جوتیار ڕەشید

رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و ئەم ناوچەیە بەتایبەتی سەردەمانێکە لەنێوان دوو تەوژمی سیاسی و دەسەڵاتداری سەرەکیدا بازبازێن دەکا، تەوژمی نەتەوەیی و تەوژمی ئاینی، ئەم دوو تەوژمە سەرەڕای ئەوەی دەسەڵاتیان لەم ناوچەیە کۆنترۆڵکردووە، زەمینەی سەرپێکەوتنی تەوژمی سێیەمیشیان تێکداوە لەڕێگای دەسەڵات و پەروەردەو کایە پیویستەکانی بنیاتنانەوەی مرۆڤ لەناوچەکە، بەوەش ناوچەکەیان لەبازنەیەکی داخراودا گیرکردوەو خەڵکیان خستوەتە بەردەم ئەو پەندە کوردیەی دەڵێ (سوێسکەت دەوێ ئەوە سوێسکە، کەروێشکیشت دەوێ هەر ئەوە سوێسکە).

لەدوای سەرکەوتنی شۆڕشی ئیسلامی لەئێران و گرتنەدەستی راستەوخۆی دەسەڵات لەئێران و دامەزراندنی کۆماری ئیسلامی لەئێران، هاوکات سەرهەڵدانەوەی تەوژمی ئیسلامی سونی لەتورکیا لەکۆتایی چارەگی یەکەمی سەدەی رابوردوو، لەناوچەکە تەوژمی ئاینی دووبارە دەستی بەگەشەکردنەوە کردو شوێن پێی بەو تەوژمە نەتەوەییە لەق کرد کە لەدوای شەڕی جیهانی دووەمەوە لەم ناوچەیە چەندین دەوڵەت-نەتەوەی ناوچەکەی بەڕێوەدەبرد، ئەو دەوڵەت نەتەوانەی مەبەست لەدروستکردنیان لەبنەڕەتدا بۆ لێدان بوو لەتەوژمە ئاینییەکە.

ئەم تەوژمە لەهەردوو وڵاتی تورکیا و ئێران بەناوخۆی وڵاتەکانی خۆیانەوە نەوەستان و پەلیانهاویشت بۆ وڵاتانی دەوروبەر، ئێران لەڕێگای هەناردەی شۆڕشەوە بۆ وڵاتانی دەوروبەر، دواتریش لەدوای رووخانی سەدام حسین و بەهاری عەرەبی دروستکردنی بەرەی بەرەنگاری لەئێرانەوە بۆ عێراق، سوریا، لوبنان و یەمەن.

پارتی دادو گەشەپێدان لەسەر پاشخانی سەرهەڵدانەوەی ئەو تەوژمە ئاینییەی لەتورکیا لەسەرەتای چارەگی کۆتایی سەدەی رابردوەوە، هاوکات لەگەڵ شۆڕشی ئیسلامی لەئێران سەریهەڵدابوەوە توانی لەتورکیا دەسەڵات بگرێتەوە دەست لەسەرەتای ئەم سەدەیەوە.

تورکیاش هاوشێوەی ئێران، بەهاری عەرەبی قۆستەوەو ویستی تۆڕێک لەدەسەڵاتداری ئیخوانی لەناوچەکە بێنێتە سەر دەسەڵات لەو وڵاتانەی بەهاری عەرەبی گرتبونیەوە، کە لەوەش شکستی هێنا، هاوشێوەی ئێران راستەوخۆ دەستی خستە ناو وڵاتانی ناوچەکە، عێراق و سوریا بەبیانوی لێدانی شۆڕشەکانی کوردەوە لەعێراق و سوریاو لەڵاتانی تریش بەبیانوی جۆراوجۆر.

