عوسمان حاجی مارف

حکومەتی عێراق بەدەسەڵاتداری هێزە شیعەکان لەپرۆسەی هەوڵدان بۆ ناوەندکردنەوەی دەسەڵات، لەیەکەم هەنگاویدا هەناردەکردنی نەوتی لەحکومەتی هەرێم و حزبە دەسەڵاتدارەکان قەدەغەکرد. دواتر لەڕێگەی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵییەوە پەرلەمانەکەشیانی هەڵوەشانەوە، مەسرور بارزانی نیگەرانی خۆی لەتوانای هەرێم بۆ بەرگەگرتن و پاراستنی خۆیان لەو دۆخە دەربڕیوەو هێمای بۆ ئەوە کردووە کەحکومەتی هەرێمی کوردستان لەڕووی ئابوری و سیاسییەوە لەحاڵەتێکی نەخوازراودایە. هەروەها هۆکاری ئەو «هەڵمەتە شەرمەزارکەرە»ی خستووەتە ئەستۆی بەغداد، کە بەدژی هەولێر ئەنجامیدەدات.

لەڕاستیدا لەساڵانی دوای رووخانی داعش، پارتی دیموکراتی کوردستان بەهەوڵە شکستخواردووەکەی بۆ سەربەخۆیی، حکومەتی هەرێمی بەبنبەسەت گەیاندو بەئاراستەی هەڵوەشاندنەوەی نزیک کردووەتەوە. هەر رۆژە هەواڵەکان گەمەیەکی سیاسیمان نیشان دەدات.

پاش ئەوەی ئەمریکاش خۆی لەبەردەم شکستی نەخشەو سیاسەتەکانی لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بینیەوە،  دەمێکە لەهەوڵی پرۆسەی ئاساییکردنەوەو سەقامگیری عیراقێکی یەکپارچەدایە. لەهەمانکاتدا بایەخ نەدان و فەرامۆشی لەخاڵە لاوازەکانی حکومەتی هەرێمیش کردووە، کەخۆی لەدووبەرەکی ناوخۆیی، گەندەڵی و ناشەفافی و جەردەیی و دزی ئاشکراو یەکنەگرتنەوەی هێزی پێشمەرگەو نەگەیشتن بەیەک ئیدارەیدا قەتیس کردووە. ئەمانەو نەتوانینی بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە، نزمبوونەوەی ئاستی هاوسەنگی هێزیان لەبەرامبەر هێزە میلیشیاکانی عێراقدا، وێنایەکی تر لەنەبوونی متمانەی بەهەرێم نیشانداوە. بۆیە دوای چاوپۆشی ئەمریکا لەهەرێم، بایەخدان بەهەولێر زۆر لەخوارەوەیە. بووەتەهۆی قەیرانێکی کوشەندە بۆ دەسەڵاتی ئێستای هەرێم. ئەمریکا بەرژەوەندیەکی ستراتیژی هەیە بۆ بەردەوامبوون لەبەرەوپێشبردنی سەقامگیری ناوچەکە بەگشتی و عێراق بەتایبەتی. ئەمەش ئەو ناکۆکیەیە کەحزبە ناسیۆنالستە میلیشاکانی کوردستان نەیانتوانی و نەیانویست پێشبینی بکەن و لێی حاڵی بن.

