هێرش ئەحمەد

1

لەیادی رووداوە مێژوویی و گۆڕانکارییە گرنگەکاندا هەم مانا گەورەکانی یادەکەو هەم هیوا خواستنەکانی ئایندەش قسەی لەسەر دەکرێت، ئەمڕۆ کەیادەکانی راپەڕین دەکرێنەوە ئەم وردە سەرنجە دەرفەتێکە بۆ وەبیرهێنانەوەی ماناو مەغزا ونبوەکانی راپەڕینی ١٩٩١ و هاوکات رووی لەزیندوکردنەوەی خەونی ونبوو هەروەها مانا لەدەستچووەکانی ئەو وەرچەرخانە مێژوویەیە لەئێستاو ئایندەداو ئەبدەتکردنەوەی مانا گەورەو گرنگەکانی راپەڕینە بۆ دەربازبوون لەکێشەو گرفتەکانی ئەمڕۆمان. راپەڕینەکەی ١٩٩١ دەرگای دونیای بەسەر ئێمەدا كردەوەو كوردستانی لەحەتمیەتی نەمان و سڕینەوەو لەپنتی خوارەوەی مێژوەوە بۆ قۆناغێكی گرنگ‌و چارەنوسساز گواستەوە، متمانە بەخۆبونی کوردی بەخۆی زیندووکردەوەو لەسەر شانو شکۆی سیاسی و مێژوویی خۆی وەستا کەدەتوانێت حکومەتێکی خۆماڵی دروست بکات و خۆی بەڕێوەبەرێت و عوقدەی حکوماتەیەتی و خۆبەڕێوبەری لەئەندێشەی کوردا سڕییەوە لێرەوە نەمانی ترس و گرێی حکومڕانی گۆڕا بەخۆحکومکردن. ئەم وەرچەرخانە گرنگە چارەنوسی ئێمەی لەكونجی بێ‌ كەسی‌و تاریكیەوە هێنایە بەر رۆشنایی‌و پەنجەرەی دونیای بەسەردا كردینەوە! ئەو چرکەساتە مێژووییە وجودی ئێمەی وەک نەتەوە لەنەبوونەوە بەرەو بونێكی دانپێدانراوی نێودەوڵەتی ناساندو کوردستانی لەرووی سیاسی و مێژوویەوە قودرەتمەند کرد. راپەڕین ئەو چركە ساتی وەرچەرخانە بوو كەتین‌و تاوێكی هێندە گەورەی بەكورددا کە لەلێواری تیاچوون‌و كۆتاییەوە هاتەوە سەرەتای هەستانەوەو سەر سەحنەی مێژوو، ئێمەی لەدۆزەخی ئەنفال‌و كیمیابارانەوە بەرەو سەرزەمینی هیواو وەستان لەبەردەم مێژوودا گواستەوە، دەرگای دونیایەكی پڕ هیوای لێكردینەوەو فەرمووی قۆناغێكی نوێی لێكردین، بەڵام خەون‌و تەمەننای كوردەواری لەگەڵ ویستی تەماحكارییانەی حزبەكان بەناوی شەرعیەتی شاخ‌و راپەڕینەوە دوو دوونیای زۆر جیاوازو دووربوون لەیەكدی. چركەساتی دوای راپەڕین لەبری ئەوەی ببێتە دونیای سەقامگیری‌و یەکگرتوویی و هاتنەدی خەون‌و ئامانجە گرنگەكانی ئەو وەرچەرخانە مێژووییە بەدەسپێكی شەڕی ناوخۆو دوو کەرتبونی کوردستان ئەو دونیا ئایدالی‌و ئەو ساتەوەختە رۆمانسیە جوانەمەرگ کراو خەون و بەها بەرزەکانی راپەڕین هەپرون بەهەپرون بوو. هەر زوو شەڕی براكان ماناكانی راپەڕین‌و ئەو دونیا نمونەییەی خەونی چەندین ساڵەی كورد بوو كەمژدەی سەردەمێكی نوێییان بەكوردستاندا لەشەڕگەی جنونی پاوانخوازی دوو حزبەكەدا بوو بەگۆڕەپانی كوشتنی چاوەڕوانیەكان. ئێستا 33 ساڵ بەسەر ئەو رووداوە مێژوویەدا تێدەپەڕێت دۆخی هەرێم لەشكستی حكومداری‌و قەیرانی دارایی‌و ناتەبایی هێزە سیاسیەكان‌و نەمانی باوەڕو متمانەی ناوخۆ بەحكومدارانی هەرێم لەوپەڕیدایە! راڕایی و دڕدۆنگی و لێڵی و نادڵنیاییەکی زۆر فەزای کوردستانی داگیرکردوەو کەبەم هەموو فشارو قەیرانەوە ئەزمونەکە دەمێنێتەوە یاخود نا؟

