ئارام ره‌فعه‌ت

لەم رۆژانەدا دەرکەوتن و نماییشی دەروێشەکان بەهۆی بۆنەیەکەوە، سەرنجی هەموو لایەکی بۆ پرسی تەریقەتەکان راکێشاوە.  فۆرمی ئیسلامی تەریقەتی بەهەردوو شێوازە دەروێشی و سۆفییەکەیەوە کە لە قادری و نەقشبەندیدا رێکخراون، فۆرمە ئەسڵ و رەسەنەکەی ئیسلامی کوردییە، بۆ چەندان سەدە ئاوێتەی کەلتور و شیوازی ژیان تاڕادەیەکی زۆریش رۆحی کوردی بووە. ئەم بابەتەی خوارەوە هەوڵێکە بۆ ناساندنی زیاتری ئیسلامی کوردی.

دەسپێک:

لەجوڵانەوەکەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهرییەوە تاهەرەسی شۆڕشی ئەیلول لەساڵی ١٩٧٥، جگە لەجوڵانەوەکەی سمکۆو سەرهەڵدنەکەی ئارارات، هەموو سەرهەڵدان و جوڵانەوە رزگاریخوازییەکانی کوردستان لەلایەن شێخانی تەریقەت و ئەو مەلایانەی کە لەحوجرەکانەوە دەرچوون رابەرایەتی کراون. دیارترین نموونەی ئەو رابەرانەش شێخ مەحمودی نەمرو شێخ سەعیدی پیران و شێخ ئەحمەدی بارزان و سەیید رەزاو قازی محەمەد و دواتریش مەلا مستەفای بارزانن. زۆرجار ئەو پرسیارە دەوروژێنرێت کە بۆچی تا نزیک بەسەدەیەک جوڵانەوەی رزگاریخوازی کوردستان لەلایەن رابەرو سیمبۆلە ئیسلامییەکانی کۆمەڵگای کوردەواری رابەرایەتی کراوە؟ رەنگە رۆڵی ئیسلام لەکۆمەڵگای کوردەواریداو پابەندی کورد بەئیسلامەوە ئاسانترین و باوترین وەڵام بێت. ئەم تێزە جگە لەئیسلامییەکانی کوردستان هەندێک لەئەکادیمییە رۆژئاواییەکان لەوانەش مارتن ڤان بروینسەنس و مایکل گەنتەرو دەیڤد ماکدۆوال لەسەری کۆکن. ئەکادیمییە تورکەکان، بەتایبەت ئەوانەی کە بەزمانی ئینگلیزی دەنووسن، هەنگاوێک واوەتر دەچن و هەوڵدەدەن رۆڵی سیمبۆلە ئایینییەکان لە جوڵانەوەی رزگاریخوازی گەلی کوردستان وەک ئاماژەیەک بۆ تەعەسووبی ئایینی و خێڵەکێتی و دواکەوتوویی کۆمەڵگای کوردستان لێکبدەنەوە.