دوابەدوای ریفراندۆمی هەرێمی کوردستان لەساڵی ٢٠١٧وە، بەشێوەیەکی سەرنجڕاکێش بەغدا هەوڵەکانی بۆ تێکدانی قەوارەی هەرێم خێراتر کرد، کە لەسەرەتادا لەڕێگەی کردەوەی سەربازییەوە پەیامێکی مەترسیداری خستە بەردەم ئایندەی حکومەتی هەرێم. میلیشیای هێزە کوردیەکانی لەکەرکوک دەرپەڕاندو گورزێکی گەورەی وەهای لێدان، کەدواتر ناچاریکردن بەملکەچی بگەڕێنەوە بۆ بەغدادو مەرجەکانی پاوانخوازی هێزە سیاسییە ئیسلامیە شیعەکان قەبوڵ بکەن. ئەمەش بەهاوکاری و بەرچاوی ئێران و تورکیاوە پەسەندکرا. لەدوای هەڵبژاردنەکانی٢٠٢١، بەغدا وەستانەوەی لەدژی پارتە سەرەکیەکانی کوردستانی خستە دەستوری کاریانەوە. لەوکاتەوە هاوسەنگی هێز بەشێوەیەکی یەکلاکەرەوە لەبەرژەوەندی بەغدا داشکایەوە. دادگای باڵای فیدراڵیش لەبەرژەوەندی ئەنجومەنی نوێنەران و میلیشیاکانی سەر بەئێران سەنگەریان گرت و دژ بەحکومەتی هەرێم هەنگاوی نا. لاوازکردنی هەنگاو بەهەنگاوی دەسەڵات لەهەرێم لەسەر پرسەکانی نەوت و شکاندنی شکۆی دەسەڵاتیان بەئاشکرا گرتەبەر.

بۆ نموونە لەمانگی شوباتی ساڵی ٢٠٢٢ بڕیارێک دەرچوو کەپیشەسازی نەوت و غازی لەهەرێمدا نایاسایی کرد. دوای ساڵێک ئەنقەرە بۆریەکەی بەڕووی باکووری عێراقدا داخست، هەروەها حکومەتی هەرێم پێنج ملیار دۆلاری داهاتی لەدەستدا. لەدوای داخستنی بۆریەکەوە، جگە لەهێزی موزایەدەی گەورەی بەغدا، دامەزراوەی نەوتی و گازیەکانیش چەندین جار کەوتوونەتە بەر هێرشی مووشەکی لەلایەن میلیشیاکانەوە.

جگە لەوەش، ئەنجوومەنی نوێنەران و دادگای باڵای فیدراڵی لەم دواییانەدا رێگریان لەڕێکەوتنی بودجەی نێوان سەرۆک وەزیرانی عێراق  سودانی و سەرۆکی هەرێم مەسرور بارزانیدا کرد، بەهۆی نەبوونی شەفافیەتی دارایی حکومەتی هەرێم. ئەمەش ئەو بیانوەی داوە بەدەست هەولێرەوە ماوەی سێ مانگە مووچەی مامۆستایان و فەرمانبەران و خانەنشینان و پێشمەرگەی نەداوە.

جگە لەو توندوتیژیەی میلیشیاکان، بەسەر حکومەتی هەرێمەوە، کوردستان تووشی هێرشی وڵاتانی دراوسێی تورکیا و ئێرانیش بووە، کەهێرشەکانیان بەفڕۆکەی بێفڕۆکەوان و مووشەک بۆ سەر گروپە چەکدارە کوردیەکانی ئۆپۆزسیۆن چڕتر کردووەتەوە. کاتێک بەرپرسانی تورکیا مانگی رابردوو سەردانی عێراقیان کرد، بەڵێنیان نەدا کۆتایی بەو هێرشانە بهێنن یان کێشەی نەوت چارەسەر بکەن، بەڵکو فشاریان خستەسەر حکومەتی هەرێم بۆ هاوکاریکردنیان لەدژی دوژمنی ناوخۆی ئەنقەرە کە پارتی کرێکارانی کوردستانە. ئێران هۆشداریەکی هاوشێوەی دەرکردووە، چەکداماڵینی ئەو گرووپە کوردیە ناوخۆییانەی ئێران کەدژایەتی کۆماری ئیسلامی ئێران دەکەن. دوای ئەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بژاردەکانی بنبەست بون و تەواوبوون، رێگەیدا بەپاسەوانی سنووری عێراق کەبەرپرسیارێتی لەپێشمەرگە وەربگرنەوە، واتە بڕیارێکە کەکاریگەریەکەی ئەوە بوو، نیوەی داهاتی گومرگی هەرێم رادەستی حکومەتی بەغداد بکات.

