د. كامەران مەنتك

بەشی حەڤدەهەم

دوای ئەوەی لە ئۆكرانیاو سوریا رادەیەك بۆ پێشوەچوونەكانی روسیا دانرا، ئێستا ئەمریكا جارێكی تر لەرێگەی هێزەوە هەوڵی گەڕاندنەوە و بەهێزكردنەوەی سیستەمی تاكجەمسەری دەدات، ئەو رووداوانەی لەسوریا و توركیا روودەدات ئاماژەیەكە بۆ ئەو گەڕانەوەیەو دەكرێت وەك سەرەتایەك بۆ پڕۆسەی دابەشكردنەوەی ناوچەكە سەیر بكرێت، كە لە دوای (2003) بەهۆی هەڵسانەوەی روسیا و بووژانەوەی چین بۆ ماوەیەك سست بوو گەیشتە لێواری كەوتن ، دیارە دابەشكردنەوەی ناوچەكە بە هەموو شێوەیەك لە خزمەتی مەسلەی كورد دایە لە هەموو بەشەكانی كوردستان، بەمەرجێك، وەك ئاماژەی پێكرا كورد بتوانێت سەرچاوەكانی هێزی خۆی كۆبكاتەوەو بەشێوەیەك ئیدارەی بدات، كە لە ئاستی ئەو گۆڕانكاریانەدا بێت.

ئەگەر بەشێوەیەكی رووكەشانە سەیر بكەین، یا راستتر بڵێین لە روانگەی دۆخی باشووری كوردستانەوە سەیری دۆخی تێكڕای كورد بكەین، هەرگیز گەشبینییەك و ئاسۆیەكی روون بەدی ناكەین، بەڵام ئەگەر لەروانگەی كۆی مەسەلەی كورد و ئەو گۆڕانكارییە جیۆستراتیژیانەی لە ناوچەكەدا روودەدەن، ئەوە بەپێچەوانەی بۆچوونی یەكەم، دەتوانین زۆر گەشبین بین ئەو گەشبینییە بكەینە بنەمایەك بۆ كاركردن، لەبەرئەوەی پێگەی جوگرافی باشوور، بەشێكی بچووكە لەكۆی جوگرافیایەك، كە زیاتر لە 500 هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشەیەو ئەو شارانەی لە هەرێمدا هەن، بە بەراورد بە شارە گەورەكانی باكوورو رۆژهەڵاتی كوردستان، لەرووی واقعییەوە شاری زۆر گەورە نین و لەرێگەی پڕوپاگەندەو دروشمەكانەوە گەورە كراون، تەنانەت بەشی زۆریان سیفەتی شاریان تێدا نییە!. لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئێمە لە چوارچێوەی دەسەڵاتی سیاسیدا سەیری باشوور نەكەین، كە بەشێكە لە كۆی كۆمەڵگەی كوردی، بەڵكو دەبێت خەڵك و كۆمەڵگەی كوردستان بكەینە پێوەر، كە ئێستا ئەویش خۆی بۆتە قوربانی ئەو دەسەڵاتەی، وەك داردەستێكی داگیركەران هەموو رەفتارێكی نابەرپرسانەی بەرامبەر دەكات.

 خەڵكی باشوور لەرووی كەلتوورو هەستی نەتەوەییەوە تا ئێستا لە كۆمەڵگەی كوردی دانەبڕاون، ئەگەرچی زیانی زۆریان بەركەوتووەو لەشوێنی هەستیاریان دراوە، بەڵام هەموو بە ئومێدەوە سەیری بەشەكانی تری كوردستان دەكەن و هیوای لەسەر هەڵدەچنن، ئەو پێشكەوتنە رۆشنبیری و هوشیاربوونەوەی لە رۆژهەڵاتی كوردستان هاتۆتە ئارا، هیچی كەمتر نییە لەو پێشكەوتنە سیاسی و سەربازییەی لە باكوورو رۆژئاوای كوردستان دروستبووە، شان بەشانی ئەمە خەڵكیش باشووریش تا ئێستا چۆكی نەداوە و لە چاوەڕوانی دەرفەتێكدایە بۆئەوەی دەسەڵاتە راست بكاتەوەو قۆناغێكی تر دەست پێكات، هەرچەندە لە گۆشەیەكدا ئاخنراوە بە هەمان سیاسەتی ئەو مەنزومە هەرێمییە مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت، كە هەموو ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن لەقۆناغەكانی كۆتایی و هەڵوەشانەوەدایە.