بەڵام پرسیارگەلێک دێتە پێشەوەو ئەم تێزەی سەرەوە (پابەندی یان تەعەسوبی ئایینی کوردەکان) ناتوانێت وەڵامیان بداتەوە، لەوانەش: بۆچی سەرەڕای ئەوەی کەئیسلام نزیک لەسەدا ٩٥ی دانیشتوانی عێڕاق پێکدەهێنێت و لەساڵی ١٩٢١-ەوە ئیسلام ئایینی رەسمی دەوڵەتی عێراقی بووە کەچی ئەم ئایینە نەیتوانیوە ببێتە ناسنامەی هاوبەشی نێوان کوردو عەرەب؟ بۆچی سیمبۆلە ئایینییەکانی کوردستان حزبی ئیسلامییان دانەمەزراندو رابەرایەتی جوڵانەوەی ئیسلامییان نەدەکردو لەبری ئەوە رۆڵی بێهاوتایان لەبزاڤی نەتەوەیی کوردی ئاراستە عەلمانیدا بینی. یان بۆچی سەرەڕای ئەم رۆڵە رابەرایەتییەیان، کەچی لانیکەم تاساڵی ١٩٨٨ سەرجەم پارتە سیاسییەکانی کوردستان ئاراستەیەکی غەیرە ئاینیی عەلمانی و زۆربەشیان چەپی هەبووەو تاکە حزبێکی ئیسلامی لەکوردستان دانەمەزراوە؟ پرسیارێکی تر ئەوەیە کە بۆچی نوخبەی مەلا کوردەکان، هەر لەیەکەم جیللییەوە، واتە لەشەرەفخانی بەتلیسی و ئەحمەدی خانی و حاجی قادری کۆییەوە تادوا جیللی، واتە قانیع و هێمن و هەژار، دەبنە داهێنەرو پێشەنگی هزری نەتەوەیی و نەبوونە مونەزیرو بانگخوازی ئیسلامی سیاسی وەک لەئێستادا ئیسلامییەکان و هەندێک لەو مەلا کوردانەی کەدەرچوی زانکۆو پەیمانگە ئیسلامییەکانی عێراقن (نەک حوجرەکانی کوردستان) دەیکەن. دوا پرسیاریش کە ئەم تێزە ناتوانێت وەڵامیبداتەوە ئەوەیە کەبۆچی تائێستاش کوردستان هەلقەی لاوازی ئیسلامی سیاسییە لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی ئیسلامیدا؟.

بەپێچەوانەی ئەم تێزەی سەرەوە، ئەم بابەتە جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کەتایبەتمەندییەکانی ئەو فۆرمە ئیسلامەی کە لەکوردستاندا هەبووەو هەیە، واتە ئیسلامی کوردی، وەڵامە بۆ رۆڵی ئەم سیمبۆلە ئایینییانە لەبزاڤی کوردستانیدا.

ئیسلامی کوردی چییە؟

ئیسلامی کوردی فۆرمە کوردێنراوەکەی ئیسلامی بنچینە-عەرەبییە و بۆ سەدان ساڵ لەکوردستاندا پەیڕەوکراوە. ئەم ئیسلامە زادەی حوجرەو تەکییەو خانەقاکانەو لەپرۆسەیەکی گونجاندنی سەدان ساڵەدا لەگەڵ کەلتوورو بارودۆخی کوردستاندا بەرگێکی کوردی کردۆتە بەر ئیسلامی سەرەکی (عەرەبی) و کۆمەڵێک بنەماو پرەنسیپ لەئیسلامی سەرەکی لابراوەو هەندێکی تر کە کەم تازۆر بەئیسلامی بنچینە نامۆن موتوربە کراوە.

ئیسلامی عەڕەبی (فەرمی) چییە؟

ئایینی فەرمی خەلیفەو سوڵتانەکان بووەو ئێشتاش ئایینی رەسمی زۆربەی دەوڵەتە عەرەبییەکان و ناوچەکەیەو ئەو ئایینەشە کە لەکۆمەڵگا عەرەبییەکان (لەوانەش سوننەکانی عێراق) پەیڕەودەکرێت و کراوەو لەسەرەتای سەدەی بیستەمیشەوە لەفۆڕمی ئیسلامی سیاسیدا دەردەکەوتووە. ئەم فۆرمەی ئیسلامە رەهەندو جەوهەرێکی سیاسی و مەیلی حوکمڕانیکردنی کۆمەڵگەی هەیەو دەکرێت بەئیسلامی بنچینە یان ئیسلامی فەرمیش پۆلێن بکرێت.

زەمینەی سەرهەڵدان و گەشەکردنی ئیسلامی کوردی:

بەرلەوەی بێمە سەر تایبەتمەندییەکانی ئیسلامی کوردی تیشکێک دەخەمە سەر ئەو زەمینەیەی کە ئیسلامی کوردی تێیدا سەریهەڵداوەو گەشەی کردووە.

