عیرفان مستەفا

كێشەی كورد لە سەردەمی مۆدیرندا هەركێشەیەكی سیاسی نییە كە خۆی لەوەدا دەبینێتەوە، رەوایە ئەویش وەك نەتەوەكانی تر دەوڵەتی هەبێت. كورد وەك هەڵگری سیستەمێكی تایبەت كە بوونی لەسەری دامەزراوە، دەكەوێتە ناو ئەو كێشە بنچینەییەوە كە لەو زانستەشدا هەیە كە بوونی ئەم جیهانە مۆدێرنەی ئێستا و ئەم ژیارەی لەسەردامەزراوە. ساڵانێك لەمەوبەر ئەو كێشەیەم لە رێگەی كتێبی (بوونی نەتەوەیی كورد)ەوە لە بواری سیاسەتدا خستەڕوو، دوای كاركردنم لەسەر ئەو سیستەمەی كە زانستەكانی ئەم ژیارە مۆدێرنەی لەسەر دامەزراوە، گەیشتمە ئەو ئەنجامەی كە كێشەكە تەنها كێشەیەكی سیاسی نییە، بەڵكو لە بنچینەدا كێشەی ئەو زانستانەیە كە لە رێگەیانەوە ئەو زانینە خراوەتە بەردەستی مرۆڤایەتی كە لە بارەی جیهانی فیزیك -لە ئاستی گەردوونناسی و لە ئاستی گەردیلەییەدا- و زانستە تاقیكارییەكانی تر، لەگەڵ ئەو زانینەدا كە لە بارەی مرۆڤ و كۆمەڵگا مرۆییەكانەوە لە ئاستی مرۆڤ وەك بوونەوەرێكی تاقانە و ئەو كۆمەڵگایانەی كە مرۆڤەكان تێیدا دەكەونە ناو پەیوەندییە، بەرهەمهێنراوەزانستە مۆدێرنەكان بە پشت بەستن بە لۆجیكی ئەرستۆیی و ئەندازەی ئیقلیدی دامەزراوەن. تا ئەم ساتە وەختەش لۆجیكی زانستە مۆدێڕنەكان -لەگەڵ ئەو هەوڵانەشدا -كە لەلایەن فەلسەفەی شیكاری و ئەندازەی نائیقلیدیەوە دراون- لەژێر هەژموونی لۆجیكی ئەرستۆ و ئەندازەی ئیقلیدیدا ماوەتەوە. كێشەی سێ تەنەكە و كێشەی هەڵسوكەوتی یەكە كوانتۆمییەكان تا ئەم ساتەوەختەش لە فیزیادا چارەسەر نەكراوە. لە ناو زانستە مرۆییەكانیشدا كە مێژوو زانستە گشتییەكەیانە، تا ئەم ساتەوەختەش ئەو هۆكارە نادیارەی كە رۆڵێكی بنچینەیی لە روودانی ئەو رووداوانەدا هەیە -كە شایستەی ئەوەن بە رووداوی مێژووی ناوببرێن و هەر لەسەرەتا سەرهەڵدانی فەلسەفەی مێژوو و مێژووناسییەوە دەركی پێكراوە- لە بری ئەوەی بەدواداچوونی زیاتری بۆ بكرێت، لە رێگەی وەستاندنی مێژووەوە لە قۆناغەكاندا لەلایەن قوتابخانەی مێژووناسیی فەرنسییەوە وەلانراوە و لەگەڵیشیدا فەلسەفەی مێژوو لەكارخراوە. ئەگەر كێشەی سێ تەنەكە كە كێشیی تیۆری كیشكردنی نیوتنە و تا ئێستا ماوەتەوە كێشەبێت لە زانستی فیزیادا نەك لە بابەتەكەدا، ئەگەر كێشەی ئەلیكترۆنە كوانتەمییەكە لە خودی هەڵسوكەوتی ئەلیكترۆنەكەدا نەبێت و لەو زانستەدا بێت كە دیاردە فیزیكیەكە راڤەدەكات، ئەوە ئەو كێشانەش كە لە كاتێ لێكۆڵینەوە بە زانستە مرۆییەكان لە كورد بۆ ئەو زانستانە دێنەئاراوە، لە واقعە ئۆنتۆلۆجییەكەی كورددا نیین و كێشەكە لە زانستە مرۆییەكاندایە، چونكە زانست شوێنكەوتەی ئەوەیە كە لێی دەكۆڵێتەوە و بابەتەكە شوێنكەوتەی زانست نییە. واتە ئێمە ناتوانین واقعە ئۆنتۆلۆجییەكەی كورد وەك بابەتێك بۆ ئەو زانستانە بگۆڕین تا زانستەكان لە لێكۆڵینەوەكانیاندا سەركەوتوو بن و لێكدژی لە حوكمە زانستییەكانیاندا لەسەر بابەتەكەیان دروست نەبێت، بەڵكو ئێمە دەبێت كێشەكە لە زانستەكاندا ببینین و هەوڵبدەین زانستەكان دەستكاری بكەین تا توانای لێكدانەوەی واقعە ئۆنتۆلۆجییە كوردییەكەیان هەبێـت. كاتێكیش كە جیهان لە هەڵوێستوەرگرتنی سیاسیدا لە بارەی كوردەوە توشی لێكدژی دێت و بڕیارەكانی لە نێوان رەوایەتی و ناڕاوایەتیدا دەمێننەوە، كێشەكە لە كورددا نییە، بەڵكو كێشەكە لەو زانینەدایە لەسەر كورد كە بۆ دانی ئەو بڕیارە سیاسییە نێودەوڵەتییە پشتی پێبەستراوە.

ئەمەش ئەوە دەگەینێت، كێشەی كورد بەر لەوەی كێشەیەكی سیاسی بێت، كێشەیە لەو زانستە سیاسیەدا كە لە كاری سیاسیدا لە جیهاندا پەێڕەودەكرێـت و سیاسەت رەوایەتی خۆی لێوە وەردەگرێت. لە زانستی سیاسیشدا بە هەمان شێوەی زانستی فیزیا كێشەیەكی هاوشێوەی كێشەی سێ تەنەكەی نیوتن و ئەلیكترۆنە كوانتۆمییەكە هەیە، ئەو كیشەیەش لە سەرچاوەی رەوایەتی سەرووەری دەوڵەتدایە، كە لە راگەیاندنی دۆخی تەواریدا دەردەكەوێت، كە لەو دۆخەدا پەرلەمان و حوكمەت كە رەوایەتی بە حاكمییەتی دەوڵەت دەدەن هەڵدەوەشێنەوە و دەوڵەت و بەبێ هیچ رەوایەتییەكی یاسایی لە رێگەی سەرۆكی دەوڵەت و هێزی سووپاوە سەرپشكدەبێت هەرچی بەرامبەر هاووڵاتیەكانی بكات بیكات، بەبێ ئەوەی هیچ رەوایەتییەكی یاسایی هەبێت. پرسیارەكە ڵێرەدا ئەوەیە چۆن بڕیارێك توندوتێژی و كوشتاری لێدەكەوێـتەوە، بەبێ روایەتییەكی یاسایی یاساییە؟ ئەمە ئەو شوێنە مەترسیدارەیە كە كێشەیەكی گەوەرە بۆ رەوایەتی دەوڵەت دروستدەكات. تا ئەم ساتەوەختەش ئەو كێشەیە وەك خۆی ماوەتەوە و لەو دۆخانەدا ئەو بڕیارانەی كە لەلایان سەرۆكی دەوڵەت و سوپاوە دەدرێت بەبێ یاسا دەدرێت و بڕیارێكی رەواشە، لە كاتێكدا تەنها ئەوەی یاساییە رەوایە. كێشە كورد لە گەڵ سیستەمی دەوڵەتی مۆدێرندا رێك لەو شوێنەدایە و كورد هەمیشە بەبێ بوونی رەوایەتییەكی یاسایی لە راگەیاندنی حاڵەتی تەوارییدا، بڕیاری قەلاچۆكردنی دراوە. واتە