جوتیار ڕەشید

پایەی سەرەکی دەوڵەتداری هەر گەل و نەتەوەیەک ئەقڵە ستراتیجیەکانیەتی چونکە سەردەم سەردەمی ستراتیجستەکانە.

بەداخەوە یەکێک لەنەگبەتیە گەورەکانی نەتەوەی کورد سەرەڕای ئەوەی خۆی هەژارە لەم بوارەدا، ئەقڵ بچووکی دەستەبژێر و دەسەڵاتدارانی عەرەبە کە لەلایەک دوو پارچەی کوردستانیان داگیرکردوەو لەلایەکی تریشەوە هاوسێ و هاوئاینی زۆرینەی کوردن کەئیسلامە، لەبەرامبەریشدا هەردوو گەلی تورک و فارس دەوڵەمەندن بەکەسایەتی ستراتیجست و شارەزایی سەدان ساڵەیان هەیە لەپاوانخوازی و خیلافەت و ئیمپراتۆریەت، سەدان ناەندی بیرکردنەوەو ستراتیجی تایبەت بەو بوارەیان هەیە، ئەوەش وایکردووە هەردوو گەلی کوردو عەرەب هاوکات ببنە قوربانی پڕۆژە ستراتیجیەکانی تورکیاو ئێران بەتایبەتیش لەئێستادا کەئەو گاپە زۆر گەورەتر بووە.

ئەگەرلەهەر عەرەبێک بپرسی، لەتاکێکی ئاساییەوە بیگرە هەتا دەگاتە بیرمەندەکانیان و سەرۆکەکانی وڵاتەکانیان، ئایا لەئێستادا دۆزی فەلەستین بۆ عەرەب گرنگترە یان دۆزی کورد، ئایا دەوڵەتێک بۆ فەلەستینیەکان دروستبکرێت بۆ عەرەب گرنگترە یان کوردستانی گەورە لێکبدرێتەوەو بکرێتە دەوڵەتێکی کوردی؟

بەبێ سێ و دوو دەڵێن فەلەستین!

بێگومانم زۆرینەی کوردیش هەمان وەڵام دەدەنەوە!

ئەو وەڵامە ئامادەش سەلمێنەری ئەوەیە ئەقڵی تاکی کوردی وعەرەبی لەبنکردەوە هەتا دەگاتە سەرکردە یەک ئەقڵەو لەسەر بنەمای رەگەزی و سۆزداری ئاینی بنیاتنراوە نەک ئەقڵی ستراتیجی و پراگماتی دەوڵەتداری.

ئەگەر بەو پێودانگە بوایا نەدەبوایا هەرگیز ئەوروپی و ئەمریکیەکان پشتگیری دامەزراندن و بەردەوامبون و زاڵبونی دەسەڵاتی جولەکەو ئیسرائیلیان لەم ناوچەیە بکردایە!

لەوەش دڵنیام زۆرینەی خوێنەرانی ئەم بابەتەی من گاڵتەیان بەپێشنیارو بیرکردنەوەکەی من دێت، بەڵام من دڵنیام ئەو پڕۆژەیە رۆژێک دێ ببێتە پڕۆژەی هاوبەشی کوردو عەرەب، لەبەر هۆیەکی زۆر سادەش ئەویش ئەوەیە سەرەنجام کوردو عەرەبیش دەبنە خاوەن نەوەیەک لەستراتیجست و ناوەندی بیرکردنەوەو تێدەگەن کەهەردوو دەوڵەتی تورکیا و ئێران  چۆن بەهاوکاری و هاوبیریەکی رانەگەیەندراو ئەو پڕۆژەیەیان دژی کوردو عەرەب جێبەجێکردوە، لەوەش ترسناکتر بەشی دووەم و دوور مەودای پیلانەکەیانە، ئەویش ئەوەیە لەئەنجامی کەمئاوی و بەرتەسکبوونەوەی رووبەری زەوی چێندراوو لەوەڕگاکانی بەشێکی زۆری خاکی عەرەب لەسوریاو عێراق ناچاری کۆچککردن دەبن بەرەو بەرزاییەکانی هەردوو وڵات کەخاکی کوردستانن و ئەوەش دەبێتەهۆی تێکدانی دیمۆگرافی ئەو ناوچانەو شەڕێکی درێژخایەن و کاولکەری نێوان کوردو عەرەب، گرنگی لێکتێگەیشتن و دەرکپێکردنی کوردو عەرەب بۆ ئەو پیلانە جەهەنمیەی تورکیاو ئێران لەئێستادا لەدۆزی فەلەستین گرنگترە بەتایبەتیش بۆ عەرەبی عێراق و سوریاو وڵاتانی کەنداو.

