د. كامەران مەنتك

بەشی دوازدەهەم

ئەى کەواتە مەبەستى تورکیا چییە، بۆچی باخچەلی لەو كاتەدا ئەو دەستپێشخەرییەی كرد و پەیامەكەی ئۆجەلانی لێكەوتەوە؟ ئەمە كرۆكی ئەو پرسیارەیە،  پێویستە گفتوگۆی جدی لەسەر بكرێت، نەك پەیامەكە، كە خۆی لە خۆیدا سەرئەنجامی دەستپێشخەرییەكە، كە زۆر لە قەبارەی خۆی گەورەتر كراوە، لەبەرئەوەی ڕاستە باخچەلی سەرۆكی حیزبێكی گەورەی توندڕەوی توركیایە و وەك ساویلكانە ئاماژەی پێدەكرێت، لەپشت دەوڵەتی قووڵی توركەوەیە، لە كاتێكدا دەوڵەتی قووڵ لە توركیا دوای كودەتاكەی تەموز لەلایەن ئەردۆگانەوە پەڕوباڵیكرا، ئایا كەسێك لە تاكە حزبێك، كە وڵاتەكەی چەندین حیزبی لەو گەورەتر و بەهێزتری تیایە، دەتوانێت ئەو ئەركە سەختە ڕاپەڕێنێت، لە كاتێكدا لە ناو خودی حیزبەكەی خۆیدا، كەسێك نابینییەوە نەك بە تەنیا ئامادە نەبێت دان بە بوونی كورددا بنێت، بەڵكو ئامادە نەبێت گوێ لە وشەی كوردیش بگرێت، ئەمە جگە لەوەی تاوەكو ئێستا دەوڵەت خۆی لێ بێدەنگ كردووە و تاكە وتاری فەرمی هەموو بەرپرسەكانی حكومەت، جگە لە بانگەشەی تەسلیمبوونەوە و بەكۆتاهاتنی تیرۆر شتێكی تر لە خۆوە ناگرێت! تا ئێستا بەشێوەیەكی فەرمی جگە لە هەڕەشە هیچی ترمان نەبیستووە، وەك سەرۆكی توركیا و وەزیری دادی توركی پەیامێكی پڕ هەڕەشەی هاوواتایان بە قەولی خۆیان لە تیرۆیستانی پەكەكە كرد، كە ئەگەر چەكەكانیان دانەنێن، دەیانخەنە ژێر گڵ و بەردەوە و سەریان لە لاشەكانیان جیا دەكەنەوە! باشترین لێدوان تا ئێستا هی وەزیری بەرگری توركیا بووە، كە دەڵێت:"ئەگەر ناكۆكییەكان چارەسەر بكرێن، ئەوانە كۆتاییان دێت، كە لەژێر زۆر بڕوبیانوودا تیرۆریان ئەنجامداوە!". زۆر لە سیاسەتمەدار و تەنانەت توێژەران و رۆژنامەنووسانیش پاساو بۆ ئەو هەڕەشانە بەوە دێننەوە، كە وتارێكە و ئاڕاستەی رای گشتی توركیا دەكرێت، واتە كاڵایەكە و بۆ بەكارهێنانی ناوەخۆ بەكاردەهێنرێت، بێئاگا لەوەی، كە ئەمە وتاری فەرمی توركییە و رەنگدانەوەی سیاسەتی ئەو وڵاتەیە لەو قۆناغەدا.