 ئەو رووداوانەی توركیاو ئەو هەڕەشەیەی لەسەر رژێمی ئێراندا هەیە، كە پێشبینی دەكرێت لە ئایندەیەكی نزیكدا بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، دەروازەی گۆڕانكارییەكان فراوانتر دەكات و توركیاو ئێراقیش دەگرێتەوە، بینیمان توركیا لەژێر رۆشنایی ئەو گۆڕانكاریانە ئەگەر بەساختەو هەوڵێك بۆ فریودانیش بێت چۆن پەنای بۆ ئۆجەلان بردو دمگۆی بانگەشەی ئاشتی بڵاوكردەوە، هەرچەندە لەئێستادا خەریكە رووندەبێتەوەو بۆ كورد دەردەكەوێت، كە تا چەند لەو هەوڵەیدا راستگۆ بووە، بەڵام پێم وابێت ئەو روودانەی توركیا، ئەگەر بەردەوام بێت، وادەكات كوردیش ئەگەر بەهەمان شێوەو بەو پێودانگەی چەند هەفتەیەك بەر لەئێستا مامەڵەی لەگەڵ هەوڵەكانی ئاشتیدا دەكرد، بەردەوام بێت زیانێكی ستراتیژی دەكات، چونكە دۆخی توركیا بەرەو تەقینەوەیەكی جەماوەری گەورە دەچێت و ئەگەری ئەوە هەیە، توركیا وەكو باشووری كوردستان لە ساڵی (1991) جڵەوەكەی لەدەست دەربچێت و فەوزایەكی سیاسی ئەو وڵاتەش بگرێتەوە، ئەمەش دەرفەتی ئەوە بۆ كوردەكانی باكوور، بە تایبەتیش پەكەكە دێنێتە پێشەوە. كە لەجیاتی ئەوەی بەو شێوەیەی رابردوو بیر لە ئاشتی و قۆناغێكی تر لە خەبات بكاتەوە، بیر لەوە بكاتەوە لە باكووریش هاوشێوەی باشوورو رۆژئاوا حالەتێكی دیفاكتۆ بسەپێنێت، لەمبارەیەوەش، واتە لەرووی ئیدارەدان وبەڕێوەردنی شارەكانەوە، باكوور ئەزموونی بەڕێوەبردن و مامەڵەكردن لەگەڵ ئیدارەو پڕۆسەی هەڵبژاردن و ... هتد، لە هەموو بەشەكانی تر سەركەوتوو تر بووە، بۆیە ئەو ئاستەنگانەی لەبەردەم شێوازی ئیدارەدان لەباشوور دروست بوو، لەبەردەم باكوور دروست نابێت، رووداوەكانی باشوور و رووداوە چاوەڕوانكراوەكانی باكوور لە دوو قۆناغی جیاوازدان و ئەو مەنزومە هەرێمییەی باشووری لە خەونەكانی خۆیدا دابڕی، ئێستا خۆی خەریكە دووچاری هەمان چارەنووس دەبێتەوە، ئەمە جگە لەوەی ئەو هێزەی باكوورو رۆژئاوا بەڕێوەدەبات، هێزێكە لەسەر بنەمای خەڵكی كورد، نەك چەند بنەماڵەیەكی سیاسی، سەرچاوەی گرتووەو ئەوان دەتوانن باشتر نوێنەرایەتی ئەو قۆناغە بكەن. ئەوە ئەو بنەمایەیە، كە گریمانەی تیووری ئەو نووسینەی لەسەر داڕێژراوە، واتە كاتێك دەڵێین گوێزرانەوەی سەنتەری هێز لە باشوورەوە بۆ رۆژئاوا، واتە گۆڕانی دەسەڵات لە دەرەبەگ و بنەماڵە سیاسییەكانەوە بۆ خەڵكی رۆشنبیرو تێكۆشەری كوردستان، كە لەماوەی سەد ساڵی بەناو بزووتنەوەی كوردایەتیدا لە باشوور پشت گوێخراوە، خراوەتە خزمەتی چینە دەرەبەگ وبنەماڵە ئاینییەكانی كوردستان هەمیشە رۆشنیران و چینی خوارەوەی كۆمەلگە لەبەردەرگای ئەو چین و توێژانەی سەرەوە وەستاون!.

