د. سەردار عەزیز

ئەم ماوەیە زۆر سەرقاڵم بۆیە کاتم نەبوو دیدەکانم دەربارەی ڕوداوەکان بنوسم. لێرەدا چەند سەرنج و سەرچاوەیەک بەرچاو دەخەم بۆ ئەو بەڕێزانەی خوازیارن کە بە قوڵی لە پرسەکە تێبگەن. دیارە بۆ هەموو دیاردەیەک و ڕوداوێک تێگەیشتنی روداویی هەیە، تێگەیشتنی فیکریی لە گەڵ ڕەهەندی تری جیوپۆلەتیکی و دەزگایی.

یەکەم چەمک گرنگە کە لێی تێبگەیت، چەمکی دەسەڵاتخوازیی ڕکەبەرییە. ئەم چەمکە لە لایەن Steven Levitsky and Daniel Ziblatt  لە ساڵی ٢٠١٨ لە کتێبی چۆن دیموکراسی دەمرێت داڕێژرا. مەبەست لێی ئەوەیە کە چۆن لە هەناو دیموکراسیدا دەسەڵاتخوازیی بەرجەستە دەبێت، لە ڕێگای سنوردارکردن و ڕێگرییکردن لە ئۆپۆزسیون.

ئەگەر دەتەوێت زیاتر قوڵ بیتەوە لە پرسەکە لە ڕاستیدا بیرمەندی ئیتالی جۆرجیو ئەگامبیان پرۆژەیەکی گەورەی هەیە کە چۆن سیستەمێک لە هەناو خۆیدا بنەماکانی خۆ بەتاڵکردنەوەی هەڵگرتوە. بۆ نمونە، لە دەستوردا مافی دۆخی ئاوارتە یان عورفی دراوە بە سەرۆک کە بە پێی یاسا مافی هەیە کە دەستور پەک بخات. بەم پێیە دەستور لە هەناویدا بنەمای دژ بە خۆی هەڵگرتوە، ئەمە بۆ ئازادیش ڕاستە ئەگەر هۆبزییانە لێی بنوڕین کە بنەمای ئازادی قبوڵکردنە، لە بەرامبەر ئاسایشدا.

ئەمە بۆ دیموکراسیش وەهایە کە چۆن ڕێگە دەدات دژ بە دیموکراسی لە هەناو دیموکراسی بونی هەبێت. چارلس تیللی ئەمە ناو دەنێت دی-دیمکراسی. بەم پێیە دیموکراسی ئەگەر بەردەوام بەهێز نەکرێت و نوێ نەکرێتەوە ژەنگ دەگرێت یان دەگەنێت.

لە دۆخی تورکیدا چۆنێتی بەرجەستەبونی دەسەڵاتخوازی ڕکەبەری ڕەنگە بێرک ئیسن کەسێکی گونجاو بێت. هەروەها دیدارێکی بەڕێز حەمید بۆز ئەرسەلان هەیە بە زمانی فارسییە دەربارەی دۆخی تورکای زۆت بە سودە. ببورن هیچی کوردی نیە. دیارە دەکرێت زۆر قسە لە سەر گونجاوی دۆخی جیوپۆەلتیکی بکرێت دەربارەی کۆتایی دیموکراسی تورکی، لە هەناو دۆخی لاوازبونی دیموکراسی لە دونیادا. لە هەمانکاتدا وەها دیارە دۆخی دەسەڵاتخوازیی ڕەکەبەریی ناتوانێت درێژە بکێشێت، بۆیە یان دەبێت ببێت بە دیکتاتۆریی تەواوی یان دیموکراسی. ئێستا تورکیا لەم دوو ڕیانەدایە.