ئەگەر نەڵێم کۆی سەرچاوەکانی ئاو کەهەردوو رووباری دیجلەو فورات و زوربەی زێیەکان دروستدەکەن و بەهەردوو وڵاتی سوریاو عێراقدا تێدەپەڕن و دەڕژێنە کەنداوی عەرەبیەوە ئەوا زۆرینەیان لەخاکی کوردستانەوە هەڵدەقوڵێن،چ لەباکورو رۆژهەڵات، چ لە باشورو رۆژئاوا، لەسەرووی ئەوانیشەوە زوربەی ئەو ئاوەی لەلافاوی وەرزەکانی دابارینی باران و بەفردا دروست دەبێ و دەڕژێتە بەنداوەکانی هەردوو وڵاتی سوریاو عێراقەوە دووبارە لەسەر خاکی کوردستاندادەبارێ، ئەوەش وایکردووە خاکی کوردستان بەشی هەرە گەورەی رووبەری دابارین و دابینکەری ئاوی بەشێک لەوڵاتانی عەرەب و کۆنترۆڵکردنی رادەی شیرینی ئاوی کەنداوی عەرەب بێت.

ئەگەر هەتا کۆتایی سەدەی بیستیش عەرەب لایان لەو مەترسییە گەورەیە نەکردبێتەوە کەکۆنترۆڵکردنی ئاوی کوردستان لەلایەن هەردوو دەوڵەتی داگیرکەری خاکی کوردان تورکیاو ئێران چ مەترسیەکی ستراتیجیە لەسەر داهاتوویان، ئەوا دەبەنگیە لەئێستادا بیرکردنەوەی ستراتیجیان بۆ ئەو بابەتە نەبێت.

من دڵنیام هەردوو دەوڵەتی تورکیاو ئێران پیلانی ستراتیجی هاوبەشی رانەگەیەندراویان هەبووە بۆ هێشتنەوەی هەردوو وڵاتی عێراق و سوریا لەنائارامی بەردەوامدا، لەیەکەم رۆژی رووخانی رژێمەکەی سەدام و یەکەم چەخماخەی بەهاری عەرەبیەوە لەسوریا ، هەتا ئەو رۆژەی هەموو بڕگەکانی پیلانە هاوبەشەکەیان جێبەجێدەکەن، بڕگەیەکی سەرەکی پیلانەکەشیان گرتنەوەو کۆنترۆڵکردنی ئاوە لەسەر عێراق و سوریا کە لەقۆناغەکانی کۆتاییدایە.

بەداخەوە نە عەرەب خۆیان نە کوردیش بەشی ئەوە ئەقڵ و بیرکردنەوەی ستراتیجیان نەبووە دەرک بەو مەترسییە گەورەیەی ئەو پیلانەی هەردوو دەوڵەتی تورکیاو ئێران بکەن و دژە پلانێکی ستراتیجی بەرامبەر دابڕێژن، بەڵام پەندێکی کوردی هەیە دەڵی (زەرەد لەنیوەش بگەڕێتەوە هەر باشە)، کە من پێم وایە لەم بابەتەدا دەتوانرێ زۆرینەی زەرەدەکە بگێڕدرێتەوە نەک نیوەی ئەگەر ئاقڵمەندانی عەرەب بەتایبەتیش وڵاتە گەورەکانی کەنداو وەک سعودیە بتوانن لەو پڕۆژە ستراتیجیە بگەن و پشتگیری ماددی و مەعنەوی بۆ دابین بکەن.