ئەمە نیشانی دەدات، كە كۆمەلگەی كوردی بە تەواوی ئامادەیە بۆ هەموو گۆڕانكارییەك، لەسەر ئاستی سیاسیش رێگە نەدات هەمان ئەو ئەزموونانە دووبارە بێتەوە، كە لەمێژووە پڕشكستكەی سەد ساڵی رابردوودا هەمیشە لە دووبارە بوونەوەدا بووەو لە شكستێكەوە بۆ شكتێكی تر هەنگاوی ناوە، لەبەرئەوەی ناوچەكە خەریكە لەسەر بنەمایەكی تر دادەڕێژرێتەوە، كە سیستەمی ویستڤالیا، تێكدەشكێنێت، دیارە ئەمریكا لەدوای راگەیاندنی سیستەمی تاكجەمسەرییەوە تاوەكو ئێستا بەردەوام لە هەوڵی تێكشكاندنی ئەو سیستەمە بووەو بۆئەوەی ناوچەكە لەسەربنەمایی جیهانگەرایی و بالادەستی خۆی دابڕێژێتەوە، كە دەرئەنجامی ئەمەش هەلوەشانەوەی دەوڵەتەكان دروستبوونی قەوارەی سیاسی بچووكە، واتە چیتر دەسەڵات لە ناوەندەوە چر ناكرێتەوە، لە بواری پڕاكتیشكیدا ئەو سیستەمە چیتر بەرگەی ئەو گۆڕانكارییانە ناگرێت، كە شۆڕشی ئەلیكترۆنی و گەیاندن، واتە پیشەسازی بچووك لەگەڵ خۆیدا هێناویەتی، ئەگەر بەوردی سەیری دروستبوونی سیستەمی ویستڤالیا بكەین، بۆمان دەردەكەوێت وەك رەنگدانەوەیەك بوو بۆ شۆڕشی پیشەسازی، كە لەسەر بنەمای پیشەسازی گەورە دامەزرا، بۆ نمونە پیشەسازی ئاسن و شەمەندەفەرو ... هتد، ئەمەش پێویستی بەدەوڵەتی خاوەن جوگرافیای گەورە دەكرد، بەڵام شۆڕشی گەیاندن، كە زیاتر پشت بە پیشەسازی بچووك دەبەستێت و قۆناغی پیشەسازی گەورەی تێپەڕاندووە، پێویستی بە دەوڵەتی گەورەو جوگرافیای گەورە نییە، كە چین و روسیا تاوەكو ئێستا شێلگیرانە بەرگری لێدەكەن، بەڵكو پێویستی بەو دەوڵەتۆكانە، یاخود هەرێمۆكانەیە، كە لەساڵی (1991) بنەماكەی لە هەرێمی كوردستان دەركەوتوو دواتر پەڕییەوە ئەوروپای رۆژهەڵات، ئەمەش وەك بەشێك دەبێت، یاخود دەتوانین بڵێین بەشێكە لە ستراتیژی دامەزراندنی حكومەتیكی فیدڕالی جیهانی، كە رۆژئاواییەكان لەسەردەمی نوێدا لەرێگەی پێشكەوتنە پیشەسازییەكانەوە كاری بۆ دەكەن وستراتیژی ئەمریكاش لەسەردەمی دوناڵد ترامپدا لەو چوارچێوەیەدا دەخولێتەوە، ئەو گالتەجارییەی ترامپ مامەلەی پێ لەگەڵ ئەو قەوارە سیاسییە كلاسیكییانە، واتە ئەو دەوڵەتانە دەكات، بەروونی ئەو ئاڕاستەیەمان بۆ روون دەكاتەوە.

