەڵاتە دەسەڵاتی جێبەجێكردن كاریگەری هەیە لەسەر دروستبوونی، دەسەڵاتی دادوەری لەوڵاتانی وەك ئێمە ناتوانێت سەرچاوەی دەسەڵاتی گەل بێت، بۆیە دەسەڵاتی دادوەری لای ئێمە بەهێز نییە.

«داواكاری گشتی لەچاو زۆر لەپێشێلكارییە یاساییەكان كە لەم وڵاتە دەكرێت بێدەنگە، بەڵام لەسەر هەندێك بابەتی بچووك دۆسیە دروستدەكات، ئەمە نیشانەی بێدەسەڵاتی دەسەڵاتی دادوەری و داواكاری گشتییە، هێزە دەسەڵاتدارەكان خۆیان لەسەروو یاساوە دەبینن، دەسەڵاتی دادوەریش یاساكان جێبەجێدەكات بەسەر كێشەو ناكۆكیەكاندا». شۆڕش حەسەن، مامۆستای یاسای دەستوری- كۆلێژی یاسای زانكۆی سلێمانی وای وت.

شۆڕش حەسەن نموونەی سەروەری یاسا لەوڵاتان بەوە دەهێنێتەوە، لەمانگی 12 ی 2023 لەمیانی شەڕی غەززە دادگایكردنی بنیامین نەتەنیاهۆ سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل دەستیپێكردەوە، گوێیان نەدایە ئەوەی سەرۆكوەزیرانەو فەرماندەیی شەڕ دەكات وەك ئەو بەهانانەی كە لەم وڵاتانە دەیهێننەوە، ئەمەش نموونەیەكی زیندوو بۆ سەربەخۆیی یاسا لەوڵاتان ئەگەر بەراوردی بكەیت بەوڵاتانی عەرەبی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نموونەی هاوشێوە نابینیت، ئەمەش لەوڵاتانی رۆژئاوا زۆرە بۆ نموونە لەئەمریكا چەندین سەرۆك تائێستا دادگایی كراون.

ئەو مامۆستایەی زانكۆ دەشڵێت: ئێمە لەو وڵاتانە نین كەدوای پرۆسەی هەڵبژاردن حزبە سیاسییەكان واز لەدەزگا فەرمیەكان بێنن و كاری خۆیان بكەن، بۆیە لەحكومەتی لەمشێوەیە حزبەكان دەستدەخەنە ناو دەسەڵاتی دادوەریشەوە جگە لەوەی دەسەڵاتی دادوەری لەلایەن حزبەكانەوە دیاریكراون، لەعێراقیش دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ نییەو نەیتوانیوە رۆڵی گرنگ ببینێت، بۆیە دادگای فیدراڵی زۆرجار بەپێی دۆخە سیاسییەكان بڕیارەكان یەكلایی دەكاتەوە لەژێر كاریگەری پێكهاتە سیاسییەكان، ئەم دۆخەش لەزۆرێك لەبڕیارەكانی رەنگی داوەتەوە.

شۆڕش حەسەن، مامۆستای یاسای دەستوری باس لەوەدەكات دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بەپێی دەستور دانراوەو كاری سەرەكی چاودێریكردنی دەستوریەتی یاساكانە، ئەو یاسایانەی دەردەچن كە لەگەڵ دەستور گونجاون یان نا، جگە لەكۆمەڵێك پسپۆڕی دیكە وەك یەكلاییكردنەوەی ئەو ناكۆكیانەی لەنێوان هەرێمەكان و حكومەتی فیدراڵی دروستدەبێت، هەندێكی دیكەش پسپۆڕی هەیە كە لەماددەی 93 و 52 ی دەستور دیاریكراون.

ئەو مامۆستایەی زانكۆ پێشی وایە لەهەرێمی كوردستان كێشە ئەوەیە دەستور نییەو دەسەڵاتەكان بەپێی یاساكان رێكخراون، وەك یاسای هەڵبژاردن و سەرۆكایەتی هەرێم و یاساكانی دیكە كەپەرلەمان دەریكردوون، دەشڵێت» بۆیە پێویستمان بەوەیە دەستورێكمان هەبێت بەشێوەیەكی جیاواز دابنرێت و هەمواریش بكرێتەوە بۆ ئەوەی پەرلەمان نەتوانێت بەئارەزووی خۆی یاساكان هەمواربكاتەوە، كاتێك دەستور بەهای یاسایی بەرزتربێت لەیاسا ئاساییەكان ئەوكات بۆ پاراستنی ریزبەندییەكەش دەستور دەبێت بڕیاربدات دادگایەكی باڵا پێكبهێنرێت بەڵام پێش دادگاكە دەبێت دەستور هەبێت و ئەو دادگایەش دەبێت دەستور رێوشوێنەكانی دیاری بكات.

شۆڕش حەسەن ئاماژە بەوەشدەكات «لایەنە سیاسییەكان دەستوریشیان كردووەتە كەرەستەیەكی سیاسی و نەیانتوانیوە دەستور دابنێن هەرچەندە دەستوری عێراق لە 2005 رێگای پێداوین دەستورمان هەبێت، دەبوو پێش ئەوەش بتوانین دەستور دابنێین و لەسەر بنەمای ئەو دەستورە مامەڵە لەگەڵ بەغداو دەوروبەریش بكەین، بۆیە پێش دانانی دەستور هەوڵی دانانی دادگایەكی لەو شێوەیە هەوڵێكی نەزۆك دەبێت».