تورکیا و ئێران دوو دەوڵەتن کەهەردووکیان خەون و خولیای خیلافەت و ئیمپراتۆریان هەیە، ئەو خەونەشیان وایلێکردوون بەردەوام چاویان لە پاوانخوازی و پەلهاویشتن بوبێ بۆ دەورو بەریان کە خاکی کورد و عەرەبە،هەتا ئێستاش ئەو هەوڵانەیان بەردەوامی هەیەو بەدوو ئاراستەی جیاوازو دژبەیەک لەیەک کاتدا درێژە بەو پاوانخازیەیان دەدن، لەلایەک لەکێبڕکێ و دژبەریدان کاتێ بابەتەکە مەزهەبیە، لەلایەکیش لەهاوکاری و زانیاری گۆڕینەوەدان کە بابەتەکە لەسەر کەوڵی کوردو عەرەب بێ، ئەو سیاسەتەیان چەندین ساڵە بەئاشکرا لەسوریاو عێراق جێبەجێدەکەن.

لەلایەکی تریشەوە مەترسی ئەو دوو وڵاتە لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی کوردوعەرەب رۆژ بەڕۆژ لەزیادبووندایە لەگەڵ زیاتر پێشکەوتنی تەکنۆلۆجیای سەربازی و هێزی سەربازی هەردوو وڵات، سەڕەڕای داگیرکردنی دوو پارچەی کوردستان هەر دەوڵەتەو پارچەیەک، ئەوەتا بەئاشکرا چەندین وڵاتی عەرەبیشان داگیرکردووە چ بەشێوازی سەربازی راستەوخۆ چ لەڕێگای هێزو میلیشیای پاشکۆوە، لەعێراق و سوریاوە بۆ لوبنان و لیبیا هەتا دەگاتە یەمەن.

لەبەرامبەردا کورد نەتەوەیەکن بەسەر چوار وڵاتدا دابەشکراون و هەتا داهاتوویەکی دووریش ناتوانن ببنە مەترسی لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی عەرەب، ئەوە جگە لەوەی کورد خاوەن رووبەرێکی فراوانی زەوی بەپیتن کە لەژمارەی دانیشتوانی خۆیان زیادەو پێویستیان بەفراوانبوون و پاوانخوازی نیە، لەسەرچاوەکانی وزەش خاکی کوردان دەوڵەمەندەو هیچ ئەگەرێک لەداهاتوودا لەگۆڕێ نیە بۆ وزە پەلاماری خاکی عەرەب بدەن.

لەهەموو ئەوانەش گرنگتر هەروەک لەسەرەتاوە باسمانکرد گرنگی ئاوی کوردانە بۆ عەرەب، یەکگرتنەوەی کوردستانی گەورەو دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردی دەبێتە جیاکەرەوەیەکی مرۆیی و سروشتی لەنێوان عەرەب لەلایەک و تورک و فارس لەلایەکی تر بەوەش خاکی عەرەب پارێزراو دەبێ لەپاوانخوازیەکانی تورک و فارس.

بۆ ئەوەی زیاتر لەگرنگی ئاوی کوردسان بگەین پێویستە هەندێ زانیاری ورد لەسەر ئاو بزانین، سەرەتاش ئەوە بزانین کەکۆی ئاوی کوردستان ئاوی شیرینەو بەشی هەرەزۆریشی لەشێوازی رووباری سنوربڕدایە، دواتر لەداتاکانی خوارەوەدا بۆمان دەردەکەوێ کەئەوە چ گرنگیەک دەدات بەئاوی کوردستان بۆعەرەب.

گۆی زەوی پێی دەگوترێت هەسارەی شین، لەبەرئەوەی بەشی زۆری رووبەرەکەی بەئاو داپۆشراوە کەنزیکەی (70٪)ی کۆی رووبەرەکەیەتی، ئەوەش وای لەئاو کردووە بەبڕێکی زۆر لەسەر زەوی هەبێت، بەڵام لەکۆی ئەو بڕە ئاوە تەنها ٪03 سێ لەسەدی ئاوی شیرینەو بەکەڵکی خواردنەوە دێت، واتا 97٪ نەوەدو حەوت لەسەدی ئاوی سوێرە لەدەریاو زەریاکان.

