فەرەیدون سامان

زمانی کوردی وەک زمانی هەر نەتەوەیەکی سەر ئەو زەمینە، وێرای ئەوەی کەجوگرافیایەکی بەرفراوانی هەیە، لەچەندان زارو بنزارو دەڤۆک پێکهاتووە، مخابن سەبارەت بەچەند هۆکارێکی سیاسی، زەوتکردن و دابەشکردنی کوردستان بەسەر چوار نەتەوەی دەسەڵاتداردا، زمانی کوردی رووبەڕووی توانەوەو ئاسمیلاسیۆن بۆتەوە، هێشتاش نەبۆتە زمانێکی پێوەرو یەکگرتوو بۆ هەموو کوردانی بەشەکانی کوردستانی گەورە.

لەسەرەتای سەدەی بیستەم، لەدوای دامەزراندنی دەوڵەتە نەتەوەییەکانی ئێران و تورکیاو عێراق و سووریا، زەوتکردن و دابەشکردنی بەشێک لەخاکی نیشتمانەکەمان، ئەوەی ئەم دەوڵەتانە زیاتر کاریان لەسەر کرد جینۆسایدی کەلتووری و توانەوەی زمانەکەمان بوو، ئەویش لەڕێگای گۆڕانکاریی دیموگرافیی و سیاسەتی پاکتاوی نەژادی سیاسەتی بەتورککردن و عەرەبکردن و فارسکردن بوو، کەسڕینەوەی ناسنامەی نەتەوەییمان بوو، ئامانجی سەرەکی ناسیۆنالیستی نەتەوەی دەسەڵاتدار توانەوەی فەرهەنگ و زمانی کوردی بوو، وەک ئامانجی ستراتیژی ناسیۆنالیستی نەتەوەی سەردەست، ئەویش سەرەتا لەڕێگای هەندێ رۆژهەڵاتناسی وەک مینۆرسکی و ئۆسکارمان و مەکەنزی بەتوێژینەوە نازانستییەکانیان لەسەر نەتەوەی کوردی زمانەکەی، دواتریش دەوڵەت لەڕێگای ئایینی ئیسلامەوە نکۆڵی کردن بوو لەکوردبوونی ئیتنیکە کوردییە ڕەسەنەکانی وەک زازاکی، هەورامی، لەک و لوڕ تا دەگات بەوەی کە حاشا لەکوردبوونی ئیزەدی و شەبەک و کاکەییەکانیش بکەن.

بەبیانووی ئەوەی کەئەم ئیتنیکە کوردییانە زارەکانیان لەکوردی ناوەند- سۆرانی جیاوازە، هەر بۆیەش ئەوان زمانی کوردی بەیاسا قەدەغە دەکەن، چونکە لێی دەترسن و بەهەڕەشەی دەزانن لەسەر ئاساییشی نەتەوەیی خۆیان، کەپێیان وایە دواجار دداننان بەناسنامەو زمانی کوردی وڵاتەکەیان پارچەپارچە دەبێت، هەر بۆیەش دەیانەوێ بۆ هەمیشە زمانی کوردی زمانێکی لەت لەتکراو و سەرکوتکراو و ژێردەستە بێت.

لەسەد ساڵی رابردوودا ئەم زار و بنزارە کوردییانە بەپلان و ئەجیندای نەتەوەی دەسەڵاتدار وەک شەڕی تایبەت بەرامبەر بە سیاسەتی جینۆسایدی کەلتووری و توانەوەى زمانی کوردی لەبرەودایەو تەنانەت گەیشتە ئەو ڕادەیەی ئاخێوەرانی ئەم زمانە و زارەکانی زیندانی بکرێن تەنانەت لەسێدارەش بدرێن، وێڕای هەوڵی بەردەوامی جینۆسایدی کەلتووری نەتەوەییمان و هاوکات هەوڵی ئەوەیان داوە ئاسمیلاسیۆنی زار و بنزارە کوردییەکان بکەن لەسەر بنەمای تیۆرەکانی مەکنزی و مینۆرسکی و  هاوڕاکانیان لەهەندێ لەو رۆشنبیرە کوردانەی وەک دکتور محەمەد موکری و میهرداد ئیزەدی و رەشید یاسەمی و مەردۆخی سنەیی و ئەمیری حەسەنپوور و هاوبیرەکانیان... هەمیشە لەهەوڵی ئەوەدابوون کە ئەم زار و بنزارە کوردییانە وەک زمانی سەربەخۆ و جیاواز یان بەکۆمەڵەزمانی کوردی بناسێنن. بەداخەوە ئیستاش بەشێک لە رووناکبیرانی کورد پێیانوایە قسەکردن لەسەر زارو بنزارە کوردییەکان جۆرێکە لەتەحقیرکردن و پەراوێزخستنی گرووپە ئیتنیەکانی تر، لەکاتێکدا ئێمە دەزانین لەغیابی زمانی یەکگرتووی کوردی بۆ هەموو کوردانی بەشەکانی تری کوردستان زارەکان یان بنزارەکان رۆڵی زمانی ستاندارد دەگێڕن، نموونەش رەوشی زمانی کوردی- زاری کرمانجی لەرۆژاوای کوردستاندا، کەساڵانیکە لەدوای جاردانی دەسەڵاتی بەڕیوبەرایەتی -خۆسەری لەڕۆژاوای کوردستاندا، چۆتە بواری فەرمانگە حکومییەکانی وەک دادگایەکان و پەروەردەو فێرکردن و کەناڵەکانی سۆسیالمیدیادا.

