د. سەباح غالیب

لەناو كۆمەڵگەی كوردەواریدا، هەر یەكە لە كامەران بەدرخان و ئیبراهیم ئەحمەد دوو كەسایەتی و ناوداری خۆماڵین، لەسەر ئاستی دەرەوەی كوردستانیش یەكەمیان ناوبەدەرەوەترە. ئەگەرچی لەناوچەی زێدو مەفتەن، بنەماڵەو سەردەمی لەدایكبوونیان مەودایەكی بەرین هەبوو، بەڵام ئەوانە رێگر نەبوون لەبوونی هەندێك وێكچوون لەنێوانیاندا. كامەران بەدرخان خەڵكی جزیرەو بۆتان بوو، ئیبراهیم ئەحمەد كوڕی سلێمانی بوو. یەكەمیان، چەوساندنەوەی نەتەوەیی و ئازاری دەربەدەری و بەخۆنەگرتنی هەواری حەسانەوەی لەشوێنێكی كوردستان، تەنانەت لەدەرەوەی كوردستانیشی نەدیبوو، ئەو كوڕی ئەمین عالی بەدرخان، كوڕەزای میری میرنشینی بۆتان، میر بەدرخان پاشا بوو، پاشخانی ئیبراهیم ئەحمەد ئەوەندە نەبوو بەشی گوڵەوە چنی مەڵۆو شارای پەرێزی میر بگا، دەتوانرێ‌ بووترێ‌ كەدووەمیان خۆی خۆی پێگەیاندووە، سەرەتاش لەڕێگای زیرەكی و خوێندن و قەڵەمەوە دەركەوت، دواتر لەبواری حزبایەتییەوە مەیدانی بۆ كرایەوە، تا ئیبراهیم ئەحمەد بووە ناوێكی هەڵكەوتوو لەجیهانی شیعر، پەخشان و چیرۆكی هونەری، ئەوجا زمانەوانی، دوای ئەوانەش نووسینی وتاری سیاسی و سیاسەتمەدارێكی ناودار.

هێرشی عوسمانی بۆ سەر میرنشینی بۆتان و لەدەستچوونی فەرمانڕەوایەتی، هەمیشە لەبیرو ناخی كامەران بەدرخاندا بوو، نەخشەی ژیانی ئەو پڕە لەچالاكی و بەزیندووڕاگرتنی خەوی سەربەخۆیەتی و دامەزراندنەوەی میرنشینێك یا دەوڵەتێك بۆ كوردستان. لەدوای كۆتایی جەنگی جیهانی یەكەم، خۆی و باوك و براكانی دەمێك بوو خەویان بەڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی و نەمانی چەوساندنەوەی كورد و سەربەخۆیەتی كوردستانەوە دەبینی، بۆ ئەو مەبەستە لەڕیزی پێشەوەی تێكۆشەرانی قۆناغەكەدا بوون، بۆیە لەمەیدانی چالاكیدا جار هەبوو بیری ئازادی ئەو بۆ كوردستان زۆر لە سنووری میرنشینی بۆتان تێدەپەڕی.

لەساڵی 1927دا، سێ‌ برا سورییا، جەلادەت و كامەران دامەزرێنەر، سەركردەی رۆحی و هەڵسوڕێنەری كۆمەڵەی (خۆیبوون ـ سەربەخۆیەتی) بوون. هەرسێكیان نەتەوەپەروەری ئازا و بەڕاستیی و بەتوانا بوون، هاوكات هەرسێكیان نووسەری چاك بوون. كامەران هەر لەزووەوە پەڕیوەی پاریس بوو، لەوێ‌ خۆی بۆ سیاسەت و پشتیوانی كوردو هاوكات خزمەتی ئەدەبیات و رووناكبیرێتی كورد تەرخانكردبوو.

ناسینی من بۆ ئیبراهیم ئەحمەد مێژوویەكی هەیه‌، لەناوەڕاستی شەستەكانی چەرخی بیستەمەوە، بۆ یەكەم جار لەخزمەت باوكمدا ناوی ئەوم بیستبوو، باسی برادەری و نزیكایەتی خۆی و ئەو دەگەڕایەوە بۆ ساڵانی چلەكان لەسلێمانی، لەكەركوك و لەهەڵەبجە. دواتر كە سەرم كردەسەر خوێندنەوە، كۆمەڵە چیرۆكی «كوێرەوەری» بۆ من بووە یەكێك لەسەرچاوەی چێژی ئەدەبیات و زمان پاراوی و ناوەرۆك پڕی، بەهەر حاڵ، مەبەستم نییە لێرەدا لەبارەی ژیان و كارە بەرزەكانی ئەدەبیات و زمانی ئەو مامۆستایەوە بنووسم، ئەوەندەی كە لەگەڵ میر كامەران بەدرخاندا پەیوەندییان هەبووە لایەنێك ئاشكرا بكەم.