یەکەم: سیستەمی میرنشینی

لەڕووی مێژوییەوە ئیسلامی کوردی زادەی سیستەمی حوکمڕانی میرنیشینییە لەکوردستاندا. بەدوای رووخانی ئیمپراتۆریەتی ساسانی و غەزووی عەرەبە موسوڵمانەکان بۆ ناوچەکە، هیچ کاتێک کوردستان راستەوخۆ لەلایەن غەیرە کوردەکانەوە حوکمڕانی نەکراوە. کوردستان تەنها بەناو لەژێر کۆنترۆڵ و قەڵەمڕەوی عەرەبە ئەمەویەکان و عەباسییەکان و دواتریش تورکە عوسمانییەکان و سەفەوی و قاجارەکاندا بووە. لەڕاستیدا حوکمڕانی سیستەمی میرنشینی کوردستان شێوەیەک لەحوکمی کۆنفیدراڵی یان فیدراڵی بوو. لەبەرئەوە ئیسلامی فەرمی (ئیسلامی-عەرەبی)و سیستەمی میللەت نەیتوانی بەسەر خەڵکی کوردستاندا بسەپێنرێت و ئەو پرۆسە ئەسیمیلەێشن و تاواندنەوەی کە بەسەر گەلانی تری ناوچەکەدا هات لەکوردستاندا شکستی هێنا. لەسەردەمی میرنشینەکاندا نە لەشکری خەلیفەو سوڵتانەکان ئامادەبوون و نە سوڵتان دەیتوانی موفتییەکی حەنەفی بەسەر کورد بسەپێنێت و نە مەدرەسەی ئایینی سوڵتان لەکوردستاندا هەبوون و نە ناوی سوڵتان و خەلیفەش لەوتاری هەینیدا دەهات. بەڵکو،  میرەکان لەشکری خۆیان هەبوو، لەوتاری هەینیدا ناوی میرە کوردەکان دەهات، مەدرەسەو حوجرەی کوردی هەبوون و میرەکان موفتی شافیعیان دادەنا.

دووەم: شەرعییەتی میرنشینی

 میرنشینەکان فیدراسیونێکی عەشیرەت و خێڵەکان بوون و میرەکانیش لەبەهێزترین ئەو خێڵانە یان بنەماڵەکانی ناوچەکە بوون، بۆیە نە میرەکان و نەمیرنشینەکانییان شەرعییەتی خۆیان لەڕۆڵ و پێگەیان لەناو ئاییندا وەرنەدەگرت و ئایین سەرچاوەی دەسەڵاتییان نەبوو کەئەوەش بەپێچەوانەی حوکمی سوڵتان و خەلیفەکان بوو کە دین سەرچاوەی شەرعییەت و حوکمڕانییان بوو. بەم جۆرە. میرنشینەکانی کوردستان سرووشتێکی دونیاییان واتە عەلمانییان هەبوو، سەرەنجام گرنگترین جیاوازی ئیسلامی کوردی دەردەکەوێت ئەویش لەدەستدانی ئەو سرووشت و جەوهەرە سیاسییەیە کە لەئیسلامی بنچینە-عەرەبی/تورکیدا دەبینرێت.

سێیەم: حوجرەو مەدرەسەی کوردی

هۆکارێکی تری دەرکەوتن و سەرپێکەوتنی ئیسلامی کوردی، خوێندنی ئایینی سەربەخۆ بوو لەکوردستان. مەدرەسە ئایینییەکانی کوردستان سەر بەمەدرەسە ئایینییە ئیسلامییەکانی تری نەتەوەکانی تر نەبوون. مەنهەج و خوێندن لەحوجرەو مەدرەسەکاندا جیاواز بووە لەوانەی کە لەسایەی سوڵتانەکاندا خوێنراوە و کەمتر خۆی لەقەرەی مەسەلە سیاسییەکان داوە. مەدرەسەو حوجرە کوردییەکان تەنها لەکوردستان دامەزران و لەهەمان کاتیشدا فەقێکان لەهەموو گۆشەیەکی کوردستان روویان تێدەکردن. حوجرەکان تۆڕێکی پەیوەندی فراوانییان لەکوردستاندا پێکهێناوەو فەقێکان بەدوای خوێندندا سنووری ئیداری و جوگرافیایی میرنشینەکانیان بڕیوەو مەزهەبی شافیعی و شیعرو ئەدەبییاتی کوردی و فارسییان بەسەرتاپای کوردستاندا بڵاوکردۆتەوە.