ئەمریکا بەهاوپەیمانی ئەوروپیەکان لەدوای روداوەکەی 11ی سێپتێمبەری ساڵی 2001، لەڕێگای روخاندنی رژێمەکەی سەدام حسین و دامەزراندنی عێراقێکی فیدراڵەوە پلانی بەفیدراڵیکردنی دەسەڵاتەکە نای ناوچەکەیان هێنایە ناوچەکە وەک هێڵی سێیەم وەک بەربەستیک لەبەردەم ئەو تەوژمە ئاینیەی نەوەی دوەمی دوای جەنگی جیهانی دوەم لەناوچەکە سەرپێیان خستبووەوە.

ئەم هێڵی سێیەمە بەجۆرێک لەجۆرەکان هاوتەریب بوو لەگەڵ پڕۆژەی کورد خۆی بۆ چارەسەری کێشەی دۆزی کورد لەناوچەکە کەخۆی لەکۆنفیدرالیزمی دیموکراتیکدا دەبینێتەوە، ئەوەش هۆکاری ئەوەیە کوردو ئەمریکا لەعێراق و سوریا وەک هاوپەیمان وێنا بکرێن.

سەرهەڵدانی رێکخراوی تیرۆرستی داعش پەلەقاژەیەکی چەکداری ئەو تەوژمە ئاینیە بوو بۆ تێکدانی ئەو هێڵی سێیەمە، هێزە کوردیە چەکدارەکانیش وەک کاریگەرترین هێزی سەر زەوی بەهاوکاری هاوپەیمانان ئەو هێزەیان تێکشکاند، ئەوەش هاوپەیمانی کوردو ئەمریکای لەناوچەکە بردە قۆناغێکی باڵاترەوە.

هەردوو دەسەڵاتی ئاینی ناوچەکە تورکیاو ئێران بەهەموو هێزیانەوە روبەڕوی ئەو هیڵی سێیەمە وەستانەوەو جۆرێک لەهاوکاری رانەگەیەندراویشیان لەو بوارەدا هەیەو لێکتێگەیشتنیان لەئاستی باڵا بۆ مەترسی ئەو هێڵە لەسەر دەسەڵاتەکەیان و پێگەیان وەک زلهێزی هەرێمی نەشاردوەتەوە، ئەو ترسەیان چ لەپڕۆژە چارەسەریەکەی کورد بێ چ لە بەفیدرالی کردنەکەی ئەمریکاو ئەوروپاییەکان بێت.

گرنگی پاشەکشەی ئەردۆغان و پارتی دادو گەشەپێدان لەم دیدەوە گرنگە، تەنها پاشەکشەی حزبێک نیە بەرامبەر بەحزبێکی تر لەهەڵبژاردندا، بەڵکو پاشەکشەو سەرەتای داڕمانی شێوازێکی دەسەڵاتداری و تەوژمێکی دەسەڵاتداریە لەناوچەکە.

ئەم شکستەی ئەردۆغان دەبوایا لەهەڵبژاردنی سەرۆک کۆماردا رویبدایا وەک سەرەتایەکی داڕمانی ئەو تەوژمە، بەڵام بەهۆی هەندێک هەڵەی ستراتیجی بەرەی ئۆپۆزسیۆن لەپێش هەموشیانەوە لاوازی رکابەرەکەی ئەردۆغان کمال کلچدارەوە ئەوە روینەدا.

پارتی دادو گەشەپێدان ناتوانێ بەر بەم شکستە بگرێ و خۆی لەداڕمانێک بپارێزێ کەدەسەڵاتی خولی داهاتوی سەرۆکایەتی کۆمارو پێکهێنانی حکومەتی بۆ مسۆگەر بکات لەبەر دوو هۆکاری زۆر سادە:-

یەکەم/ هەروەک لەسەرەتا باسمکرد شکستی ئەم حزبە بەشێکە لەشکستی ئەو تەوژمە کە ئەو پارتە سەرکردایەتی دەکات، بەواتایەکی تر نە لەناو تورکیا و نە لەدەرەوەی تورکیا پاڵنەری هەستانەوەی نیە.