ئیبراهیم ئەحمەد چەندە كوڕی باوكی بوو، زۆر لەوە زیاتر رۆڵەی خۆی بوو، ئەمە بەو مانایەی خۆی خۆی پێگەیاند بوو، رەنگە زۆر زیرەك و وردكارو تێبینەرێكی فراوانی دەوروبەر، لەباوكی تێپەڕێنێ‌، ئەو یەكێك بوو لەوانە. بەغداو كۆلێژی حقوق لەوێ‌، فراوانی پایتەخت و دەوڵەمەندی بیرو تێڕوانین دەرگایان بۆ ئیبراهیم ئەحمەد كردەوە، بەرەو  شارەزایی لەزمانی كوردیدا هەنگاوی گەورەی هاویشت، تا بووە یەكێك لەهەرە پەخشاننووسە گەورەكانی كورد، لەجوان نووسینی پەخشان و جوان داڕشتنی شیعریشدا وەستا بوو، وەستایەكی بەتواناو خاوەن بیرو لێكدانەوەی ورد، بەڕاستی ئەو لەوانەدا خوداپێداو بوو، ئەگەر تەنیا بەزمان و ئەدەبیاتەوە خەریك بوایە، دەبوو بە چیكۆف و موپاسان، دەبووە بۆدلێر و (گۆران)ێكی دیكە، لێرەدا خۆزگەی تایبەتی خۆمە كەس حەقی نییە گلەییم لێبكا كە بڵێم: خۆزگە و هەزار خۆزگە گۆران، ئیبراهیم ئەحمەد، هەردی و رەفیق چالاك، مام هێمن، حەسەن قزلجی و مام هەژار و هیدیكەش هەرگیز بەلای حزبایەتیدا نەچوونایە، ئەو كات خودا دەزانێ‌ چ خەرمانێكی بەفەڕ و بەرزیان بۆ كورد بەجێ‌ دەهێشت.

هەر لەڕۆژانی  ژیانی سلێمانییەوە ئیبراهیم ئەحمەد ئارەزووی بۆ سیاسەت جوڵابوو، لەبەغدا زیاتر و برەوی سەند، لەوەشدا بە كاریگەری كەشی تێكەڵاوی و رووناكبیری قۆناغەكە رووی لەچەپ كرد، رۆشنبیرانی بەغدا، زۆر هەراش و سەرچڵ و كەم ئارام بوون، وایان دەزانی ڕێبازی چەپ زوو رژێمی عێراق دەگۆڕێ‌ و ژیان خۆشتر دەكا، بۆیە بێ‌ بەرنامەیەكی تۆكمەو بێ‌ بیركردنەوە و تێگەیشتنێكی قووڵ، رێكخستنی حزبایەتییان لەسەر رێبازی چەپ دامەزراند، لەو بارەیەوە حزبی شیوعی لە 31ی مارتی 1934، بووە یه‌كێك له‌نۆبەرەی رێكخستنی بیری چەپ لەعێراقدا، ئەگەرچی ئیبراهیم ئەحمەد نەبووە شیوعی بەڵام بووە چەپ، لەڕۆژانی دواتردا چەپێكی بێ‌ رەزا، تەنیا لەو روانگەیەوە تەماشای سیاسەت و چارەنووسی كوردی دەكرد.

چەپێتی لەناو كورددا وای لە زۆر كەس كرد كە بۆ ئەوەی كورد یتوانێ‌ خۆی بدۆزێتەوە، دەبوایە لەعێراقدا هەموو هەوڵێك بۆ چەسپاندنی برایەتی كورد و عەرەب بێ‌، لەئێران و لە توركیاش هەمان پێوانە هەبوو، چەپی كورد نەیدەزانی كە بەرپرسیارانی وڵاتانی داگیركەر هەرگیز بەتەنگ برایەتی كورد و عەرەب، یا كورد و فارس یا كورد و توركەوە نەبوون و نابن، پەروەردەی رەسمی دەوڵەتیش وا بوو كەئەو نەتەوە و دەوڵەتانە نەتەوەو دەوڵەتانی سەردەستەن، بۆیە بەپێویستیان دەزانی كە كورد بەفەرمانڕەوایەتی بێ‌ مەرجی داگیركەران رازی بێ‌.

