لە گەرمەی هاوینی ساڵی ١٩٣٠ منداڵێك لە مەشهەد، لە بنەماڵەیەكی ئاین-پەروەر  لە دایك دەبێت ناوی دەنێن عەلی. باپیریشی ناوی عەلی بوو. پاش ساڵانێكی زۆر ئەم منداڵە دەبێتە ئایەتواللە و لە نەجەف دەگیرسێتەوە. پاش ڕوخانی ڕژێمی سەدام، نەجەف دەبێت یەكێكە لە ناوەندەكانی دەسەڵات لە عێراق، بە كۆمەڵێك خەسڵەتی تایبەتەوە. نەجەف بۆ خۆی خاوەن دونیایەكی تایبەتە، نەك تەنها لە ئاستی دینی و ڕیتواڵەوە بەڵكو لە ڕوی بونی نوخبەیەكی تایبەتی دینی و سیاسی و كۆمەڵایەتیەوە. ئەمڕۆ لە جیهانی شیعیدا، پاش سەرهەڵدانی قوتابخانەی ڕادیكاڵی قوم، نەجەف وەك قوتابخانەیەكی تایبەت دەبینرێت. ئەم قوتابخانەیە بە قوتابخانەی كپ دادەنرێت و قوتابخانەی قوم بە شۆرشگێڕیی یان ڕادیكاڵ. لە هەمانكاتدا نەجەف خۆی بە بەشێك لە ولایەتی حسبیە دەژمێرێت كە بەرپرس نیە لە سەرجەم پانتاییەكانی ژیانی شوێنكەوتوانی، بە پێچەوانەوە ولایەتی فەقیه ماف بە خۆی دەدات كە دەستوەردان بكات لە وورد و درشتی ژیانی شوێنكەوتوانیدا.
لێكۆڵەری عێراقی سەجاد سالم كتێبێكی تایبەتی دەربارەی ژیان و كەسایەتی و كاریگەریی سیستانی نوسیوە كە ناوەندی سەدە، بە زمانەكانی عەرەبی و ئینگلیزی بۆیان چاپ كردوە. بە مەبەستی تێگەیشتنی زیاتر لە ڕێگای وەتس-ئاپەوە قسەم لە گەڵ سەجاد كرد، زۆری پێخۆش بوو كتێبەكەی بە ناوەندی كوردی بناسرێت. سەجاد ئەم كتێبەی زیاتر بۆ كەسانی دەرەوەی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نوسیوە. هەرچەندە من وەها هەست دەكەم، زانیارییەكی زۆر كەم و ڕوكەش هەیە دەربارەی سیستانی و ناوەندی دەسەڵاتی نەجەف و چۆنێتی پیادەكردن و بەڕێوەچونی دین و سیاسەت لە نەجەف، لە ناوەندی كوردیدا. ئەمە كەمییەكی زۆر خراپە لە كاتێكدا نەجەف لە پاش ڕوخانی سەدامەوە، ڕۆڵێكی هەتا بێت كاریگەر دەبینێت لە ناو كایەی سیاسەتی عێراقیدا و كوردیش بەدەرنیە لە پێودانگەكانی.
بە دیدی سەجاد سیستانی كاریگەرترین دەسەلاتداری شیعەیە لە سەردەمی سەفەوییەكانەوە هەتا ئەمڕۆ، لەبەر سەركەوتویی لە بوارەكانی دین و سیاسەت و دانپیانانی نێودەوڵەتیی و هەروەها بونیادنانی ڕوانگەی كۆمەڵایەتی كە جیاوازە لە دیدی خومەینی كە خوازیاری حوكمداریی ڕاستەوخۆی مەلا دینیەكانە لە ناو كایەی سیاسەتدا. هەندێك ئەم ڕوانگەی سیستانی بە نیمچە كپ، لە قەڵەم دەدەن، چونكە نە بەتەواوی دابڕاوە و نە لە هەموو كات و بوارێكدا دەستوەردان دەكات. بە دیدی من دەبێت جیاكاری بكرێت لە نێوان ڕۆڵی حەوزە كاتێك كە شیعە لە دەسەڵاتدان و كاتێك كە شیعە لە دەرەوەی حوكمداریدان. ئەم جیاكارییە گرنگە، لە كاتێكدا كە نەرێتی نادەسەڵاتیی بە سەر دونیابینی شیعەدا زاڵە، كە ئەمەش كۆمەڵێك كاریگەریی زۆری هەیە لە سەر چۆنێتی بەڕێوەبردنیان بۆ دەسەڵات.