ئەو هەنگاوە پراگماتیكیانەی ئیدارەی نوێی ئەمریكا بەخێرایی دەینێت، ئەو هەوڵانەی لە بواری رۆبۆت و دروستكردنی هێزی گەورەی رۆكێتی تایبەت بە بۆشایی ئاسمان دەیدات، لەوانە بوونی كەسێكی وەك ماسك بەراوێژكاری سەرۆكی ئەمریكا، ئاماژەیەكی روونە بۆ ستراتیژی ئەمریكا، كە دەیەوێت گۆی زەوی تێپەڕێنێت وبەرەو بۆشایی ئاسمان وفراوانكردنی جوگرافیای مرۆڤ هەنگاو بنێـت، بێگومان ئەمەش گۆڕانكارییەكانی جیهان و ناوچەكە خێراتر دەكات، ئەگەر هاتوو ئەو هەڕەشانەی لە ئێران دەكرێت بكەوتە بواری جێبەجێكردنەوە، واتە تەرجومەی كردار بكرێت، گۆڕانكارییەكی وا لەگەڵ خۆیدا دێنێت، لە پێنج سەد ساڵی رابردوودا گۆڕانكاری لەو شێوەیە نەبووە، لەبەرئەوەی لێدانی ئێران بەشێكە لە لێدانی حەوشەی دواوەی جیۆپۆلەتیكی روسیا، هاوكات ئەو دۆخە ئابووری و سیاسییەی خەڵكی ئێران تیایدا دەژیت، ئاماژە بۆ ئەوە دەكات، دۆخی ناوەخۆی ئێران بۆ هەمووگۆڕانكارییەكی لەو شێوەیە ئامادەیەو ئەگەر هەرڵیدانێكی لەو شێوەیە رووبدات، دەبێت چاوەڕوانی تەقینەوەیەكی جەماوەری گەورە بكەین، كە بۆیەكەم جار لە سەردەمی مۆدێرنیتەدا ئێران دەخاتە بەر سەرەنیزەی دابەشبوونەوە، لەبەرئەوەی وەك ئاماژەی پێكرا، لە هەردوو جەنگی یەكەم و دووەمدا ئێران بەشداری شەڕی پینەكراو بەسەلامەتی لێی دەرچوو، بەڵام ئەمجارەیان وا پێناچیت هەمان چارەنووسی هەبێت، چونكە بنەماو ژێرخانی پێشكەوتنەكان ئەوە دەسەپێنێت، كە دەبێت جوگرافیای ئەو دەولەتەش دابڕێژرێتەوە. لەراستیدا هەر گۆڕانكارییەك لەئێران هاوشێوەیی توركیا، بە تەنیا پەیوەندی بە ناوخۆی قەوارەی سیاسی ئەو وڵاتەوە نییە، بەڵكو كاریگەرییەكەی دەپەڕێتەوە بۆ رۆژهەلاتی ناوەڕاست و ئاسیای ناوەڕاست، واتە ئەو دەولەتانەی دەكەونە حەوزی دەریای قەزوێن، لەو گۆشە نیگایەوە دەتوانین هەر گۆڕانكارییەك لە ئێران رووبدات، بە گۆڕانكاری لە كۆی سیتەمی سیاسی ئەو تەختە جیۆستراتیژییە ببەستینەوە، كە كۆی ناوچەی ئاسیای ناوەڕاست بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبەستێتەوە،  ئەمەش بەشێوەیەك لە شێوەكان دەكاتە باڵكردنی روسیا لەو بلۆكە جیۆستراتیژییەی دەیگەنێتە ئاسیای ناوەڕاست و ناوچەی كەنداو. بۆیە دەبێت كورد بەوردی خۆی بۆ ئەو قۆناغە ئامادە بكات و وەك باسیش كرا، ئەركی ئەو قۆناغە لە توانای ئەو دەسەڵات و هێزە سیاسیانە گەورەترە، كە وەك دەرهاویشتەیەكی گۆڕانكارییەكانی هەردوو جەنگی یەكەم ودووەمی جیهانی دروستبوون و بەشێوەیەك چەقیانبەستووە، كە ناتوانن لە شوێنی خۆیان هەنگاو هەڵێنن و لەبەرژەوەندییە تەسكەكانی خۆیان چاویان هیچی تر نەبینێت.