ئەوەی بەرامبەری كراوە لەگەڵ ئەوەشدا یاسایی نییە بەڵام بەپێی سیستەمەكە رەوایە. واقعی كوردی ئەوە نیشاندەدات كە زانستی مۆدێرن لە قەیرانێكی سەختدایە و ئەمەش لە لۆجیكی گشتی زانستەكاندایە نەك لە زانستێك لە زانستەكاندا. ئەم قەیرانە قەیرانی ئیپستمۆلۆجیای زانستە مۆدێرنەكانە نەك تاكە زانستێك. ئەمەش ئەوە دەگەینێت كێشەی كورد لە ئاستی سیاسیدا بەبێ چارەسەركردنی قەیرانی زانستە مۆدێرنەكان و قەیرانی ئەو زانستە سیاسییەی كە روایەتی بۆ فرمانی سیاسی دروست دەكات، مەحاڵ دەبێت. واقعی كوردی وەك واقعی سێ تەنەكەیە كە پێكەوە كێشە بۆ تیۆری كێشكردنی نیوتن دروست دەكەن، وەك كێشەی ئەلیكترۆنەكانە كە لە واقعێكی فیزیكی تایبەتدا لە هەمان كاتدا پێكەوە سروشتێكی پەیوستبوو و سروشتێكی جیابووەوەشیان هەیە، لە زانستی سیاسیشدا وەك كێشەی دۆخی تەواری وایە كە روایە و نایاساییشە. ئەمەش ئەوە دەگەیێنێت كە كێشەی كورد بەرپرسیارییە سەختەكەی لە ئەستۆی سیاسییەكانی كوردا نییە، بەڵكو لە ئەستۆی ئەو زانا و لێكۆڵەرانەی كورددایە كە سەروكارییان لەگەڵ زانستە مۆدێرنەكاندا هەیە چ ئەوانەیان لە بواری زانستە سروشتییەكاندا كار دەكەن، چ ئەوانەی كە لەبواری زانستە مرۆییەكاندا كاردەكەن. سیستەمی مەعریفەی مۆدێرن یەك سیستەمە و گۆڕان لە زانستێكدا ئیتر سروشتی بێت یان زەینی یان مرۆیی، كاریگەری لە سەر كۆی ئەو سیستەمە مەعریفییە دادەنێـت و لەوێشەوە كاریگەری لەسەر هەموو زانستەكانی تر دادەنێت. بۆیە ئەگەر زانایەكی بواری كوانتۆم-فیزیك بگاتە بە چارەسەری ئەو كێشەیە كە بەبێ گۆڕینی میتۆد مەحاڵە، ئەوە لە رووی میتۆدییەوە كاریگەری لەسەر كۆی زانستەكان دادەنێت. لە سەرتاكانی سەدەی پێشودا دی سۆسۆر بە گۆڕینی میتۆدی زمانناسی و ئەو شۆرشەی لە بواری زمانناسیدا كردی كاریگەری لەسەر كۆی میتۆدی زانستەكان دانا بە زانستە سروشتییەكانیشەوە. ئەمەش ئەوە دەگەینێت، چارەسەری كێشەی كوردبوون چەند لە ئەستۆی كەسێكی سیاسیدا لەوە زیاتر لە ئەستۆی زانایەكی كوردی بواری كوانتۆم-فیزیكدایە. بەبێ خەباتی زانستی زانایانی كورد بۆ كێشەی كوردبوون، مەحاڵە كە خەباتی سیاسی بە تەنها لە توانایدا هەبێت كێشەكە چارەسەر بكات. لە كێشەیەكی ئاوادا خەباتی زانستی بنچینەی خەباتی سیاسییە و بێ ئەو بنچینەیە خەباتی سیاسی بە تەنیا ناگات بە ئامانجەكەی خۆی.

(ئەمە پوختەی سیمینارێكی چوار سەعاتییە لە داهاتوویەكی نزیكیدا)