پسپۆڕێكی یاسای گشتی دەڵێت ئەگەر دادگایەكمان هەبێت لەسەروو دادگاكانی دیكەوە بێت پێویستە بنچینەی دروستكردنی بگەڕێتەوە بۆ دەستور

هاوكات، پ.د.زانا رەئوف پسپۆڕی یاسای گشتی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: بێگومان بوونی دادگایەكی باڵا پەیوەستە بەسیستەمی دادوەری لەوڵاتەكە خۆیدا، بۆ نموونە لەعێراق لەماددەی 89دا دەسەڵاتی دادوەری دیاریكردووە لەچی پێكهاتووە بۆ نموونە لەئەنجومەنی باڵای دادوەری و دادگای فیدراڵی و دواتر بەپێی پلەبەندییەكان، لەهەرێمی كوردستانیش یاسای دەسەڵاتی دادوەرییمان هەیە كە بەیاساكان رێكخراون، بەڵام ئەگەر دادگایەكمان هەبێت لەسەروو دادگاكانی دیكەوە بێت پێویستە بنچینەی دروستكردنی بگەڕێتەوە بۆ دەستور.

وتیشی: بۆ نموونە لەعێراقدا راستە دادگای باڵای فیدراڵی بەرزترین دادگا نییە، چونكە بەر لەو دادگایە ئەنجومەنی باڵای دادوەری هەیە كەسەرپەرشتی هەموو دەزگاكان دەكات لەپلەی دووەمدا دادگای فیدراڵی دێت، بەڵام جیاوازیەكەیان ئەوەیە بەشی هەرەزۆری پسپۆڕیەكانی دادگای فیدراڵی لەدەستوردایە، بەڵام دەسەڵاتەكانی دادگاكانی دیكە لەیاساكاندا دەستنیشان دەكرێت.

«ئەگەر ئەو نموونەیەی دادگای فیدراڵی كە لەعێراق جێبەجێدەكرێت لەهەرێمی كوردستانیش جێبەجێی بكەین، سەرەڕای ئەو كەموكوڕی و نەنگیانەی لەعێراق هەیە بەڵام لەهەرێمی كوردستان پێشكەوتووترە، ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ دادگای باڵای فیدراڵی، بۆیە قەیرانی سەرەكی لەكوردستان نەبوونی دەستورە، چونكە ئەگەر دەستورمان هەبێت دەتوانین بناغەی دادگایەكی باڵا دابنێین، گرنگیش نییە دادگاكە یەكەم دادگا بێت یاخود دووەم لەڕووی دەسەڵاتەوە». پ.د.زانا رەئوف وای وت.

ئەو پسپۆڕەی یاسای گشتی دەشڵێت: ئەگەر بڵێین پەرلەمانی كوردستان لەدوای دەستبەكاربوونەوەی ئەم رۆڵە بگێڕێت ئەمە مەترسییەكی زۆر گەورە دەبێت بەیاسایەك دادگایەكی باڵا لەكورستاندا دروستبكەین، چونكە ئەمە گرفتێكە لەئەنجامدا ئەگەر دادگایەك بەیاسایەك لەپەرلەمانی كوردستان دروست ببێت دەچێتە ژێر هەیمەنەی زۆرینەی پەرلەمانیی، بەڵام ئەگەر دەستورمان هەبێت و لەلایەن دەستەیەك لەدەرەوەی پەرلەمان دابنرێت ئەوا دەتوانێت رۆڵی پەرلەمان و دادگای دەستوری دەستنیشان بكات.

پ.د.زانا رەئوف پسپۆڕی یاسای گشتی لەكۆتایی قسەكانیدا دەڵێت: دەمانەوێت دادگایەك هەبێت لەسەرووی ململانێی سیاسی و  زۆرینەو كەمینەی پەرلەمان بێت، ئێستا دادگای باڵای فیدراڵی لەعێراق سەرەڕای بوونی چەندین ململانێی حزبی و سیاسی و ئاینی و نەتەوەیی توانیویەتی رۆڵی خۆی بگێڕێت و بەپێی دەستور كارەكانی خۆی بكات، بەڵام لەكوردستان لەنەبوونی دەستوردا هەر هەوڵێك بۆ دانانی دادگایەكی باڵای هاوشێوەی دادگای فیدراڵی هەوڵێكی نەزۆك دەبێت.

دۆسیەیەكی دیكەی هاوشێوەی نموونەكانی پێشوو، دادگاییەك بوو لەسەر دۆسیەی كوشتنی عەقید هاوكار جاف، ئەفسەری دەزگای زانیاری یەكێتی، كەئۆكتۆبەری ساڵی رابردودا بەبۆمبێكی چێنراو ئۆتۆمبێلەكەی لەهەولێر تەقییەوەو لەوكاتەوە، ئەنجومەنی ئاسایش تۆمەتەكەی خستووەتە سەر كەسانی یەكەمی دژەتیرۆری یەكێتی و ئەو حزبەش بەتوندی رەتیدەكاتەوە.

لێپرسراوانی یەكێتی، بەئاشكرا بڕیاری دادگا رەتدەكەنەوە، نەك هەر ئەوەش، بە «سیاسیكراوو سوككردنی» دەسەڵاتی دادوەری ناوی دەبەن.

تەنیا دۆسیەكەی هاوكار جاف و نموونەكانی دیكەی سەرەوە نین، بەڵكو بەپێی بەدواداچوونی هاوڵاتی چەندین بڕیاری دیكەی دادگاو ئەنجومەنی دادوەری بە «سیاسی» كراون، لەسەردەمی شەڕی ناوخۆو ململانێی حزبایەتی تائێستا.