هەر ئەوەندە نا نزیکەی 67٪ی ئەو 03٪ سێ لەسەدەش لەشێوەی بەفرو سەهۆڵی بەستەڵەکەکانی جەمسەرەکانە، زیاتر لە 30٪ی ئەو ٪03 ش لەشێوەی ئاوی ژێرزەویدایە کە بەئاسانی مرۆڤ ناتوانێ دەستی پێیبگا، کەواتە تەنها 003٪ تەنها لەهەزار بەش سێ بەشی لەو ئاوە کە بۆ خواردنەوە گونجاوە ئاوی سەرزەویەو بەئاسانی مرۆڤ دەستی پێیدەگات.

کێشەکە هەر ئەوە نیە، قوڕەکە لەوە خەسترە ئەگەر بزانیت:-

زیاتر لە 85٪ ی ئەو 003٪ لەهەزارا سێیەش لەشێوازی دەریاچە (گۆل)کاندایە وەک دەریاچەکانی ئوستورالیا، فیلەندا، کەنەدا، دەریاچەی وان....هتد، ئەم بەشەش تەنها بۆ دانیشتوانی ئەو شوێنانە سودی هەیەو خەڵکانی دەرەوەی سنور سودی لێ نابینن چونکە ئاوی ئەو گۆلانە سنوری ئەو وڵاتانە نابڕێ،هەروەها زیاتر لە 10٪ی ئەو 003٪ یەش لەزۆنگاوەکاندایە، کەواتە ئەوەی دەمێنێتەوە لەئاو کەوەک رووبارە سنوربڕەکان دڕوات و دەڕژێتە دەریاکانەوە تەنها بڕی 0006٪ شەش بەش لەملیۆنێک لەئاوی سەر گۆی زەویە.

هەموو شەڕی نێوان وڵاتانی دونیا لەسەر ئەو بەشە کەمەی ئاوە، بۆیە هەرکەسێک ئەو داتاو ژمارە وردانە نەزانێ ناتوانێ لەگرنگی ئاوی رووبارە سنوربڕەکان تێبگا، گرنگی ئاوی کوردان ئالێرەوە دەردەکەوێ بۆ عەرەب، چونکە بەشی هەرە زۆری ئاوی سەرزەوی کوردان لەشێوەی رووباری سنوربڕدایەو دەڕژێتە خاکی وڵاتانی عەرەبەوە، هەرکەس پێی وابێ ئەو ئاوەی حەفتا لەسەدی زەوی داپۆشیوە ئاوی خواردنەوەو کشتوکاڵ و پیشەسازییە ناتوانێ لەگرنگی ئاو تێبگا.

تەنها لەملیۆنێک شەش بەشی ئەو ئاوە ئاوی رووبارە شیرینەکانە، باقیەکەی تری تەنها دوو ئەرکی هەیە:-

یەکەم/وەک رێڕەوی ئاوی بۆ گواستنەوەو هاتووچۆ.

دووەم/شلەی ساردکردنەوەی گۆی زەویەو بەشی کاریگەری بەردەوامی سوڕی ئاوە لەسەر گۆی زەوی.

سروشت چ خاک و ئاوێکی بەکوردان داوە، بەشی هەرەزۆری خاکەکەی خاکی بەپیت و گونجاوە بۆ کشتوکاڵ، بەشی هەرەزۆری ئەو ئاوەی لەخاکی کورداندا هەیە ئاوی شیرینەو لەوەش بەشی هەرەزۆری ئاوی رووبارەکانە، بەشی هەرەزۆری رووبارەکانیشی سنور بڕن و خاکی کوردان دەربازدەکەن دەچنە خاکی عەرەب و گەلانی تری دراوسێوە، گرنگی ئەو سروشتەی ئاوی کوردان بەزۆری بۆ عەرەبە ئەگەر وڵاتانی عەرەب، وڵات و دەسەڵاتداری ستراتیجست و دووربینبن، بۆیە پێش ئێمە ئەرکی عەرەبە شەڕی ئاو لەگەڵ هەردوو وڵاتی تورکیاو ئێران بکەن و بۆ ئەو مەبەستەش باشترین ئۆپشن هاوپەیمانیەکی ستراتیجی دوورمەودایە لەگەڵ کوردان.