حزبەکانی بزوتنەوەی کوردایەتی لەبری ئەوەی لەبەرامبەر زیادبوونی ئەو دەستدرێژیانەی لەلایەن بەغداوە لەسەریانە،  بیر لەڕێکەوتن یا رێگایەک بۆ وەلانانی بەڵاکانی سەریان پەیداکەن، زیاتر یەکتر دەشکێننەوە، ماڵباتی بارزانی و تاڵەبانی، لەبەردەوامی ململانێیەکی تاڵ و بێهودەدان. لەپێناو بەرزکردنەوەی ئاستی هاوسنگی هێزەکەیان، هەمیشە لەبەرامبەر یەکتردا وەستاونەتەوە، هەمو ئەگەرێکی نەرێنی دەخەنە نەخشەکاریانەوە کەیەکتر وێرانتر بکەن، هەتا گەر ملکەچی تەواو بێت لەبەردەم «دوژمنەکانیاندا». بۆ نموونە رێکەوتن لەبەکارهێنانی بەغداو ئەنقەرەو تاران بۆ تێکدانی یەکتر کارێکی سادەو پەسەندکراویان بووە. ئەمەش وایکردووە کەحکومەتی هەرێم کەمتر ئامن بێت و کەمتر توانای پاراستنی دەستکەوت و پێداویستیەکانی خۆشیان هەبێت. بوونەتە سەرچاوەی زیاتری نائەمنی و نیگەرانی توند لەسەر دانیشتوان، ئەو دوو حزبە و بارزانی و تاڵەبانی لەئێستادا لەدۆخێکی شەڕی ساردان، وەها رەفتار دەکەن وەک دوو دوژمن لەئاگربەستان، نەک ئەوەی هاوبەشن لەپێکهێنانی حکومەتی هەرێمێکدا.

 هەرێمی کوردستان بۆ توانای رێکخستنیان لەهەڵبژاردندا دەرگیری گێژاوێک و ناجێگیریەکی سیاسین. ناچارن بەچاوەڕوانی بۆ ئاڵوگۆرێک یا موعجزەیەک، بەڵکو یارمەتیان بدات ئەم هەڵبژاردنەش بێدەردی سەر تێپەڕێنن! بەڵام هەڵبژاردنی ئەمجارە لەحاڵەتێکی تەواو سەخت و دژواردایە کەنەتوانن بەئارامی تێیپەرێنن، ئاڵوگۆڕو موعجزەش فریادڕەسیان نابێت، یان وەک هێزێکی چەکدار دەبێت راستەوخۆ لەخزمەت پێداویستیەکانی حکومەتی ناوەندیدابن.

ئەوەی شایانی باسە لەبارەی ئابوریشەوە حکومەتی هەرێم هەلی وەبەرهێنان و باج و دەستکەوتەکانی لەپارەی نەوت و بودجە، خۆی لەبێسەروبەری و گەندەڵی و دزی و خانەنشینی و بندیوار بەفیڕۆ داوە، کەزۆرتر بۆ دڵسۆزانی حزبەکانیان تەخشان و پەخشانی دەکەن و ناتوانن لێی بێنە دەرەوە. دروستبوونی بیرۆکراسیەکی زەبەلاح لەهەرێمێکدا کەژمارەی دانیشتوانی پێنج ملیۆن و نیو کەسە، بەڵام خاوەنی  یەك ملیۆن و ٤٠٠ هەزار کارمەندو خانەنشینی سەرسوڕهێنەرە بەتێچووی ٧٥٠ ملیۆن دۆلار لەمانگێکدا. سەرەڕای پێویستیی رێوشوێنی خۆپارێزی لەم بەرەیەدا، حکومەتی هەرێم ناتوانێت لەماوەیەکی نزیکدا مووچەی ئەو کەسانە بدات بەبێ داهاتی نەوت، دەبێت پشت بەبودجەی حکومەتی بەغدا ببەستێت.