[لێرەدا جەدەلێك هەیە دەبێت لە بەرچاوی بگرین: سیعە هەمیشە ئاینی دەسەڵات، شیعە هەمیشە ئۆپۆزسیونە].
بە درێژایی مێژوو حەوزە پشتیوانی خەڵكی شیعەبوە كاتێك لە دەرەوەی دەسەڵات بوون. بەڵام كاتێك لە دەسەڵاتدان، چۆن مامەڵە دەكات؟ وە ك پشتیوانی شیعە یان وەك پشتیوانی دەسەڵات، یان یارییكردن لە نێواندا. قوتابخانەی خومەینی ڕاستەوخۆ پشتیوانی شیعەیە. بەڵام سیستانی دەیەوێت خۆی لە دەرەوەی تایفەگەریی ببینێت.
لەم ڕوانگەیەوە سیستانی لای شیعەی ناڕازی لە عێراق و غەیرە شیعەكان ڕوبەڕوی ڕەخنە دەبێتەوە. لە ڕاستیدا پەیوەندی نێوان حەوزەی نەجەف و بەغدا، پەیوەندییەكی ئاسایی تاك ڕەهەند نیە. لە كاتێكدا نەجەف دەیەوێت خۆی وەها پێشانبدات كە پشتیوانی نوخبەی دەسەڵاتدارنیە، بە تایبەتی كە زۆربەی زۆری خەڵكی شیعە دژ بەو نوخبەیەن، لە هەمانكاتدا، هەڵوێستەكانی لە ساتەوەختە كاریگەرەكاندا، بە قازانجی نوخبەی دەسەڵات شكاتەوەتەوە، بە تایبەتی لە فەتوانی كیفائی كە بوو بە بنەمای دروستبونی حەشدی شەعبی.
دەكرێت بوترێت كە حەوزە هەڵوێستەكانی ناو بە ناو، پەیوەست بە دۆخ و پرس و بەرژەوەندییەكان دەگۆڕین، ئەمەشە هەندێك سیستانی بە میكیاڤیللی ناو دەبەن. بەڵام ئەگەر بە دوور لە هەڵوێست وەرگرتن تەماشای بكەین، حەوزە ناتوانێت پشتی دەسەڵات بگرێت كاتێك خەڵك لێی ناڕازین، لە هەمانكاتدا دژایەتیەكانی سنوردار و نەرمە، بە جۆرێك كە دەسەڵاتی شیعە دەتوانن كاتێك لە قازانجیان بوو گوێڕایەڵ بن و كاتێك لە قازانجیان نەبوو پشتگوێی بخەن. ئەم پەیوەندییە ئەلە-كارتە، à la carte..
لە ڕاستیدا دەكرێت سیستانی و بڕیارەكانی بە دوو جۆر بخوێندرێنەوە، جۆرێك كە عێراقیانەیە، جۆرەكەی تر كە تائیفیە. سەجاد لە كتێبەكەیدا هەوڵدەدات كە عێراقیانە بیبینێت. بە جۆرێك كاتێك لێم پرسی ئایا كورد دەبێت چۆن بیبینن، ئەو وەڵامی وەها بوو كە كورد دەبێت سیستانی وەك كەسێك بیبینن كە پشتیوانی خەڵكی عێراقە. بۆ نمونە ئەگەر فەتواكەی ئەو نەبوایە بۆ دژایەتی داعش ڕەنگە داعش زیاتر كاریگەرییان هەبوایە و درێژەیان بكێشایە، كە زیانی بۆ كوردیش دەبوو.
بەڵام حەشدی شەعبیش زیانی زۆری بۆ كورد و هەموو خەڵكی عێراق هەیە، چونكە ئەوەی پێی دەوترێت دەوڵەت ڕەهنە لای ئەوان. 
بەڵام كێشەی گەورەی سیستانی لە عێراقدا نادیموكراسی بوون و دوریەتی لە خەڵكەوە. لە هەمانكاتدا بڕیارەكانی هەمیشە پێچراوان لە بڕێكی زۆر لە پیرۆزی، بەجۆرێك ڕەخنەكردنی وەك گوناهێك دەبینرێت. ئەم ئامادەییە باڵایە، دوور لە چاودێر و هەڵسەنگاندن وەها دەكات كە دەزگایەكی پیرۆز باڵا باڵبكێشت بە سەر سەرجەم كایەكانی دەوڵەتدا، كە كاریگەری ڕاستەوخۆی هەیە لە سەر دەوڵەت، بەڵام دەوڵەت كاریگەری نیە بە سەریەوە. بە جۆرێك دەتوانین بڵێن ناوەكیەكی دەرەكیە. 