بۆیە لەگەڵ هاتنە ئارای ئەو گۆڕانكارییانە، بەتەنیا هێزە فەرمییەكان، واتە دەوڵەتەكان هەڵناوەشێنەوە، بەڵكو ئەو هێزە كلاسیكیانەش لەگەڵیدا هەڵدەوەشێتەوە، كە وەك وەك تایەكی هاوسەنگی هێز لەنێوان حكومەتەكانی ناوەندی و ئۆپۆزسیۆنی چەكداری لەپێناو پاراستنی سەقامگیری ناوچەكەو هێشتنەوەی هەموو سەرەداوەكان لە دەستی هێزە جیهانییە باڵادەستەكان دروست كراون، لەبەرئەوەی كاتێك تەنیا هێزێك هەژموونی جیهانی خۆی دەسەپێنێت، چیتر پێویستی بەو هاوسەنگییە هەرێمییە نامێنێت، كەسەرچاوەكانی دارایی ئەو هێزە دادەدۆشێت و لەپێناو هێشتنەوەی ئەو هاوسەنگییەدا، زیانی دارایی گەورە پێدەگەیەنێت، بە تایبەتیش لەسەردەمێكدا، كە گەشەی خودی ئابووری جیهانیش خەریكە دادەڕێژرێتەوە. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرسامییە، هەندێك جار ئەركی بەشێك لەو گۆڕانكاریانەش دەخرێتە ئەستۆی هێزو كەسانێك، كە نەیانتوانیوە هاوشانی قۆناغەكە بڕۆن و تێیبگەن، بۆنمونە ئەوەی لە سوریا روودەدات كۆمەڵێك پارادۆكسی سەیر لە خۆوە دەگرێت، لەلایەك جۆرێك لە دابەش بوون نمایش دەكات، وەك رەخساندنی دەرفەت بۆ دروزەكان، یاخود عەلەوییەكان، كەرژێمی سوریا لەژێر دەسەڵاتی ئەواندا بوو، بۆئەوەی بیر لەدروستكردنەوەی هەرێمێك بكەنەوەو ئامادە نەبن، لەژێر دەسەڵاتی نوێی سوریادا بمێننەوە، بێگومان ئەمە جگە لەكورد، كە زۆر پێش ئەوان ئەو دەرفەتەی بۆ رەخسا، لەلایەكی تر بە پێچەوانەی ئاڕاستەی گۆڕانكارییەكان، دەسەڵاتێك لە دیمەشق دامەزراوە، كە دەیەوێت پێچەوانەی شەپۆڵەكە مەلە بكات و هەوڵی سڕینەوەی ئەوانەی ترو دامەزراندنی دەسەڵاتێكی ناوەندی بدات، ئەگەرچی لە روكەشدا هەندێكجار ئەو نیازەی خۆی دەشارێتەوەو وەك هێزێكی كراوە، خۆی دەنوێنێت، كەدەتوانێت بەیەكەوە ژیانێك بەرهەم بهێنێـت، كە سەقامگیری بۆ ئەو وڵاتە بگەڕێنێتەوە، بەڵام كوشتار و رەشەكوژی عەلەوییەكان و راگەیاندنی، راگەیاندنی دەستووری، ئەو نواندنەی پووچەڵ كردەوەو هیچ بەهایەكی بۆ ئەو رێكەوتنەش نەهێشتەوە، كە لەگەڵ كورد دا كردیان، رەفتارەكان و كردارەكانیان تا ئێستا ئەوەی دەرخستووە، كەلەگەڵ یەك ئاكوف و تەبا نین!.