دووەم/ لەهەڵبژاردنی داهاتودا خۆی بەتەنها ئەوەندە دەنگ ناهێنێ بتوانێ حکومەت پێکبهێنێ، ئەگەری پەنابردنی بۆ هاوپەیمانیش نیە، چونکە نە کورد نە پارتی گەلی کۆماری کەهێزی سێیەم و دووەمی هەڵبژاردنن هاوپەیمانی لەگەڵ ناکەن.

سەرەڕای دەیان هۆکاری تری لاوەکی.

نیوەی دوەمی ئەم سەدەیە چارەگە سەدەی کۆتاییهاتنی هەژمونی تەوژمی دەسەڵاتدارانی ئاینی دەبێ لەناوچەکە، سەرەتاکانی ئەم فۆڕمە نوێیەی دەسەڵاتداری لەناوچەکە خەت و خاڵیان داوە، کودەتا سەربازیەکەی میسر بەسەر محمد مورسیدا کەدەسەڵاتی رادەستی سیسی کرد، ئەو فۆڕمە نوێیەی محمد بن سلمان لەسعودیە هێناویەتە ناو دەسەڵاتی سعودیەوە، زنجیرە یەک لەدوای یەکەکانی ئەو خەت و خاڵ دانەن.

هەروەک پێشتریش باسمکرد عێراقی فیدرالی دوای روخانی سەدامیش ئەڵقەیەک بوو لەو زنجیرەیە، کە دواتر چەند ئەڵقەیەکی بەیەکەوە بەستراوی لەبەهاری عەرەبیدا بەدوای خۆیدا هێنا، هەرچەندە ئەم ئەڵقانەی زنجیرەکە نەیانتوانی زنجیرەکە تەواو بکەن، بەڵام شکستی دادو گەشەپێدان لەتورکیا سەرەڕای ئەوەی بۆخۆی ئەڵقەیەکی گرنگە لەزنجیرەکە دوبارە ئەم ئەڵقانەش دێنێتەوە گۆڕێ و دەبنەوە بەشێک لەزنجیرەکە کەدواتر لەدوای تورکیا لەگەردنی ئێران دەئاڵێن.

رێژەی بایکۆتی نەوەیەک لەدەنگدەر لەهەڵبژاردنەکانی ئەم ناوچەیە لایەنێکی باڵکێش و سەرنجڕاکێشی ترە کەحەتمی بوونی شکستی ئەو تەوژمەو فۆڕمە لەدەسەڵاتدارانی ناوچەکەیە، هەڵبژاردنەکانی عێراق رێژەی بایکۆت لەسەروی 50٪، بە هەمان شێوەش رێژەی بایکۆت لەدوا هەڵبژاردنی ئێران نزیک بوو لەو رێژەی عێراق، لەتورکیاش نزیکە لە 25٪.

ئەم ناوچەیە تەوژمی دەسەڵاتی ئاینی تێپدەپەڕێنێ، دەگەڕێتەوە بۆ تەوژمی دەوڵەت – نەتەوەکان بەڵام بەفۆڕمی سەدەی رابوردو نا، بەجۆرێک لەنۆژەنکاری لەفۆڕمێکی فیدراڵی و نا ناوەندی کەجۆرێک لەئارامی بۆ ناوچەکە بگێڕێتەوە، سەرەتای چارەگی دوەمی ئەم سەدەیەش پێدەچێ سەرەتای ئەو وەرچەرخانە بێ.

کورد( گوتەنی راوی رێوی بۆ کەوڵەکەیەتی).

دۆزی کوردو داهاتوی دۆزەکەی، قازانج و زەرەدی لەچی ئەو گۆرنکاریەدایە کە لەناوچەکەدا رودەدات لەداهاتودا؟

بەدرێژایی مێژوی کورد بەتایبەتیش لەسەدەی رابوردودا کێشەی سەرەکی کورد نەوەیەک لەسیاسی کورت بین بوە کە لەئاست گۆڕانکاریەکانی ناوچەکە و خوێندنەوەی دۆخە هەرێمی و جیهانیەکانەدا نەبون!