٢

لەئێستادا چۆن سەیری دونیای دوای راپەڕین بكەین؟ لەكوێدا بۆمانا لەدەستچووەكانی بگەڕێین؟ بەچی دیراسەی ئامانجەكانی بكەین‌؟ چۆن لەم ساتەوەختەدا ماناو بەهاکانی تەوزیف بکەین و ئەم قۆناغەی پێ‌ بخوێنینەوە؟ لەکوێوە موارجەعەیەكی جدی ئێستامان بكەین‌و لەگرفتە زۆرەكانی دوای راپەڕین دەربازبین؟ وەڵام ئەویە زیاتر لەهێزو حزبێك بەرپرسن لەو نادادی‌و قەیرانە زۆرانەی دوای راپەڕین‌ کەپێكڕا دەستیان لەو ناشرینی‌و شكستەدا هەیە ئەوەی دونیای دوای راپەڕینی گەیاندە ئاستی قڵپ بوونەوەو مەترسی گەورە نوخبەی سیاسی حكومڕان‌و حزبەكانە كەكێشەو گرفت‌و مەترسیەكان نابینن و هیچ دونیابینییەكیشیان نیە بۆ دەربازكردنی هەرێم بەرەو قۆناغی دڵنیایی‌و دەرچوون لەمەترسیە گەورەكان. نوخبەی سیاسی لەدوای راپەڕین وێنەیەكی نەخوازراویان پیشانی دونیاو دۆستەكانی كوردداو ئەزمونی حكومڕانی كوردییان لەسەر پایەی شەڕی براكوژی‌و دوو لەتکردنی کوردستان و گەندەڵی‌و پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ دانا، باوەڕو متمانەی ناوخۆیان بەئەزمونی حكومڕانی كوردی گەیاندە ژێر سفرو هیچ بەرپرسیاریەتیەكی گشیان نەهێشت و لەبەرچاوی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا وێنەیەكی دزێوییان پێشكەشكرد. حكومڕانانی هەرێم‌و حزبەكان بەگەورەو گچەكەیانەوە دونیای دوای راپەڕینیان لەسەر بەردی نەزانینی تەماحە سیاسی‌و شكستە ئیدارییەكانیان هەپرون بەهەپرون کرد، ئێستا لەهەركات زیاتر ئەم هەرێمە لەبەردەم پرسیاری ئەوەدایە ئایا ئەم كیان‌و ئەزمونە هەڵدەوەشێتەوە یاخود نا؟كۆمەڵگەی ئێمە لەناو ئەم راڕایی‌و گومان‌و ئەگەرو مەگەرەدا رۆژ بەرێدەكات‌و هیچ وەڵام‌و دڵنیاییەكی نیە بۆ ئەو پرسیارە! ئەگەرچی بڕیاربوو دونیای دوای راپەڕین كۆمەڵگەیەكی یەكسان‌و حکومەتی خەڵکو خزمەتگوزارو نمونەیی دروستبکرێت، مژدەی هاتنی سەردەمێكی نوێ و حكومڕانیەكی خۆكردی‌و خۆكوردییان دا كەهەمووان لەسایەیدا هەست بەئەمان‌و خۆشگوزەرانی‌و سەقامگیری بكرێت و مافەكان تیایدا پارێزراوبێت، بەڵام بەپێچەوانەوە حكومڕانیەكی شكستخواردوو کەگەندەڵی جیهازە ئیداریەكەی گەیشتووەتە سەر ئێسك. نادادی‌و نایەكسانیەكی زۆرو بێ‌ رادە هەیە، قەیران لەدوای قەیران‌و هاوكات بێباكی نوخبەی دەسەڵات‌و حكومڕانان‌و نەمانی هیچ ئینتمایەك، زەلیلكردنی تاكی كوردو كوڕوزانەوەو پاڕانەوە لەبەغداد. زەوی داگیركردن‌و خۆسەپێنی‌و مافیاگەری، سیستمە تەندروستیەكەی هی وڵاتە دواكەوتووەكانەو سێكتەری پەروەردەكەی بەروكەش سەردەمیە، بەڵام ئیفلیجە. ئەمەو دەیان گرفت‌و كێشەی درێژخایەنی تر ئەو دونیایەبوو نوخبەی دەسەڵاتداران لەدوای راپەڕین دروستیان كرد.