ئێمە وەک گۆڤاری زمانناسیی (زمان و زار) لەسێ ساڵی ڕابردوودا  12ژمارەی وەرزیمان بەزمانەکانی کوردی و عەرەبی و فارسی و جارجارەش بەزمانی ئینگلیزی دەرکرد، لەم گۆڤارە زمانناسییەدا کە لەسەر ئاستی کوردستانی گەورەدا تاقانە گۆڤارە بایەخ بەتوێژینەوەی زمانناسیی دەدات لەسەر پرسی زمان و ئیتنیکە کوردییەکان، وێڕای بایەخدانمان بەزمانی کوردی و لەدەلیڤەکانی پەروەردە و فێرکردن، هەروەها زمانی کوردی و سۆسیالمیدیا، هاوکات بەپلەی یەکەمیش بایەخمان بەزارو بنزارە کوردییەکانی وەک زاری گۆران و بنزارەکانی، فەیلی و لەکی، کەلهوری، کورمانجی و زازاکی داوە.

لەم گۆڤارە زمانناسییەدا لەبەشی ڕۆژاوا و ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا ڕێژەیەکی باش لەنووسەران و زمانناسانی کوردستان و ئێران هاوکارمان بوون بەناردنی وتارو لێکۆڵینەوەکانیان گۆڤارەکەیان دەوڵەمەند کردین.

دیارە رەوشی زمانی کوردی لەبەشەکانی تری کوردستان لەتورکیا و سوریادا، سەبارەت بەرەسمی نەناساندنی زمانی کوردی کە بەناچاری ڕۆناکبیران و نووسەرانی کوردانی رۆژهەڵات و رۆژاواو باکوور، بەزمانی نەتەوەی دەسەڵاتداریان خوێندووە و نووسیوە، بەڵام خۆشبەختانە رووناکبیرە دڵسۆزەکانیان هەر لەڕێگای زمانەکانی عەرەبی و تورکی و فارسییەوە خزمەتێکی زۆریان بەزمان و کەلتوورو فەرهەنگی کوردان کردووە، بەتایبەت لەناوچە کوردنشینەکانی دەرەوەی جوگرافیای کوردستان وەک خوراسان و مازەندەران و تەنانەت تارانی پایتەختیشدا.

ئەگەر لەباکورو ڕۆژاوای کوردستاندا، ئاخافتن و نووسین و چاپەمەنی بەزمانی کوردی قەدەغە بووەو سزای زیندانی و ماڵی لەسەر بووە، ئەوا لەڕۆژهەڵاتی کوردستانیشدا هەرچەند قسەکردن بەکوردی قەدەغە نەبووە، بەڵام بەڕادەیەک دژایەتی زمان و فەرهەنگی کوردی کراوەو پەراوێزخراوە هەر بەزارێکی لۆکاڵیی و تایفەیی دانراوەو کراوەتە پاشکۆی زمانی فارسی، دەوڵەت هەردەم لەهەوڵی ئەوەدا بووە زارو بنزارە کوردییەکانی وەک لەک و لوڕ و هەورامی  لەزمانی کوردی بترازینێ و یان وەک زمانێکی جیاوازو سەربەخۆ لەزمانی کوردی بیناسێنن.

بەداخەوە هێشتا هزری ناسیۆنالیستی نەتەوەی سەردەست پێیان وایە گەلی کورد نەتەوە نییەو یەکێکە لەتایفەکانی تورک و عەرەب و فارس و هەر لەبەرەبەیانی مێژووشدا کورد بەبنەچە تورک یان عەرەب و فارس بوونە، ئەم پەتایە هێشتا لەسایەی جیهانگیریی و سۆسیالمیدیاشدا لای هەندێ لەمیدیاکارو ڕۆژنامەنووسەکانیان برەوی هەیە.

زمانی کوردی هەر لەسەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی پاشایەتی لەعێراقدا تا دەگاتە بەر لەڕووخانی رژێمی سەددامیش لەڕەوشێکی نالەباردا بوو، بەزۆر شێواز دژایەتی کراوە هەوڵی توانەوەی دراوە، بەڵام خۆشبەختانە ئیستا لەدەستووری نوێی عێراقدا بەڕەسمی دانی پێدانراوە.

دوا وتەشمان ئامانج لەبەڕێوەبردنی ئەم کۆنفرانسە زانستییە درووستکردنی پردی پەیوەندی فەرهەنگیی بوو بەتایبەتی لە نێوان رۆشنبیران و زمانناسانی کورد لەهەر چوارپارچەی کوردستان و کوردانی دیاسپۆرا و بەگشتیش لەگەڵ ڕۆشنبیران و زمانناسانی گەلانی فارس و تورک و عەرەب.

*تێبینی:

کۆنفرانسی زانستیی زارو بنزارە کوردییەکان  وەک کاری هاوبەشی (گۆڤاری زمانناسیی زمان و زار) و رێکخراوی کەریم عەلەکە، بەسپۆنسەری بەڕێز دکتور تەها ڕەسووڵ، لەڕێکەوتی ڕۆژی ٩ی ئاداری ٢٠٢٤ بەبەشداری ژمارەیەک لەئەکادیمیان و زمانناسانی هەر چوارپارچەی کوردستان  لەهۆڵی داودبەگی جاف- لە مەلبەندی کوردۆلۆگی  لەشاری سلێمانی بەڕێوەچوو.

*سەرپەرشتیاری

کۆنفرانسی زانستیی زارو بنزارە کوردییەکان