بەو پێیەش ئەمڕۆ لەبری خەونی سەربەخۆیی حکومەتی هەرێم، زیاتر پێشبینی دەورەیەکی تازە لەدۆخی کوردستان دەکرێت، دەورەیەک کەتەواوی رۆڵی ٣٠ ساڵ زیاتری دەسەڵاتی حزبەکانی کوردایەتی و ئەزمونێک کەشانازی پێوەدەکەن، دەکەوێتە بەر شەپۆلی سیاسەتی ئەو ئاڵوگۆڕانەی بەرەو ناوەندبوونەوەی عێراق نەخشەی بۆ داڕێژراوە.

هەروەها سەبارەت بەواشنتۆن و رۆژئاوا بەجیا لەوەی ئێستا شەڕێک لەفەلەستیندا بەرپابووە، بەڵام لەبەرامبەر دۆخی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا زیاتر پشتیوانی لەئارامبوونەوەی دۆخەکە دەکەن. هەر لەم ئاراستەیەشەوە لایەنگری لەهێزەکانی هەرێم ناکەن گەر ملکەچی یەکپارچەیی و ناوەندبوونەوەی عێراق نەبن. رێگە بە حکومەتی هەرێم نادەن کە بخلیسکێتە ناو ئاژاوە یان ململانێی مەترسی توندوتیژی نەتەوەپەرستی و رووبەڕووبوونەوەو دووبارەبوونەوەی نموونە خوێناویەکەی ئەم دواییەی کەرکوک.

دەتوانین بڵێین ئەم دەورانە لەچوارچێوەی ئەو ئاڵۆگۆڕانەی لەناوچەکەدا پێشبینی دەکرێت، بەتایبەتی لەهەوڵی ئارامبوونەوەی ناوچەکە بۆ دابینکردنی ئەمنیەت بۆ سەرمایەگوزاری، لەهەمان کاتدا پرۆسەی کۆتایی هاتنی پێگەو دەسەڵاتداری حزبە کوردیەکانە لەکوردستانی عێراقدا، چونکە شانوشەوکەت و ئەزمونێک نیشانیاندا شایستەی ئەو جێگاوڕێگایە نین لەپاراستنی ئارامی بۆ سەرمایەگوزاری، ئەوە ئاشکرایە کەکاریگەری بنبەست و شکستی ئەم ئەزمونە تەنها لەسەر بزوتنەوەی کوردایەتی نیە لەکوردستانی عێراقدا، بەڵکو کاریگەری لەسەر بنبەستی تەواوی بزوتنەوەی کوردایەتی لەکوردستاندا دادەنێت.

ئەوەی گرنگە ئاگاهی ناڕەزایەتیەکانی خەڵکی کرێکارو زەحمەتکێشانی کوردستانە، کە ئێستا لەناڕەزایەتی مامۆستایاندا بەرجەستە بووەتەوە، چۆن خۆیان لەبەڵای ئەم ململانێیەو پاشەکشەی ناسیۆنالستی کورد دەپارێزن. واتە نەکەونە بەر گەمەی سیاسی نێوان بەغداو هەولێرەوە، فریوی بەناو ئۆپۆزسیۆنی پەرلەمانی نەکەون، خۆڕێكخستن و ئامادەسازی بۆ کۆتاییهێنان بەدەسەڵاتی ئێستای هەرێم و دامەزراندنی دەسەڵاتێک کەنوێنەری راستەقینەی ئەو جەماوەرە ناڕازیە بێت کە دژ بەهەژاری و فەلاکەتەو پێداگری لەسەر خۆشگوزەرانی و ئاسایش و ئازادی دەکات.