سازگار ئەحمەد

محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق «پارەی پێویست»ی تەرخاننەکردووە بۆ جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠ی دەستوور، لەکاتێکدا پێش پێکهێنانی کابینەکەی نزیکەی دوو ساڵ لەمەوبەر بەڵێنی کاراکردنەوەی ماددە پەکخراوەکەی دابوو بەکورد کەتایبەتە بەدیاریکردنی ناوچە کوردستانیەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم.

بەپێی دەستووری عێراق کەساڵی ٢٠٠٥ پەسەندکرا، دەبوو ماددەی ١٤٠ بەسێ قۆناغ جێبەجێ بکرێت، کە ئەوانیش بریتین لەقۆناغی قەرەبووکردنەوە، راپرسی، سەرژمێری، بەڵام دوای ١٩ ساڵ تەنیا بەشێکی قۆناغی یەکەمی جێبەجێکراوە بەهۆی پشتگوێخستنی لەلایەن حکومەتی عێراق و ناکۆکییە سیاسییەکانەوە.

محەمەد شیاع سودانی دوای دەستبەکاربوونی وەکو سەرۆکی حکومەتی عێراق لەساڵی ٢٠٢٢ لیژنەی باڵای جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠ی کاراکردەوە کە لەساڵی ٢٠١٤ پەکخرابوو بەهۆی شەڕی داعش و ناکۆکییە سیاسییەکانەوە، بەڵام دوای نزیکەی ساڵێک دەستی کرد بەجێبەجێکردنی کارەکانی، بەرپرسانی کورد  دەڵێن ئەو پارەیەی کە بۆ لیژنەکە جێبەجێکراوە لەلایەن حکومەتەوە وەکو پێویست نییە.

فەهمی بورهان، سەرۆکی دەستەی گشتیی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان بەهاوڵاتی وت «ئەو هەنگاوانەی نراون بۆ جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠ زۆر سەرەتایین، لەئاستی چاوەڕوانییەکانی ئێمەدا نەبوون، بەڵام ئەم لەم کابینەیەی حکومەتی عێراقدا بەراورد بەکابینەکانی پێشتر هەندێک هەنگاوی ناوە».

ئەم کابینەیەی حکومەت کە دروستبوو رێککەوتن لەنێوان سەرکردایەتی سیاسی هەرێمی کوردستان و عێراقدا کرا کە ماددەکە کارابکرێتەوەو بوودجەیەکی بۆ تەرخانبکرێت، فەهمی بورهان وتی «ئەم دوو هەنگاوە ئەرێنین».

ئەگەرچی لیژنەکە کاراکراوەتەوە، بەڵام هێشتا ماددەکە لە قۆناغی قەرەبووکردنەوەدا چەقیوە بەهۆی ئەوەی پارەیەکی کەمی بۆ تەرخانکراوە.

حکومەتی عێراق ساڵانە تەنیا بڕی ٢٠٠ ملیار دیناری تەرخانکردووە بۆ قۆناغی قەرەبووکردنەوە، نوێنەرانی کورد دەڵێن ئەو بودجەیە لە ئاستی پێویستدا نییە بۆ جێبەجێکردنی ماددەکە بە جۆرێک چارەسەری کێشەی زەوی و زارو قەرەبوو، هەروەها گەڕانەوەی ئاوارەکان و عەرەبەکان بۆ زێدی خۆیان و ئەنجامدانی سەرژمێریکردن.

فەهمی بورهان وتی «بەشێوەیەکی گشتی کار بۆ جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠ کراوە، بەڵام کارکردنەکان لەئاستی گەورەیی بابەتەکدا نەبوون، بەم پارەیە ناتوانرێت ئەو هەنگاوانە بنرێت».

هەروەها وتی «یەکەم هەنگاو کە پێویستە بنرێت بۆ بەرەوپێشبردنی ماددەی ١٤٠ هەبوونی جددیەتە لەبەغداوە، بەڵام ئەم جددیەتەی بەغدا نابینم، نیەتێک نییە بەئاڕاستەی جێبەجێکردنی ماددەکە، هەروەها ئەو ماددانەی دیکە کەپەیوەندییان بەهەرێمی کوردستانەوە هەیە حکومەتی عێراقی جددی نین لەجێبەجێکردنی و بیانوویان زۆرە».

ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لیژنەیەکی هەیە پێی دەڵێت لیژنەی ماددەی ١٤٠، لەم لیژنەیەدا ئەندامی کورد هەیە، بەڵام فەهمی بورهان پێیوایە پرسی جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠ «گەورەترە» لەتوانای ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، وتیشی «ئەم پرسە زیاتر پرۆسەیەکی سیاسییەو دەبێت سەرکردایەتی سیاسی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق بێنە سەرخەت بۆ جێبەجێکردنی».

بەپێی ئاماری بەرپرسی ئۆفیسی کەرکوکی ماددەی ١٤٠ لەساڵی رابردوودا ٣٤١ خێزانی ئاوارەی کەرکوک چەکی قەرەبوویان بەبڕی ١٠ ملیۆن دینار وەرگرتووە، هەروەها لەساڵی ٢٠٢٤ تەنها ٥٦ چەکی قەرەبوو بەسەر ئاوارەکانی کەرکوک دابەشکراوە.

هەروەها ٥٤٦ چەک لەساڵی ٢٠٢٣دا لەکەرکوک بەسەر عەرەبی هاوردەدا دابەشکراوە، لەساڵی ٢٠٢٤یش تەنها ٨٠ چەک بەسەر عەرەبی هاوردەدا دابەشکراوە.

لەساڵی ٢٠٢٣دا لەخانەقین ٨١ خێزانی ئاوارەو ١٤١ عەرەبی هاوردە چەکی قەرەبوویان وەرگرتووە، هەروەها لەساڵی ٢٠٢٤ لەخانەقین تەنها چەک بەسەر ١٠٠ خێزانی ئاوارەدا دابەشکراوە».

کۆی گشتی ئەو چەکانەی کە تائەمساڵ بەمەبەستی قەرەبووکردنەوە بەسەر خێزانە ئاوارەکان و عەرەبی هاوردەدا دابەشکراون لەکەرکوک و خانەقین و شنگال، بریتین لە ٤٢ هەزارو ٤٦ چەک کە بەسەر خێزانە ئاوارەکانی کەرکوک دابەشکراون و هەروەها بۆ عەرەبی هاوردەش لەکەرکوک ١٤ هەزار و ٢٢٨ چەک دابەشکراون.

هەروەها لەخانەقین ١٠ هەزارو ٩٠٥ چەک دراوە بەخێزانە ئاوارەکان و دوو هەزارو ٧٧٦ چەکیش دراون بەعەرەبە هاوردەکان، هەروەها تائێستا لەقەزای شنگال ١٦ هەزارو ٩٦٦ چەک بەسەر خێزانە ئاوارەکاندا دابەشکراون.

هەندێک لەعەرەبە هاوردەکان کەدەستیان بەسەر زەوی کشتوکاڵی کوردا گرتووە نایانەوێت بگەڕێنەوە بەوپێیەی پارەی گەڕانەوەیان بۆ خەرجنەکراوە، ئەگەرچی بڕیارێک لەساڵی ٢٠١٢ گرێبەستەکانی تەعریب تایبەت بەزەویە کشتوکاڵیەکان هەڵوەشاوەتەوە.

کاکەڕەش سدیق، بەرپرسی ئۆفیسی کەرکوکی ماددەی ١٤٠ بەهاوڵاتی راگەیاند «ئێمە داوامانکردووە قەرەبووی جوتیارانی هاوردە بکرێتەوە، تەنها بەشێک لەوانە ماوە کەقەرەبوو بکرێنەوە، چاوەڕوان دەکرێت ئەوانە قەرەبوو بکرێنەوەو دۆخەکە ئاسایی بێتەوەو دەست لەزەوییەکان هەڵبگرن».

وتیشی «ئەم کابینەیەی حکومەتی عێراق هەنگاوی ناوە بۆ جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠، بەڵام هەنگاوەکان لەسەرخۆیەو ئێمە لەوە زیاتر پێویستمان بەبودجە هەیە، چونکە ئەو بودجەیەی بۆی دیاریکراوە کەمەو ئەمەش وادەکات جێبەجێکردنی ماددەکە زۆر بخایەنێت».

روونیشکردەوە «بەهۆی ئەوەی کابینەکانی دیکەی حکومەتی عێراق لەساڵی ٢٠١٤وە لەشەڕی دژ بەداعشدا بوون هیچ پارەیەکیان بۆ ئێمە تەرخان نەکرد، ئەمەش وایکرد جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠ زیاتر دوابکەوێت».

