د. محەمەد ئەمین

بەڕای بەندە، دووبارەبوونەوەی رووداوەکان بەهەر هۆکاریک بێت لەلایەن مرۆڤەوە بێت یا سروشتەوە،  لەچەند جار زیاتر لەکات و شوێنی جیاوازدا دەبێتە دیاردەو هەر کاتێک چەند دیاردەیەک لەگەڵ یەکدا ئاوێتە دەبن مەفهوم /تێگەیشتن /  Concept دروستدەبێت.

بوون یادەرکەوتنی هەر دیاردەیەکی ماددی /تەکنۆلیجی بەهەموو جۆرو لایەنەكانیەوە  وەک بەرهەمهێنانی وزە یا بەرووبوومی کشتوکاڵی و خۆراکی بەجۆرەها تەکنیکی جیاواز، یاخود  مەعنەوی بۆ نموونە وەک دیاردە کۆمەڵایەتی، سیاسی و ئابوووریە کان  و هەتا نەمان، دیارنەمان و کەمی دیاردەکان پەیوەندیيان بەچەندەها هۆکارەوە هەیە، کە بەیەکەوە تێگەیشتنی تازە دروستدەکەن. لەم رووەووە، نەبوونی کارەبا پەیوەندی بەکۆمەڵێک دیاردەو رەهەندی سیاسی، کۆمەڵایەتی، ئابووری و هەتا دەروونیەوە هەیە، کە بەیەکەوە هەمووی ئەنجامەکەی نەبوونی کارەبایە.

لەسەر ئاستی هەر وڵاتێک کەکارەبا نەبێ تەنها دوو هۆکار هەیە، یا توانای بەرهەمهێنانی کارەبا نیە لەبەر نەبوونی کەرەسەی بەرهەمهێنان و خراپی بەڕێوەبردن  یان کەرەسە هەیەو تواناش هەیە، بەڵام بەهۆی گەندەڵی و نەبوونی هەستی بەرپرسیاریەتی نیشتیمانی وەک ئێستای عێراق پێویست نیە، کەدەڵێین پێوست نیە بەم مانایە نا کەهەر پێویست نەبێ چونکە کارەبا ئەمڕۆ بووەتە پێویستيیەکی ژیانی بەڵام مەبەست ئاستی پێویستیەکەیە.

بەڵێ لەسەر ئاسی بەكارهێنانی وزە لەماڵ و دەزگاکان پێویستی هەیە  /کە هەتا بۆ ئەم  ئاستەش، واتە  پێویستی بچووک وەک رووناککردنە، گەرمکردنەوه  یان ساردکردنەوە بۆ ناو ماڵ و دەزگاکانیش زۆرکەم هەیەو بەش ناکات، ناچار خەڵک کەڵک لەموەلیدەی تایبەت یا ئەهەلی وەردەگرن/ بەڵام بەکارهێنانی کارەبا بۆ چەرخاندنی مەکینەی پیشەسازی و بەرهەمهێنانی گە ورەی پێویست بۆ نیشتیمان پێویست نیە. ئەوەی کە زۆر جێگەی تێڕامان و باس بێت لەسەر ئاستی سیاسی، نەتەوەيی و نیشتیمانی، ئابووری و هەتا دەروونی و کۆمەڵایە تی ئەمەیە، کەهەتا بەرپرسان لەمەر چارەسەرکردنی رەوشی نەبوونی کارەبا تەنها لەسەر ئاستی بەکارهێنانی بچووک هەوڵدەدەن.

هەر لەدوای رووخانی رژێم لە 2003وە دیاردەی کەمی و نەمانی زۆر بەرهەمی نیشتیمانی پەیدابوو هەر لەبەروبومی خۆراکی. کشتوکالی تا کالآی پیشەسازی بچووک و گەورە، کە وردە وردە بۆ پڕکردنەوەی پێویستی بازار پشت بەهاوردە کردن بەسترا. کە لەماوەیەکی کەمدا جۆرەها کالای خۆراکی و کشتووکاڵی و پیشەسازی بازاڕەکانی عێراقیان پڕکرد تاگەیشت بەهاوردەکردنی کارەباش لەدەرەوە بەدیاریکراوی لەئێرانەوە.  بەناو پارتە سیایسە کانی عێراق، بۆ مەبەستی بازرگانیکردن بەهەموو کالآ پێویستیەکانی ژیان  بەهاوکاری ولآتان بەرهەمی خۆمالیان تەواو لەناوبرد، هەتا بۆ نموونە سامانی خورما کەسەردەمانێک عێراق لەپێشەنگی ولآتانی بەرهەمهێنەربوو ئێستا لەدەرەوە هاوردە دەکرێت.