بۆ ئەوەی بەژمارەو داتا مەترسی تورکیاو ئێران لەسەر بەشە ئاوی دەربازبووی هەردوو رووباری دیجلە و فوڕات بزانین هەندێ زانیاری دەخەینەڕوو:-

ساڵی 1965 / رووبەری زەویە چێندراوەکان بەپێی زانیاریەکانی بانکی نێودەوڵەتی:-

-عێراق/1،231،000 یەک ملیۆن و دووسەدو سی و یەک هەزار هێکتار.

-سوریا/213،000 دوو سەدو سێزدە هەزار هێکتار.

-تورکیا/ تەنها 153،000 سەدو پەنجاو سێ هەزار هێکتار.

واتا رووبەری زەوی چێندراوی عێراق و سوریا بەیەکەوە دە بەرامبەری زەوی چێندراوی تورکیا بووە، کە بەشی زۆری ئەو زەویە چێندراوانەش دەکەونە خاکی کوردانەوە لەو دوو وڵاتەش.

لەدوای نزیکەی 60 شەست ساڵ و وێڕای ئەو هەموو پێشکەوتنە تەکنۆلۆجی و زانستیەی لەبواری کشتوکاڵدا روویداوەو وێڕای ئەوەی ژمارەی دانیشتوانی عێراق و سوریا 6 شەش بەرامبەر زیادی کردووە بەڵام دیقەت بدە رووبەری زەوی چێندراوی ئێستای ئەو سێ وڵاتە چی بەسەرهاتووە بەهۆی سیاسەتی ئاوی تورکیاو ئێران بەرامبەر بەو دوو وڵاتە.

 رووبەری زەوی چێندراوی ئاوا ریزبەند کردووە:-(WORLD FACT BOOK) 

-تورکیا/255،900،000 دوو سەدو پەنجاو پێنج ملیۆن و نۆ سەد هەزار هێکتار.

-عێراق/5،900،000 پێنج ملیۆن و نۆسەد هەزار هێکتار.

-سوریا/5،400،000 پنج ملیۆن و چوار سەد هەزار هێکتار.

واتا لەئێستادا تورکیا پەنجا ئەوەندەی عێراق رووبەری  زەوی چێندراوی هەیە، بیست و پێنج هێندەی سوریاو عێراقیش بەیەکەوە.

بۆیە لەئێستادا تورکیا دوو بنەمای خستووەتە بەردەست عێراق و سوریا بۆ پێدانی بەشە ئاو:-

یەکەم/رووبەری زەوی چێندراو.

دووەم/رێژەی خاکی بەپیت.

هەردوو بنەماکە نەک هەر لەبەرژەوەندی تورکیان بەڵکو هەردوو وڵات بێبەش دەکەن لەبەشە ئاوی دیجلەو فورات، بۆیە هەردوو وڵات دەبێ دەست لەو بەشە ئاوەیان بشۆن، تەنها لەیەک ئەگەردا نەبێ ئەویش ئەوەیە تورکیاو ئێران لەڕووی سەربازییەوە ئەوەندە لاواز ببن بتوانن بەزەبری هێز بەشە ئاوەکەیان لێبسەننەوە.

لەوەش بێشەرمنانەتر، تورکیا بەعێراقیان گوتووە ئەگەر ئاو سامانی سروشتی بێ بۆ هەموان بێ، ئەوا نەوتیش سامانی سروشتیەو دەبێ بۆ هەموان بێ.

بەکوردی و بەکورتی دەڵێن (ئاو بەرامبەر بەنەوت).