تاریق فاتیح

دەستوور لە زمانی عەرەبیدا بە مانای بنەما (الأساس) یان ڕێسا (القاعدة) دێت. وەک چۆن یەکەمین دەستوری عێراق لە ساڵی ١٩٢٥ دەرچوو، پێی دەگوترا (القانون الاساسي العراقي). لە دەستووری ساڵی ٢٠٠٥دا، کە لە ١٤٤ ماددە و ٦ بەند پێکھاتووە، لە بەندی پێنجەمیدا، لە ماددەکانی (117 و 120 و 121)، ئاماژە بە مافەکانی هەرێم کراوە، بەتایبەت لە ماددەی (120)دا دەڵێت: "هەرێم دەستوورێک بۆخۆی دادەڕێژێت، هەڕەمی دەسەڵاتەکانی هەرێم و میکانیزمی بەکارهێنانی ئەم دەسەڵاتانە دیاریدەکات، بەمەرجێک ناکۆک نەبێت لەگەڵ ئەم دەستوورەدا". کەواتە پێویستە لێرەدا بپرسین بۆچی هەرێم تا ئێستا دەستووری نییە؟ ئەگەر دەستوور بریتیی بێت لە گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی بۆ پێکەوە ژیان و ڕێکخستنی سیستەمی حکومڕانی، ئەوا دیارە هێزە سیاسیەکانی هەرێم نەگەیشتوونەتە ئەو ئاستەی کە پێکەوە بژین و یەکتری قبوڵبکەن، تا بتوانن دەستورێکی گونجاو بنووسنەوە، ئەوەی لە ژیانی گشتیشدا دەگوزەرێت، بەڵگەی سەلماندنی ئەو ڕاستییەیە.

ئەوەی لە نۆزدە ساڵی ڕابردوودا و دوای دانانەوەی دەستووری عێراق جێگەی سەرنجە، ئەوەیە کە هیچ کام لە پارتەکانی دەسەڵات و هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان، وەکو پێویست گرنگییان بە نووسینەوە و دانانی دەستوورێک نەداوە بۆ هەرێمی کوردستان. لە کاتێکدا بوونی دەستوور، یەکێکە لە بنەما سەرەکییەکانی حوکمڕانی  لە هەر وڵاتێکدا بۆ دابینکردنی ژیانێکی شایستە و گونجاو بۆ هاوڵاتیان، چونکە هێزی دەستوور هێزێکی یاساییە و توانای جڵەوکردنی هەر کەس و هێز و لایەنێکی هەیە، ئەگەر بیەوێت دەست بۆ موڵک و ماڵی گشتی و قوتی هاوڵاتیان ببات، ئەمە جگەلەوەی لە ئاستی سیاسییدا، قەوارەیەکی یاسایی بۆ وڵات و شێوازی بەڕێوەبردنی وڵات دیاری دەکات، دەبێتە چەترێکی یاساییش بۆ پاراستنی خاک و نیشتمان و سەرجەم پێکهاتەکانی ناو کۆمەڵگەی کوردەواری.

هەڵبەت چەندین ساڵە هاوڵاتیان، ڕێگا نەماوە تاقی نەکەنەوە، بۆ ئەوەی لە دەست ئەو هەموو گرفتە سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتییانە ڕزگاریان ببێت، کە بەهۆی خراپی ئەدای حوکمڕانیی سەرانی دەسەڵاتدارەوە دووچاری بوون. هەر لە دروستبوونی میدیای ئازاد و پێشکەشکردنی چەندین پڕۆژەی چاکسازیی و ئەنجامدانی خەباتی مەدەنی و خۆپیشاندان و بایکۆتەوە بگرە، تا دەگاتە بەشداریی سیاسییان لەناو هێزە ئۆپۆزسیۆنەکاندا، تاقییانکردووەتەوە، بەڵام هیچکام لەم ڕێگایانە سەرکەوتوو نەبوون.

لە سەردەمی ڕاپەڕینەوە، تا دەگات بە دوای ساڵی ٢٠٠٥ و نووسینەوەی دەستووری عێراق، هەمیشە لێرە و لەوێ و لەناو لایەنە سیاسییەکاندا باس لە گرنگی دەستوور کراوە، بەڵام هیچ کامێک لەو هێزانە بە پارتە دەسەڵاتدار و ئۆپۆزسیۆنەکانیشەوە، بە پەرۆشی و خەمخۆرییەوە کاریان لەسەر نووسینەوەی دەستوور و چەسپاندنی نەکردووە. بەڵام چیتر نابێت ئەم بێباکییە زیاتر درێژە بکێشێت و چارەنووسی هەرێم هەروا بە نادیاریی و نا سەقامگیریی بمێنێتەوە، چونکە ئیتر دۆخەکە بە بنبەست گەیشتووە.