کەمبوونەوەی بەرهەمی نیشتیمانی بەتایبەتی کارەبا پەیوەندی هەیە بەهەڵوەشان و نەهێشتنی دیاردەی پیشەسازی نیشتیمانی، چونکە بەشی هەرەزۆری کارخانەو دامەزراوە پیشەسازیە نیشتیمانیەکان فرۆشران یا داگیرکران لەلایە ن دەسەڵاتدارانی تازەی عێراقەوە بەناوو کەرتی تایبە ت، بەلآم بەشی هەرە زۆریان بۆ مەبەستی بازرگانی بەکارهێنران نەک بەرهەمهێنانی پیشەسازی، هەلبەتە ئەم حاڵە بۆ کوردستانیش هەروایە. بۆیە ئيتر کارەبا بۆ بەرهەمهینانی پیشەسازی پێویست نەما، چونکە تەواوی کایەی ئابووری جگە لەفرۆشتینی نەوت لەسەر ئاستی عێراق کە تائێستاش فرۆشتن و داهاتەکەی دەچێتە سندوقی دەولەتەوە بە رووکەشی چونکە هەر لەکەنەڵەکانی گەندەڵی بەفیڕۆ دەدرێت، بۆ نموونە تائێستا لەماوەی ئەم 20 ساڵەی رابردوو 50 ملیار دۆلار بۆ کەرتی کارەبا تەرخانکراوە، کە دەتوانرا بڕی کارەبای دوو ولات بەستانداری ژینگەدۆستی بەرهەم بهێنرێت، بەلام وەک دەبینری بەشی رووناککردنەوەش نیە.  تەواوی کەرت و جومگە کانی ئابووری لەنیشتیمانیەوە بوون بەئابووری ميلیشیا لەسەر هەموو ئاستەکان، میليشیاش بەگوێرەی بەرژەوەندی ميليشیایی خۆی کایە ئابووریە داگیرکراوەکانی بەکارهێناوەو بەکاردێنێت*

فەرهەنگی بەکاربردن و بەلاش خۆری لەبری بەرهەمهێنان و کارکردن بووەتە دیاردە لەسەر هەموو ئاستەکان و لەناو هەموو چینەکانی کۆمەل لەهەموو عێراق و بەتایبەت لەکوردستان. بۆ نموونە کارکردن لەکەرتی کشتوکال، کەسەردەمانێک شوێنی کاری سەدەها هەزار کەس بوو لەسەر ئاستی کوردستان و ملیۆنەها کەس لەسەر ئاستی عێراق، کەتوانای بەرهەمهێنانی بەشی زۆری کەرەسە خۆراکیەکانیان هەبوو، بەڵام ئێستا کەرتی کشتوکال کەمترین ڕێژەی هێزی کار لەخۆ دەگرێ، لەهەمووش تراجیدیتر ئەوەیە، کەهەتا زۆری ئەو خەڵکەی کە لەگووندەکان دەژین  بەشی خۆشیان بەرهەم ناهێنن، بۆ پێویستی خۆراکی رۆژانەی خۆیان کالای هاوردەکراو دەکڕن، بۆ نموونە بەرهەمە شیرەمەنیەکان، گۆشت، هێلکە، پیاز، پەتاتە، تەماتەو میوەجاتی هاوردەکراوی ئێرانی، تورکی و سعودی تا دەگاتە کاڵای خۆراکی ئەوروپی و زۆر شوێنی تر.

نەبوونی سيستەمی سیاسی و ئابووری جێگیر. نەبوونی سيستەمی دادوەری، دڵنیانەبوون لەداهاتوو کە چی لێدێت و لەهەمووشی گرنگتر باوەڕو متمانە نەبوون بەدەسەڵاتدارانی ئێستاو هەروەها چەندەها دیاردەی دەروونی تر کە لەدوای رووخانی بەعس پەیدابوون بەهۆی شکستی دەسەڵاتدارانی تازە لەفەراهەمکردنی سيستەمیکی سیاسی و ئابوووری تەندروست، کە هەموو ئەمانە بوونەتە هۆکار بۆ سەرهەڵدانی چەندەها دیاردەو مەفاهیمی تازە لەسەر هەموو ئاستەکان.

ئەوەی کە بەڕاستی جێگەی سەرنجە ئەوەیە، کە بەناو بەرپرسانی وڵات لەسەر هەموو ئاستەکان بۆ خۆشیان متمانەیان بەدەسەڵات و داهاتووی ژیان و دەسەڵاتی خۆیان نیە، خۆیان بەمیوان دەزانن، تەنها شتیک کەئەوانی بەم وڵاتەوە بەستۆتەوە دۆلار پەیداکردنەو بەکارهێنانی دەسەڵاتە بۆ ئەم مەبەستە تائاستی نەفرەت تا لەدەرەوەی وڵات سەرمايەگوازری پێبکە ن، واتە ئەمانە دەرەوەی وڵات بەشوێن و وڵاتی راستی خۆیان و ماڵ و مناڵەکانیانی دەزانن بۆ داهاتوویان نەک عێراق و کوردستان.