3

شكستی نوخبەی سیاسی‌و حكومڕانیەكەی لەبەرچاوی ناوخۆ بێزراوو لەدیدی دونیاو دۆستەكانی كوردیشدا ئەم ئەزمونە بووەتە مۆدێلێكی گەندەڵ‌و دژە ئازادی. رەفتاری حكومڕانانی كوردو نوخبە سیاسیەكەی وێنەی كوردیان لەنەتەوەیەكی ئازادیخوازەوە گۆڕیوە بۆ میللەتێكی ماندوو بێدەنگ و ویستی نوێبونەوەو وزەی گۆڕانبەخشی تەخشان و پەخشان دەکەن. هەر ئەم نوخبە سیاسیە گەندەڵ‌و فاشیلە بەلەگۆڕنانی خەون‌و ئامانجەكانی راپەڕین كوردستانیان كرد بەقاسەیەكی گەورەو بەمیرات تەسلیمی نەوەكانیان كرد. ئەگەرچی لەئاستی ناوەوە ناڕەزایەتیەكان بۆ ئیسڵاحی سیستمە سیاسیەكەی بەچەندەها شێوە رەخنەی جدی ئاڕاستەكرا هەر لەخۆپیشاندانەوە تا چەندین رێگای مەدەنی دی، بەڵام وەڵامی دەسەڵاتداران گوێنەگرتن‌و چاوداخستن‌و بێباكیان بوو کەتائێستاش بەردەوامن. درێژەدان بەو شێوە حكومڕانیە فەزایەكی دروستكردووە كەزۆرینەی خەڵكەكەی ئامادەیی ئەوەی تێدانیە بەرگری لێ‌ بكات‌و هیچ ئینتمایەکی بۆی نەماوەو تا ئاستی رق لێبونەوە رقی لەئەزمونەکەیەو خۆی بەخاوەنی نازانێت. كاتێك حزبەكان‌و حكومڕانەكان لەدوای راپەڕین سیستمی سیاسی‌و ئیداری كوردستانیان بەجۆرێك نەخشاند كەمۆدێلی وڵاتە دواكەوتوو دیكتاتۆرەكان بوو هەروەها لاسایی ئەو سیستمانەیان كردەوە كەسیاسەت‌و ئابورییان بەشێوەیەكی مافیایی و جاڵجاڵۆکەیی گرێدراوە لەگەڵیشیا بەحزبیكردنی جهیازی‌ ئیداری‌و سیستمی حكومڕانیەکەی. دروستكردنی سیستمێكی سیاسی تاریك لەداهات‌و ناشەفاف‌و داخراو، كۆپیكردنی مۆدێلی خێڵەكی‌و تەوریسی سیاسی، ئیحتكاری سیاسی‌و خۆسەپێنی لەدەسەڵات‌و ئابوری‌و سەرجەم سێكتەرەكان لەلایەن ئەو بنەماڵە سیاسیانەوە كەدونیای دوای راپەڕینیان كردە دەغیلەیەك‌و لەسەر خۆیان‌و كوڕو نەوەو چوار دەورەكەیان تاپۆکرد كەهیچ شتێك بەدونیای كۆمەڵگەی کوردییەوە نایانبەستێتەوە، سیستمە سیاسیەكەیان كردوەتە فۆرمێكی ویراسی كەتیایدا دەسەڵات لەناو بنەماڵەو چەند خێزانێكدا پشتاوپشت بگوازرێتەوە. لێرەوە لەدرۆی بە(دووبەی) كردنی كوردستانەوە بەر هەقیقەتی بە(سۆماڵ) بوون دەکەوین. ئیدی ئەم گرفتە كوشندانە زیانی گەورەی لەماناكانی راپەڕین‌و ئەو ئامانجانەدا كەمیللەتێكی قوربانیدەر بۆی تێكۆشاوەو خەونی بوو قەرەبوی سەرکوتکردن و سڕینەوەی رابردووی بکاتەوە، جگە لەوەش زەرەری گەورەی لەپرسی كوردو دۆزەكەی دا لەدونیاداو قەزیەی كوردی زۆرینەی مانا ویژدانی‌و سەرمایە رەمزییەكانی لەدەستدا. شکانی ئەم وێنەو مانا گەورانە لەبەرچاوی دەرەوەو ناوەوەدا لەدەستدانی ئەو دونیایەیە كەمیللەتێك بەدرێژایی سەدەیەک خەبات و خوێن و فرمێسکی بۆ ئازادی‌و پاراستنی خۆی لەناو ناهاوسەنگی چوار دەورو دژەكانیدادا. لێرەوە هەموو ئەم گرفت‌و كێشانە وێنەی كوردیان وەك نەتەوەو وەك ئەزمونەكەش تەنیا كردووەو مەترسی نەمانی هیچ دۆست‌و پشتیوانیەكی نێودەوڵەتی تریش دەکرێت. دونیای دوای راپەڕین‌و ئەو مۆدێلەی دەسەڵاتدارانی كورد لەم ئەزمونە سیاسیەدا پەیڕەویان كرد هاوشانی ئەو مۆدێلە سیاسی‌و حكومدارییەی لەدوای پڕۆسەی ئازادی عیراقەوە لەبەغداد هەیە ئێستا كێبڕكێی ناشرینی‌و ناشەفافیەت‌و گەندەڵی‌و داخراوی دەكەن.