دۆخی مێژوویی و سیاسی و كۆمەڵایەتی كورد بەشێوەیەكە، رەنگە هەر ئەوە هەڵبگرێ‌ كە ئەگەر كورد چەپ بێ‌ دەبێ‌ چەپی كورد بێ‌، كە نەتەوەیی و نیشتمانی بێ‌، مەرجە تایبەتمەندێتی كوردی پێوەبێ‌، ئەگەر رێكخستنی ئیسلامی هەبێ‌، هەر دەبێ‌ مۆركی كوردی پێوەبێ‌، لەو دۆخەدا ئەوا زەمینەی كاركردن بۆ كورد و خزمەت بەدۆزەكەی دەبێتە گەورەترین هۆكارو سەكۆ بۆ گردبوونەوەی هەموویان، هەرگیز رێگا بەخۆیان نادەن كە یەكڕیزی كورد و خۆشەویستی و پەیوەندی جوانی كۆمەڵایەتی درزێكی تێبكەوێ‌. مخابن وا نەهاتۆتەوە، هەر یەكە بەیاری خۆیدا هەڵیداوە با دزێویش بووبێ‌.

ئەوەی لەم نووسیندا مەبەستمە ئەمەیە: لەساڵی 1954دا لەڕۆژنامەی «لۆمۆند»ی پاریسیدا، كامەران بەدرخان وتارێك بڵاودەكاتەوە، لەوێدا باسی مەغدوریەتی نەتەوەیی و نیشتمانی نەتەوەكەی دەكا، هاوكات، ئۆباڵی نەبوونی دەوڵەتی كوردستان بۆ گەلێك هۆكار دەگێڕێتەوە، لەئەنجامدا خۆزگە دەخوازێ‌ كەكوردیش وڵاتێكی ئازاد و سەربەخۆی وەك ئوردنی هەبوایە. ئیبراهیم ئەحمەد ئەو كاتە هەڕەتی بیری ماركسی و چەپ بوو، وەك خۆی بۆی گێڕامەوە، ئەو خۆزگەیەی كامەران بەدرخانی پێ‌ قەبوڵ نەدەكرا، چونكە پێی وابوو كە هەرچی بەریتانیا و ئیمپریالیزمی رۆژئاوا دایبمەزرێنێ‌ بەكەڵك نایە و دوژمن بەكوردەو تەنیا بۆ بەرژەوەندی خۆیانە، بۆیە بەزمانی عەرەبی وتارێكی لەسەر كامەران بەدرخان دەنووسێ‌ و بڵاودەكاتەوە، لەوێدا كامەران بەدرخان بەئەڵقە لەگوێ‌ و بە بەكرێگیراوی ئیمپریالیزم تاوانباری دەكا، ئەو كاتە ئیبراهیم ئەحمەد هەرگیز بەوە رازی نابێ‌ كەئەگەر كورد دەوڵەتی بوو وەك ئوردن بێ‌، چونكە ئوردن دەستكردی ئینگلیزەو دەوڵەتێكە لەفەلەكی رۆژئاوادا دەسوڕێتەوەو نوێنەرایەتی خۆزگە و ئاواتی خەڵكی ئوردن ناكا، بۆیە ئەو سەردەمە، ئەو وای پێباش بووە كەكورد بێ‌ دەوڵەت بێ‌  وەك لەوەی دەوڵەتێكی دەستنێژی ئیستیعماری وەك ئوردنی هەبێ‌. دیارە ئەگەر ئەوكاتە یەكێك پێشنیازی بۆ بكردایە كە دوای خانەنشینی لەحزبایەتی و سیاسەتی رۆژانەی، بچێتە لەندەن و لوێ‌ بژی، ئەو بەگژیدادەچۆوەو بەكفری دەزانی، كەچی ڕۆژگار وای لێهات ئەو بۆ ماوەی 30 ساڵێك لەكۆتایی تەمەنی لەبەریتانیا و لە لەندەن ژیا، ئەوە سووڕی دنیاو دەستەوسانە لەبەردەم ژیان و تەمەن چی هی كاتی بێ‌ یا هی عەقڵی. 