هەر لەبەرئەمەش، زۆربەی هەرە زۆری بەرپرسان جگە لەوەی کەخۆیان لەوڵاتانی تر هاووڵاتین و مافی مانەوەیان بەپارە مسۆگەر کردووە، هەتا بۆ منالەکانیشان هەمان جۆر لەدەروە ئایندەیان بۆ دروستکردون لەسامانی تاڵانکراوی وڵات، هەتا  زۆربەیان تا منالەکانیان رەگەزنامەی وڵاتێکی تر وەربگرن ژنەکانیان بۆ منالبوون رەوانەی ئەو وڵاتانە دەکەن کە بەهۆی شوێنی لەدایکبوون بتوانن رەگەزنامەی ئەم وڵاتانە وەربگرن .

پەیدابوونی دیاردەی خۆ بەمیوان زانین لەوڵات لەلایە ن بەناو بەرپرسانەوە لەئەمەوە سەرچاوەی گرتووە، کە لەبری دەسەڵات و دامەزراوەی نیشتیمانی پەیدابوونی دیاردەی دامەزراوەی مراجعی دینی و سیاسیيە، کە ئەم مراجیعانە لەسەرووی هەموو دەسەڵاتیکەوەن، بۆیە هەر هەوڵیکی دیموکراتیزەکردنی سيستە می سیاسی و کۆمەڵگا  بەبوونی ئەم مراجیعانە ناتوانێ ئەنجامی هەبێ.

هەڵبە تە جگە لەمراجیعی دینی، هەتا بەناو حزبی سیاسیش نیە ، گەورە یابچوک کە بۆ خۆی مەرجەعێکی دروست نەکردبیت بۆ رەوایەتدان بەمانەو جا لەهەڵبژاردن دەنگ بێنێت یان نا گرنگ نیە،  گرنگ دامەزراوەو بنکەو میدیای خۆیان کاردەکات لەسەر ماڵی گشتی بەشێوەیەکی مسۆگەر، بۆیە زۆربەشیان باکیان بەهە ڵبژاردن نیە دەنگ بێنن یان نا ، تاس و حەمامیان هەر بەردوامەو گەرمە، ئەمەش وایکردووە، کەخەڵک تووشی نائومیدی بێت لەهەر بەرەوپێشچونیک. چونکە هەریەکە لەم مراجیعانە پشت ئەستورن بەم حکومەتە میلشیایە کەدروستیانکردووە بەهاو بەشی مراجیعی تر، لەلایان نە ک هیچ رەهەندیکی نیشتیمانی بایەخی نیە،  بەڵکو هەرچی رەهەندی نیشتیمانی هەیە دەکەنە قوربانی خۆشیان. هەتا بەرپرسانی بەناو حکومە ت لەبەرامبەر مراجیع بیدەسەڵاتن بۆ نموونە سودانی کەسەرۆک وەزیرە دەسەڵاتی کەسێکی نزیک لەمراجیعەکانی نیە.**

خاڵی هاوبەشی ئەم مەڕاجیعانە قۆرخکردنی دەسەڵاتی سیاسی و ئابوریە بەهاوبەشی بێ لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندی خەڵک و نیشتیمان، هەر کاتێکیش ناکۆکی لەسەر دەستکەوتی زیاتر پەیدابوو لەنێوانیان ئەوا کێشەو ناکۆکی و شەڕەکانیان دەکەنە بابەتی ئایدیۆلۆجی نیشتیمانی و شەڕەکە بەخەڵک دەکەن و دووبارە خەڵک دەبێتەوە قوربانی، واتە شەڕو ئاشتی ئەم مراجیعە سیاسی و دینیانە بۆ خە ڵک مەینەتەو دەبێ باجەکەی بدات، کەئە م رەوشە لەمیێژووی دنیا یان نیە یا زۆر دەگمەنە.

سەرئەنجام، ئەمە روون دەبێتەوە، کەتێگەیشتن/ مەفهومی نەبوونی کارەبا و هەر پێیوستیەکی تر لەوڵات تەواو بەستراوەتەوە بەکۆمەڵە دیاردیەک،  کە بەهەر هۆیەک بێت دروستبوون و سەریانهەڵداوە، بۆ چاککردنی ئەو تێگەیشتنەو بۆ چاککردنی رەوشی بەرهەمهاتووی ئەم تێگەیشتنە  پێویستە ئەم دیاردانە نەهێلرێن کەئەم تێگەیشتنەیان دروستکردووە، بەچ ڕێگایەک، ئەمەش بۆ خۆی پرس و بابەتێکی ترە، هی ئێستا نییە.  

https://rb.gy/nhfcaq  https://rb.gy/05h30n