بەر لە هەموو شتێك دەبێت ئەوە بزانین هیچ دەوڵەتێك لەو دەوڵەتانەی كوردستانیان بەسەر دابەشكراوە، بە تەنیا ناتوانن مامەڵە لەگەڵ كێشەی كورد دا بكەن و چارەسەری بكەن، لەبەرئەوەی كێشەكە كێشەیەكی هەرێمی و جیهانی ئاڵۆزە و لەسەر بنەمای مەنزومەیەكی هەرێمی بەندە، كە تا ئەو مەنزومەیە هەڵنەوەشێتەوە و ئەو جوگرافیایەی لەسەری دامەزراوە سەر لەنوێ دانەڕێژرێتەوە، مەسەلەی كورد، بەو شێوەیەی كورد دەیەوێت و لەگەڵ دادپەروەری و مرۆڤایەتی و تەنانەت نێودەوڵەتیشدا بگونجێت، چارەسەر ناكرێت، چونكە چارەسەری راستەقینەی كێشەی كورد ئەوەیە، كە ببێتە قەوارەیەكی سیاسی تایبەت بەخۆی و وەك هەموو قەوارە سیاسییەكانی تر بتوانێت بەرژەوەندییەكانی خۆی بپارێزێت و مافەكانی خۆی پیادە بكات، ئەگینا نە لە ڕێگەی دیموكراسی و نە لە ڕێگەی ئەو پڕەنسیپە بریقەدارانەی بەرز دەكرێتەوە، ئەو كێشەیە چارەسەر نابێت، بۆیە مەسەلەی ئاشتی لەگەڵ توركیا، بەو شێوەیەی ئێستا لە ئارادایە، هیچ پەیوەندییەكی بە چارەسەری راستەقینەوە نییە و وەك ئاماژەی پێكرا تەڵەیەكی ترە بۆ كورد دانراوەتەوە و توركیا دەیەوێت خۆی لەو دابەش بوونە بپارێزێت، كە خەریكە ناوچەكە دەگرێتەوە و ئەگەرێكی زۆری هەیە بكەوێتە بەر ئەو نەشتەرگەرییە و هەڵوەشێنرێتەوە، چونكە ماقووڵ نییە لە سیستەمێكی نوێی نێودەوڵەتیدا، دەوڵەتێكی هەرێمی وەك توركیا، بەو قەبارە گەورە و لەو شوێنە جیۆستراتیژییە هەستیارەدا بێت، كە هەر كاتێك بیەوێت یاری بە سەقامگیری رۆژهەڵات و رۆژئاوا بكات، ئەو یاریكردنەی ئەم دواییەی ئەو وڵاتە لەسەر هەردوو پەتی روسی و ئەمریكی، وایكرد هەردوو وڵات لێی بێزار بن و چیتر رێگە نەدەن دەوڵەتێكی لەو شێوەیە جڵەوی هاوسەنگی هێزی ناوچەكەی لەبەردەست بمێنێتەوە، دیارە ئەو هەنگاوانەی لە سوریا دەنرێن و سەرەتاكەی دەركەوتووە، ئاماژەیەكی روونە بۆ گۆڕانی هاوسەنگی هێز و پێگەی ئەو هێزە كلاسیكیانەی دوای جەنگی یەكەمی جیهان هاتوونەتە ئارا.

ڕاستە توركیا ڕۆڵێكی گەورەی پێدرا لە رووخانی رژێمی بەشار ئەسەد، بەڵام رووخانی ئەو ڕژێمە تا ئێستا نەك هەر نەبۆتە هۆی دامەزراندنەوەی رژێمێكی ناوەندی بەهێز، كە وەك داردەستێك بە دەست توركیاوە بێت و بە ئارەزووی خۆی بەكاریبێنێت، بە تایبەتی بۆ لێدانی رۆژئاوای كوردستان، كە وەك مەترسییەكی ستراتیژی سەیری دەكات، بەڵكو بەپێچەوانەوە رووخانی رژێمی ئەسەد بووە هۆی قەتیسكردنی حكومەتێكی نەخوازراوی سوننە لە ناوەڕاستی جوگرافیای سوریادا و وەك ئاماژەی پێكرا، دەرفەتی ئەوەی بۆ دروز و عەلەوییەكان رەخساند، كە خۆیان لەو حكومەتە نوێیە دابڕن و خەونی بەهێزكردنی دەوڵەتی ناوەندی تا رادەیەكی زۆر لەو ناوچەیە كاڵ بكەنەوە، كە ئەمە بێگومان لەبەرژەوەندی كورد شكاوەتەوە و ئێستا بەتەنیا نییە بەرامبەر رژێمی سوریا و دەتوانێت لەگەڵ دوو پێكهاتەی تری سەرەكی هاوپەیمانی ببەستێت، چونكە بەرژەوەندی كورد و دروز و عەلەوییەكان هەرسێكیان لە رووبەڕووبوونەوە و خۆ پاراستن لە رژێمێكی ناوەندی خاوەن ئایدیۆلۆژیایەكی توندڕەو یەكدەگرێتەوە، كە ئەمەش خاڵێكی جەوهەرییە و پەیوەندی راستەوخۆی بە مانەوە، یاخود لەناوچوون و نەمانی ئەو سێ پێكهاتەوە هەیە.