ئەم پێگەیە وەها دەكات كە ئەو نیگەرانیەی كە هەیە دەربارەی چارەنوسی سیستانی و لەگەڵیدا سەرجەم حەوزەی نەجەف مایەی پرسیار و نیگەرانی بێت. بەلای سەجادەوە، پرسی ئەوەی كە كورەكەی جیگای بگرێتەوە، نەبووە، چونكە لە مێژوی حەوزەدا هەرگیز مەرجەع بۆ براو و كوڕ نەڕۆشتوە، ئەم نەریتە ناشكێنرێت. بەڵام كەس گومانی لە پێگەی بەهێزی كوڕی سیستانی محەمەد زەزا نیە، كە بەڕێوبەری ئۆفیسەكەیەتی.
بەڵام لە كاتێكدا گەر سیستانی مرد چی دەبێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە دوو ئاستی هەیە: یەكەم، ئایا مۆدێلی سیستانی چی لێدێت و دووەم، ئایا كێ جێگەی دەگرێتەوە؟
بە ڕای سەجاد مۆدێلی سیستانی شەش خەسڵەتی هەیە: یەكەم، دڵنیاییكردنەوەی سەروەری گەل. دووەم، دوورگرتن لە بەشداری ڕاستەخۆ لە سیاسەت، سێیەم، پێشكەشكردنی ڕێنمایی بۆ سیاسیەكان بەبێ هاوبەشییكردنیان. چوارهەم، پارێزگاریكردن لە پێگەی حەوزە. پێنجەم، هەڵسوكەوتكردن وەك زەعیمی هەموو عێراقیەكان بەبێ جیاوازی. شەشەم، بەشداری نەكردن لە سیاسەت ئەو كاتانە نەبێت كە بونیادی كۆمەڵگا ڕوبەڕوی مەترسی دەبێتەوە.
دیارە سەجاد ئەم روانگانەی لە میانەی مێژوی ئەم چەند دەیەی دوایی حەوزەوە هەڵێنجاوە، نەك لە ڕوانگەیەكی داڕێژراوی نوسراوەوە، ئەمەش وەها دەكات كە هەمیشە كراوەبێت لە بەردەم ڕوداوەكاندا. بە تایبەتی كاتێك كە حەوزە خاوەنی پشێویەكی ڕێكخراوە، بەو مانایە نیزامێكی تایبەتی نیە.
دیارە بێگومان هیچ دوو مەرجەع نیە لە مێژودا كە وەك یەك بوبن، هەمیشە كەسایەتی و دونیابینی مەرجەعەكان ڕۆڵیان هەبوە لە ڕەفتاری ئەوان، بۆیە گەرەنتی نیە كە مەرجەعی داهاتوو بەهەمان شێواز مامەڵە دەكات، هەرچەندە سەجاد دەڵێت، لە دوای خۆی سیستانی دەبێتە پێوەر و نمونە بۆ ئەوانەی كە دوای ئەو دێن.
هەرچی دەربارەی جێگرتنەوەی فیزیكیە، بە دیدی سەجاد، ڕەنگە یەكێك لە ئایەتوڵاكانی نەجەف بێت یان چەند كەسێك پێكەوە بۆ ماوەیەك بەو ڕۆڵە هەستن، ئەمەش لە ڕابوردودا ڕویداوە. بەڵام ئەوەی هەیە یاسا نیە بەڵكو نەریت و عورفە، بۆیە ئێمە كراوەین بەرامبەر دوبارە یان ئەگەری نوێ. 
سیستانی بریتی نیە لە كەسێك، بەڵكو كاراكتەری ناو ڕێچكەیەكی درێژی مێژویەكی تایبەتە لە دەزگا، پیرۆزی، دەسەڵات و بیر. ئەمە یەكەمجارە عێراق وەك دەوڵەت لە سایەی مەرجەعێكدا بژی. ئەم پەیوەندییە لە ئێستادا وەها دەبینرێت كە حەوز و مەرجەعەكەی پاكن و دەوڵەت پیس. بەڵام ئەم دۆخە هەمیشە وەها نامێنێتەوە. مێژوی مرۆڤایەتی شایەتی پەیوەندییەكی ئاڵۆزی نێوان ئەم دوو لایەنەیە. 
كورد ناتوانێت حەوزە پشتگوێ بخات لە داهاتودا. ناسینی مەرجەعیەت و چۆنێتی دروستكردنی پەیوندی لە گەڵیدا ناچارییە.