رۆژێك لەگەڵ مامۆستا ئیبراهیم ئەحمەددا لەو باس و خوازەدا بووم ، عەرزم كرد، ئەی ئێستا قوربان؟ لەوەڵامدا وتی تێگەیشتنی ئێستاو ئەو سا زۆر فەرقی هەیە، منیش وتم: مامۆستا جەنابت و من ئێستا لە لەندەنین و هەردووكمان بەقەدەر یەكین، بۆ ئەوەی بەهەڵە تێمنەگا، لەسەری رۆشتم و وتم: مامۆستا جەنابت زۆر لەمن بەتەمەنترو دنیادیدەتری، جەنابت رووناكبیرێكی گەورە، شاعیرو ئەدیبێكی بەتوانا، سیاسەتمەدارێكی خاوەن تاقیكردنەوە، سكرتێری پارتی دیموكراتی كوردستان بوویت، دواتر لەبارزانی هەڵگەڕایتەوە، دەسەڵاتی گۆڕانكاریت بەلای خەڵك و لەناو خەڵكدا هەبوو، من هیچ لەوانە نەبووم و نیم، بەڵام ئێستا هەردووكمان بێ‌ دەسەڵات و بێ‌ توانا. ئەویش وتی سەباح مەمهێنەرە قسە، خۆ تەمەن ناگەڕێتەوە.

رەنگە راستبێ‌ یڵێم كە سەدان و بگرە هەزاران جار لەخزمەت مامۆستا هەردی رۆشنبیری گەورەو شاعیری بەتوانادا بووبم، یەكێك لەوانە، لە 29ی حوزەیرانی 2000دا، لەنێوان یادگارو بیرەوەری خۆیدا  ئەمەی بۆ گێڕامەوە: «لەساڵی 1957 لەگەڵ برایم ئەحمەد جار جارە یەكدیمان دەبینی، سەبارەت بەڕزگاری و مافەكانی كورد قسەمان دەكردو بیرو باوەڕمان دەگۆڕییەوە، ئێمە هەموو ساڵێك بوو (كاژیك)مان دامەزراندبوو، من زۆر پێم لەسەر رزگاری كوردستان دادەگرت، لەنێوان قسەوباسدا ئەنجامەكەی وا هاتەوە برایم  وتی: «نەك رزگاری هەموو كوردستان یا بەشێكی، من تەنیا بەناحیەی پێنجوین رازیم سەربەست بێ‌، لەوێوە پەلدەهاوم».

من واتێدەگەم، كەدەبێ‌ مرۆڤــ بەسەر دەوروبەردا زاڵ بێ‌، نەك بەپێچەوانەوە، بەڵام لەناو كوردو نەتەوە دواكەوتووەكانی دیكەدا، هەمیشە باوی سەردەم و كاریگەری باوەڕی بەربڵاو، هزر بۆ خەڵك دیاری دەكاو رەوتی رووداوەكان دەنەخشێنێ‌، ئەوەش وا دەكا دوای بەسەرچوون و لەدەستدانی دەسەڵات خۆزگە بەتوانای هێزی رابووردوو بخوازرێ‌، لەدواتردا ئەوە چ كەڵكێكی نابێ‌، ئەمەش ئەوە بوو كە عەرزی مامۆستا ئیبراهیم ئەحمەدم كرد كە لەدوورە كوردستان و لەلەندەن هەردووكمان بەقەدەر یەكین، بۆیە وتی: سەباح مەمهێنەرە قسە، مانای وابوو تازە رۆیشت و لەدەستم دەرچوو، نە هەڵەی رابووردوو تەواو راست دەكرێتەوە، نە خۆزگەش وا دەكا بگەڕێیتەوە بۆ ڕۆژانی دواوەو بەدەسەڵاتی تا چی جاكە بیكەین. ئای كە عاقڵی و جوامێرییە كاتێك خێرت پێكرا لەگەڵ نەتەوە و نیشتماندا یا لەگەڵ مرۆڤدا، دوای نەخەیت و بیكەی، كاتێك توانای خزمەتت لەدەستهات، لەبیری خۆتی مەبەرەوە، ئازابە، بیكە. حەقە كاكی من، بزانیت و وردبیتەوە كە وەك من پیربووی، ئەو دەمی نە تۆو نە من، هیچمان پێناكرێ‌، ژیوانبوونەوە چ دادێك نادا، مێژووش رەحم بەكەس ناكا، دوای دەیان و سەدان ساڵیش بێت، لێپرسینەوە لەگەڵ پیاوی بەدەسەڵات و كاربەدەستدا دەكات.