ئەوەی دۆخەكەی بۆ توركیا ئاڵۆزتر كردووە، گەشەسەندنی هێزێكی تری نوێیە، كە لەسنوورەكانی خۆی هاتۆتە دەرەوە و هەوڵی فراوانخوازی دەدات، دیارە دوای ئەو هەڵە ستراتیژییەی بزووتنەوەی حەماس و لە دوای ئەویش حزب واللەی لوبنانی كردیان، بواریان بۆ ئیسرائیل ڕەخساند، هێزی شاراوە و لە بن نەهاتووی خۆی بخاتەگەڕ و كار لەسەر هێنانەدی ئەو خەونانە بكات، كە خودی ئەو وڵاتەی لەسەر دامەزراوە، ئەمەش سروشتی هەموو هێزێكە، كە ئەگەر لەو جوگرافیایەی لەسەریدایە زیاتر گەشە بكات، هەوڵی فراوانخوازی بدات، لەو شوێنەشدا دەوەستێت، كە هاوسەنگییەك لە نێوان قەبارەی هێزەكەی و چوارچێوە جوگرافییەکەیدا دێتەدی، دیارە ئەگەر لەسەر ئەو بنەمایە سەیری فراوانخوازییەكانی ئیسرائیل بكەین، ئەو هێرشانە بێنینە بەرچاو، كە كردیە سەر غەزە و لوبنان و دەوڵەتێكی دوور و گەورەی وەك ئێران، بە ئاسانی بۆمان دەردەكەوێت، كە تا ئێستا هاوسەنگی هێزی ئیسرائیل لەگەڵ پانتاییە جوگرافییەكەی نەهاتۆتەدی، بۆیە ئەو فراوانخوازییە بەردەوام دەبێت، بە ئاڕاستەی بواری ژیاریی(المجال الحیوی) خۆی، كە دەكاتە واژیبوونەوە بەرەو سنوورەكانی توركیا و رووباری فورات!

بە نزیكبوونەوەی ئیسرائیل لەو ناوچەیەش، دەبێتە هیوایەك بۆ ئەو گەلانەی، كە مەترسی هێزە توندڕەوەكانی ناوچەكە و ئەو هێزانەی لە پشتیانەوەن هەترەشی بردوون، بەمەش فریادڕەسێكی تر لە ناوچەكە سەرهەڵدەدات، كە ئەمە راستەوخۆ كاریگەری لەسەر پێگەی توركیا دەبێت، كە تاوەكو ئێستا وەك پۆلیسی ناوچەكە رەفتاری كردووە و هەموو هێزە لاوازەكان بۆ ئەوەی مانەوەی خۆیان بپارێزن، خۆیان خستبووە ژێر چەتری ئەو و لە مەداری ئەودا دەسووڕانەوە، ئێستا لە جیاتی ئەوەی بۆ نمونە ئۆپۆزسیۆنی سوریا پەنا بەرێتە بەر توركیا و چاوەڕوانی یارمەتی لەو بێت، وەك لە ماوەی رابردوودا بینیمان، پەنا دەبەنە بەر ئیسرائیل، لەو ماوەیەدا بینیمان دروزەكان راستەوخۆ ڕایانگەیاند، ئەوان نایانەوێت لە سوریا بمێننەوە و دەیانەوێت بچنە پاڵ ئیسرائیل، ئێستا ناوە ناوە گوێمان لە  بەرپرسەكانی ئیسرائیل دەبێت و لەسەر ئاستی باڵاش، خۆیان وەك پارێزەری پێكهاتەكانی سوریا لە كورد و دروز و عەلەوییەكان نیشان دەدەن، ئەگەر ئەو بانگەشانە تەنیا گەمەیەكی سیاسی و تەكتیكێكیش بێت، كاریگەری زۆر گەورەی لەسەر بووژانەوە و بەهێزبوونی ئەو پێكهاتانە دەبێت، بەمەش ئەو دابەشبوونەی سوریا درێژە دەكێشێت و لەكۆتایدا دەبێتە حالەتێكی دیفاكتۆ و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ناچار دەبێت مامەڵەیان لەگەڵدا بكات.