4

ئەمڕۆ نوخبەی حكومڕان‌و حزبی كوردی زۆر دوورن لەئامانج‌و مانا گەورەكانی ئەو وەرچەرخانە مێژوویەی ناوی (راپەڕین)ە، وەك حاشایان لەو خەون‌و ئامانجانە كردبێت وەهایە. ئەوان راپەڕینیان تەنها بۆ ئەو شەرعیەتە مێژوویە دەوێت كەهەموو گوناه‌و نادادی‌و ناشرینی‌و حەرامێكی سیاسی پێ بكەن. گەڕانەوە بۆ مانا گەورەكانی راپەڕین‌و نوێبونەوەو چاكسازی سیاسی ئەركی هەموو هێزێكی سیاسی بوێرو نوێیە كەویستی گۆڕانكاری‌و ریفۆرمی سیاسی‌و ئیداری هەیە. گەڕانەوە بۆ مانا گەورەکانی راپەڕین گەڕانەوەیە بۆ قورسایی ئەو چرکەساتە مێژووییەو تەوزیفکردنیەتی لەساتەوەختی ئێستاماندا. دیاریكردنی رۆژی هەڵبژاردن‌و دەنگدان لەمساڵدا ئەو رۆحیەت‌و مانا گەورەو خەون و بەها بەرزانە زیندوو دەكاتەوە کەراپەڕین لەگەڵ خۆی هێنای و پێوسیتی بەئەبدەیتکردنەوەیە بەڤێرژنی ئەمڕۆمان، ئەو پرسیارانەی ئەم ساتەوەختە لێمان دەکات لەسەر ئێستاو ئایندەمانەو ئاوڕدانەوە لەرابردوو تەنها بۆ پەندو عیبرەت وەرگرتنە ئەگەر وانەکەین خۆخڵەفان و خەڵک خەڵەتاندنە عاقیبەتی خەڵک خەڵەتاندن و خۆخڵەفانیش مەعلومە چییە!. ئومێد هەزارە، کە لەواقعی ئەمڕۆدا ئەو وێنە دزێوو تەڵخەی دوای راپەڕین لەناوەوە پاكبكرێتەوەو لەدەرەوەش وێنەیەكی پۆزەتیڤی ئەم تەجروبە خۆماڵیە پیشانبدرێت كەخەبات‌و قوربانی میللەتێك نابێت بكرێتە تەماحی چەند كەسێكی نابەرپرس‌و هێزی مشەخۆرو سیاسیە شكستخواردووەكان. بۆیە ئەم ساتەوەختە سەربەرزكردنەوەیەکی تری مێژووییمان لێدەخوازێت.