ئەوەش هۆکاری سەرەکی بێبەش بوونی کورد بوە لەبەرهەمەکانی گۆڕانکاریەکان، ئەوە بۆ ئێستاش راستە بەتایبەتیش بۆ باشوری کوردستان (هەرێمی کوردستان)، ئەوەتا لەم کاتە ناسکەداو لەکاتێکدا هەڵبژاردن و بەڕێوەبردنێکی دیموکراتیک و پەرلەمانێکی هەڵبژێردراو تاکە زامنی هێشتنەوەی قەوارەی هەرێمن، نزیکەی ساڵ و نیوێکە هەڵبژاردن ئەنجام نادەن.

بەپێچەوانەوە کورد لەباکوری کوردستان دەسەڵاتی دەوڵەتی تورکیا لەدەرگاوە دەریان دەکا لەپەنجەرەوە بەناوێکی ترەوە دەچنەوە ناو پڕۆژەی هەڵبژاردن و دیموکراتیەوە.

ئەم دوو هەڵوێستە جیاوازە لەخۆڕا نەهاتوە، بەرەنجامی دوو خوێندنەوەی جیاوازە بۆ داهاتوی ناوچەکە، دوو خوێندنەوەی جیاوازە بۆ رۆڵ و کاریگەری بەشداری کاراو پرۆڤەی دیموکراتیانە و خۆئامادەکردن بۆ داهاتویەک کەهەڵبژاردن و بەشداری دیموکراتیانە کۆڵەکەی سەرەکی رۆڵ و پێگەی کورد دەبێ لەهەر یەکێک لەو وڵاتانەی کوردی بەسەردا دابەشکراوە.

20 ساڵە ئەمریکیەکان یەک رستە بەدەسەڵاتدارانی هەرێم دەڵێن (هەرێمێکی بەهێزمان دەوێ لەعێراقێکی بەهێزدا)، چونکە ئەم دەسەڵاتدارانەی هەرێم دەسەڵاتداری کورتبینن، بیست ساڵی تریش، هەزار جاری تریش بۆیان سەدبارە بکەیتەوە لەو رستە سیاسیە ناگەن کە بنەمای سیاسەتی ئەمریکایە لەعێراق و ناوچەکە، لەداهاتودا هەرواش بەکورد لەباکورو رۆژئاوای کوردستانیش دەڵێن (هەرێمێکی کوردی بەهێزمان دەوێ لەسوریاو تورکیایەکی بەهێزدا)، سیاسی و سەرکردەکانی کورد لەباکورو رۆژئاوای کوردستان رێک کار لەسەر ئەو بنەمایە دەکەن، هەرێمێکی کوردی بەهێز ئامادەبکەن بۆ سوریاو تورکیایەکی بەهێز لەداهاتودا.

ئەو وابەستەییەی دەسەڵاتدارانی هەرێم بەجیا جیا بەدەسەڵاتدارانی هەرێمی ناوچەکەوە، نە هەرێمێکی بەهێزی بەرهەم هێناوە نە بەشداریش بووە لەعێراقێکی بەهێزدا، تەنهاو تەنها لەبەرژەوەندی تورکیاو ئێران و زەرەری کورد بەگشتی و هەرێم بەتایبەتی شکاوەتەوە.

ئەگەر هەتا ئێستا زیانەکانی ئەم سیاسەتە چەوتەی دەسەڵاتدارانی هەرێم نەگەیشتبێتە ئێسک شکاندنمان، لێرە بەدواوە ئێسک و پروسکمان دەهاڕێ.

کورد بەگشتی و کوردی باشوری کوردستان بەتایبەتی پێویستە بەهەموو هێزیانەوە دەسەڵاتدارانی هەرێم ناچاری گۆڕانکاری ریشەیی بکەن لەدەسەڵاتی هەرێمدا، ئەوە تاکە دەروازەیە لەبەردەم داهاتووی هەرێمی کوردستاندا.