كەواتە ئەو ئیمراتۆریایەی، كە خەریكە بە شێنەیی گەورە دەبێت و گەشە دەكات و پێگەیەكی بەهێزتر لە رۆژهەلاتی ناوەراست داگیر دەكات، هاوسەنگی هێزی سەرلەبەری ناوچەكە هەڵدەوەشێنێتەوە و بەرژەوەندییەكانی لەگەڵ بەرژەوەندی ئەو نەتەوە بندەستانە یەكدەگرێتەوە، كە ماوەیەكی زۆرە بە دەست ڕژێمە حوكمڕانە تاكڕەو و ستەمكارەكانی ناوچەكەوە دەناڵێنن، ئەمە لەلایەك واتای ئەوە دەگەیەنێت، كە ئەو گۆڕانگاریانە بە لایەنیكەم لەبەرژەوەندی گەشەكردنی بە فیدڕالیزمكردنی ئەو دەوڵەتە هەرێمییانەیە، كە لەدوای جەنگی یەكەمەوە مەنزومەیەكی هەرێمی ئاڵۆزیان پێكهێناوە، لەلایەكیتر  دەبێتە هۆی بچووكبوونەوەی قەوارەی ئەو دەوڵەتە هەرێمیانە، بۆ نمونە ئیسرائیل لە رێگەی لێدانی ئێرانەوە ئاماژەیەكی راشكاوانەشی بۆ توركیا نارد، كە ئەویش لە نۆرەدایە و دەبێت چاوەڕوانی ئەوە بێت لە هەر ئان و ساتێكدا ئاگری رۆكێتەكان ئاسمانی وڵاتەكەی بتەنن، ئەمەش وەك زنجیرەیەك چاوەڕوانی تەواوبوونی ئەلقەیەك دەكرێت بۆ ئەوەی ئەلقەكەی تر دەست پێبكات، دیارە هێشتا ئەلقەی ئێران بە كۆتا نەهاتووە و دەبێت بنەمای سەربازی ئەو وڵاتە، بە تایبەتی بنەمای پڕۆژەی ئەتۆمی بە تەواوی لەناو ببرێت، كاتێكیش ترامپ دەرگای ئەو چەكانە بەرووی ئیسرائیلدا دەكاتەوە، كە بایدن دایخستبوو، ئامادەكاری بۆ پرۆژەیەكی گەورەمان بۆ دەردەخات، كە ئاڵۆزییەكان لە سوریاوە نەوەستێت و لەگەڵ لێدانی ئێران ئەو نەتەوانەی لەژیر دەستی ئەو وڵاتەدا بە زۆری بەیەكەوە كۆكراونەتەوە، راپەڕن و هەریەكە بەدوای چارەنووسی خۆیدا بگەڕێت، ئەمەش ئەوە دەردەخات، كە كێشەكان هەر لەسنوورەكانی باشووری توركیاوە ناوەستێت و دەەپەڕێتەوە سنوورەكانی رۆژهەلاتیشی، دیارە رێكخراوترین هێزیش، كە لەناوچەیەدا بۆ هەموو گۆرانكارییەك ئامادەیە پارتی كریكارانی كوردستانە، نمونەی رۆژئاواش نمونەیەكی زیندووی پراكتیكی ئەو حیزبەیە، بۆیە ئێستا رۆژئاواى کوردستان بۆ تورکیا لە هەموو بەشەکانى تر گرنگترە، دەیەوێت ئەو ئەزموونە لە بێشكەوە بحنكێنێت، یاخود بە لایەنیكەم بیخاتە ژێر كۆنتڕۆڵی خۆیەوە و وەك دیوارێك بەرامبەر فراوانخوازییەكانی ئیسرائیل بەكاری بێنێت، دوای ئەوەی نەیتوانی لە رێگەی هێزی سەربازییەوە ئەو حاڵەتە دیفاكتۆیەی هەیە تێكبشكێنێت، دەیەوێت لە ڕێگەی دانوستان و بەناو پڕۆسەی ئاشتییەوە ئەو كارە بكات.