 ئەوەی مابێتەوە بۆ یەکلاییکردنەوەی ئەم دۆخە دوو ڕێگای سەرەکییە:

یەکەمیان ئەوەیە، ئەم خولەی هەڵبژاردنی نوێنەرانی خەڵک لە پەرلەمان، بە ڕاستی نوێنەرایەتی لە دەنگی خەڵک بکات و هاوکات زەمینەسازییەکیش بێت بۆ نووسینەوە و دانانی دەستوورێکی مەدەنی و شارستانییانە، چونکە وەک ئەزموونی چەند ساڵی ڕابردوو سەلماندوویەتی، کێشە و گرفتە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی ئەم هەرێمە و چارەسەرکردنی قەیرانەکانی دیکەی وەک نادادپەروەری و نا یەکسانیی و ڕیشەکێشکردنی ڕەگی قوڵی گەندەڵیی؛ لەناو جومگەکانی دەسەڵات و حکومڕانیدا، تەنیا مەگەر لە ڕێگەی دەستوورێکی بەهێز و چارەسازەوە بتوانرێت کۆتایی پێ بهێنرێت. بەو مەرجەی لەگەڵ دانانی دەستووردا ڕاستەوخۆ دادگایەکی باڵاش بۆ چاودێریکردن و سەرپەرشتیکردنی بڕگەکانی دەستوورەکە دابمەزرێنرێت و هاوکات کار بۆ ئەوە بکرێت دەسەڵاتێکی دادوەری بەهێز و سەربەخۆ دابمەزرێنرێت، کە دەسەڵاتی ڕەهای بۆ لێپرسینەوە لە سەرپێچیکارانی یاسا هەبێت و هیچ کەس و خاوەن پلە و پۆستێکی حزبی و حکومی نەتەوانێت دەست لە کارووبارەکانییەوە وەر بدات. بۆیە گرنگە هێزێکی خاوەن متمانە ئەم کەرەستە نوێیەی چارەسەرکردن، وەک بەرپرسیارێتییەکی مێژوویی و ئامڕازێک بۆ کۆتاییهێنان بە کێشە و قەیرانەکانی هەرێم لە ئەستۆی خۆی بگرێت و بیکات بە یەکێک لە ئەجێندا و پڕۆژە سیاسییە سەرەکییەکانی، چونکە هەر هێزێک بتوانێت ببێتە سەرمەشق و مەشخەڵهەڵگری ئەم کارە و هێز و لایەنەکانی دیکەش ناچار بکات بە هاوپەیمانی و پشتیوانی لێکردنی، ئەوا دەتوانێت گۆڕانکاریی ڕیشەیی ئەنجام بدات و کۆتایی بەم دۆخە ناهەموارە بهێنێت. تا چیتر خەڵک و هاوڵاتیان نەبنە قوربانی بەرژەوەندیی حزبی و ململانێ سیاسییەکان. چونکە ئەگەر ئەم کارە نەکرێت مانای وایە سەرجەمی هێزە کوردییە دەسەڵاتدارەکان، بە هێزەکانی ئۆپۆزسیۆنیشەوە، بە دەستی ئەنقەست نایانەوێت دەستوور بۆ هەرێمی کوردستان دابنرێت، بۆ ئەوەی درێژە بەو گەندەڵی و ستەم و زۆردارییانە بدەن، کە سی ساڵ زیاترە لەسەری بەردەوامن.

دووەمیشیان ئەوەیە، کە خەڵک بۆخۆی بڕیار بدات بۆ کۆتاییهێنانی یەکجارەکی بەم کێشانەی ساڵەهایە ئەم وڵاتەی تەنیوەتەوە، شۆڕشێکی کۆمەڵایەتی بەرپا بکات. چونکە هاوڵاتیانی ئەم هەرێمە لەو ڕاستییە تێگەیشتوون، کێشە و گرفتەکان بوون بە بەشێکی دانەبڕاو لە ژیانی ڕۆژانە و تا ڕادەی نائومێدی بڕستی چاوەڕوانی چاکسازی لێبڕیون.

واتە یان دەبێت لە ڕێگەی دانانی دەستوورێکەوە هەوڵی چارەسەری ڕیشەیی بدرێت، یان ئەم دۆخی پاشاگەردانییە درێژەی دەبێت و کۆتایی نایەت، بە شۆڕشێکی سەرتاسەی نەبێت، کە کەس ناتوانێت پێشبینی بکات کەی و چۆن و لە کوێوە سەرهەڵدەدات.