لەدوای کاراکردنەوەی لیژنەی ماددەی ١٤٠ لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقەوە لەڕۆژی ١٣ی ئابی ٢٠٢٣ یەكەم كۆبوونەوەی لیژنەکە بەسەرۆکایەتی هادی عامری، سەرۆكی لیژنەی باڵای جێبەجێكردنی ماددەكە بەڕێوەچوو کەدوو ئەندامی کوردیشی تێدایە.

دژوار فایەق، نوێنەری حکومەتی هەرێمی کوردستان لەلیژنەی ماددەی ١٤٠ وتی «بۆ ئەوەی بتوانین داواکارییەکانی خەڵکی ناوچە کێشەلەسەرەکان جێبەجێ بکەین و دانوستان لەگەڵ حکومەتی عێراق بکەین، پێویستە لایەنە کوردییەکانی ئەو ناوچانە یەکگرتوو و یەکدەنگ بن».

بەشێک لەبەرپرسانی کورد پێیانوایە، ژمارەیەک هێزو لایەنی عیراقی و ئەوانەی تاوەکو ئێستا دۆسییەی ماددەی ١٤٠یان بەڕێوەبردووە کەمتەرخەم بوون، چونکە جێبەجێکردنی ماددەکە لەقۆناغی قەرەبووکردنەوەدا چەقیوەو هەر ئەو لایەنانەو ئەوانەی بەڕێوەی دەبەن هۆکاری پەکخستنی ماددەکەن.

دارا سێکانیانی، ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەهاوڵاتی وت «لەم خولەی ئەنجومەنی نوێنەران لیژنەی ماددەی ١٤٠ کاراکراوەتەوە، هیوادارین ئەو لیژنەیە بتوانێت بەڕۆڵ و ئەرکی خۆی هەستێت و کۆتایی بەگرفت و کێشەکانی ناوچە جێناکۆکەکان بهێنێت».

بەپێی یاسای بودجەی گشتیی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢٣، ئەو بڕە پارەیەی بۆ لیژنەی جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠ی دەستووری عێراق تەرخانکراوە، بڕی 200 ملیار دینارە بۆ هەر ساڵێک، واتە بۆ ساڵەکانی ٢٠٢٣ و ٢٠٢٤ و ٢٠٢٥ کەکۆی گشتیی دەکاتە ٦٠٠ ملیار دینار کەوەک بەرپرسان ئاماژەی پێدەکەن ئەو بڕە بودجەیە «کەمە» بۆ جێبەجێکردنی ماددەکە.

ناوچەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان بریتین لەشاری كەركوك، مەخمور، قەزاکانی خانەقین، دوزخورماتوو، شنگال، ئەو گوندو ناحیانەی سەر بەو شارو قەزایانەن دەگرێتەوە، هۆكاری ناكۆكی لەسەر ئەم ناوچانە ئەوەیە كەدانیشتووانەكانیان كوردو عەرەب و توركمانن، هەر پێكهاتیەكیش لەوانە ئەو ناوچانە وەك ناوچەی خۆیان دەبینن، زۆرینەی كوردەكان دەیانەوێت ئەو ناوچانە بگەڕێتەوە سەر هەرێمی كوردستان و زۆرینەی عەرەب و توركمانەكانیش دەیانەوێت ئەو ناوچانە لەژێر دەسەڵاتی حكومەتی عێراقدا بێت.

دوابەدوای رووخاندنی دەسەڵاتی سەدام حسێن لەلایەن ئەمەریکاو هاوپەیمانەکانییەوە لەساڵی ٢٠٠٣، عێراق دەستوورێکی نوێی نووسیەوە، یەکێک لەماددەکان ماددەی ١٤٠ بوو بۆ چارەسەركردنی پرسی كەركوك و ناوچە دابڕێنراوەکان.

بەپێی دەستووری عێراق کەساڵی ٢٠٠٥ بەزۆرینەی دەنگی خەڵکی عێراق پەسەند کرا، دەبووایە تاوەکو٣١ی کانوونی یەکەمی ساڵی ٢٠٠٧ ماددەی ١٤٠ جێبەجێ بکرایە کە لەسێ قۆناغ پێکهاتبوو، ئەویش ئاساییکردنەوەو سەرژمێری و راپرسی لەكەركوك و ناوچەكانی دیکە كەناكۆكییان لەسەرە بۆ دیاریكردنی ویستی هاووڵاتییان، بەڵام دوای ١٩ ساڵ تەنها بەشێکی کەمی ماددەکە جێبەجێکراوە.