ئاشكرایە، كە توركیا خۆی لە قەیرانێكی گەورەی ناوخۆیی و دەرەكیدا دەژیت، لە ناوەخۆدا ئابووری ئەو وڵاتە لە لێواری داڕماندایە و ئەو شەڕەی بەرامبەر كورد دایگیرساندووە، لە هەموو رووەكانی ئابووری و ئاسایش و كۆمەڵایەتییەوە بارێكی گرانی خستۆتە سەر شانی، لە لایەكیتر ئەو گۆڕانكاریانەی لە ناوچەكە روودەدەن، مەترسیان لەسەر مانەوەی توركیا وەك ئەو قەوارەیەی هەنووكە لە ئارادایە دروستكردووە، بە تایبەتیش دوای ئەوەی ئێران باڵی كراو خراوەتە بەردەم ئەگەری زەبرێكی وەك دەڵێن كەمەر شكێنەوە، گومانی تیا نییە ئەو پڕیشكە توركیاش دەگرێتەوە، لەبەرئەوەی ڕاستە ئەو هاوسەنگییە هەرێمییەی لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە لە نێوان توركیا و ئێران داڕێژراوە دووچاری قەیران هاتووە و بە كردەیی تاوەكو ئێستا بەردەوامە! بەڵام ناتوانین نكوڵی لەو راستەقینەیە بكەین، كە گەورەبوون، یاخود بچووكبوونەوەی هەر لایەكیان كاریگەری لەسەر لایەكەی تر دروستدەكات و دەبێتە هۆی تێكچوونی هاوسەنگی هێزی كلاسیكی لە ناوچەكە، دیارە ئەمەش بەڕۆڵی خۆی سەقامگیری لە كۆی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەخاتە مەترسییەوە، بۆیە وەك ئاماژەی پێكرا، دەبێت چاوەڕوانی ئەوە بكەین لە ئایندەیەكی  نزیكدا توركیاش پەڕوباڵی بكرێت، بەتایبەتیش دوای ئەوەی سەرۆكی ئەمریكا هەوڵدەدات نەك بەتەنیا رۆڵی توركیا، بەڵكو رۆڵی هەموو ئەوروپا لە چارەسەركردنی قەیرانە جیهانییەكاندا بكاتە رۆڵێكی لاوەكی و لە كورسیەكانی ڕیزی پێشەوە بیانگوازێتەوە بۆ ڕیزی دواوە، ئەو دانیشتنەی نێوان هەردوو وەزیری دەرەوەی ئەمریكا و روسیا تایبەت بە رێگەخۆشكردن بۆ كۆنگرەی لوتكەی هەردوو وڵات لە شانشینی سعودیە، لەپێناو چارەسەركردنی شەڕی ئۆكرانیا، ئاماژەیەكی ڕوونە بۆ ئەو وەرچەرخانە و هاوكات نیشانەیەكی بەرچاوە بۆ پەڕاوێزخستنی رۆڵی توركیا لە چارەسەركردنی كێشەكانی ناوچەكە، ئەمەش ئەوەمان بۆ دەردەخات، كە سیاسەتی یاریكردن لەسەر هەردوو پەتی ڕوسی و ئەمریكی، كە توركیا ماوەیەك بوو پیادەی دەكرد، نەك هەر شكستی هێنا، بەڵكو ڕێك پێچەوانە بۆتەوە، بە تایبەتی دوای دەستوەردان و گۆڕینی رژێمی ئەسەد لە سووریا!.