چوارەم؛ کۆمەڵگای پەراوێز

هۆکارێکی تری جیاوازی ئیسلامی کوردی لەئیسلامی بنچینە ئەوەیە کە هەر میرنشینێک سنوورێکی جوگرافی دیاریکراوی هەبوو، کەئەمەش ببووە هۆی درووستبوونی کۆمەڵگای پەراوێزو لێکدابڕاو. کارلێکی فاکتەرگەلی وەک غاییبی سیستەمی میللەت و ئیسلامی فەرمی و ناوچەی لەیەکتر دابڕاو لەڕووی ئیدارییەوە زەمینەیەکی لەباری رەخساند کەبوارێک بۆ مانەوەی عادات و بیروباوەڕی نامۆ بەکەلتووری عەرەب و ئیسلامی فەرمی و ئایینی ناوچەیی (غەیرە ئیسلامی) و لۆکاڵیی و سەرەنجام دەرکەوتنی ئیسلامی کوردی بەتایبەتمەندی خۆیەوە و دەرکەوتن و پاراستنی بیروباوەڕی تەواو نامۆ بەبنەماکانی ئیسلامی فەرمی-عەرەبی/تورکی.

تایبەتمەندییەکانی ئیسلامی کوردی:

ئیسلامی کوردی بەکۆمەڵێک تایبەتمەندی لەو ئیسلامە جیادەکرێتەوە کە لەلایەن نەتەوەکانی تر پەیڕەو دەکرێت جیادەکرێتەوە، گرنگترین تایبەتمەندییەکان ئەمانەی خوارەوەن:

یەکەم: لێبوردەیی و قەبووڵکردنی فرەیی

بەجیاواز لەسەرجەم وڵاتانی ئیسلامی کوردستان وڵاتی زیاتر لەبیست دین، مەزهەب، تەریقەتە لەوانەش ئایینەکانی ئیسلام و مەسیحی و جولەکەو ئێزیدی و یارسانی. مەزهەبەکانی شیعەو سوننەو عەلەوی و قزلباشی و شەبەک و سارلی، تەریقەتەکانی قادری و نەقشەبەندی و لقەکانی ئەو تەریقەتانە، لەوانەش بەرزنجی و تاڵەبانی و کەسنەزانی و ریفاعی لەتەریقەتی قادری و بارزانی و هەقەو نەهری لەڕێبازی نەقشبەندی. لەم رووەوە کورستان کۆنترینن نموونەی وڵاتی فرە کەلتووری و ئاینییە لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست و تەنانەت جیهانیشدا.

چەند نموونەیەک لەسەر لێبووردەیی و فرەیی ئایینی لەکوردستان \دا

- لەناو هەندێک عەشیرەتی کوردیدا سێ دین هەبووەو تائێستاش هەیە. لانی کەم چوار عەشیرەت هەن کە هەرسێ ئایینی ئیسلام و ئێزیدی و مەسیحی تێدایە لەوانەش عەشیرەتی داسیکان، عەلیان و دەرمانە و هەوێرکان لەباکوری کوردستان. رۆلەکانی عەشیرەتی سیندی پەیڕەوی هەردوو ئاینی مەسیحی و ئیسلامین. عەشیرەتی بارزان هەردوو دینی جولەکەو موسوڵمانی تێدا بووە، لەناو شەبەکەکاندا شیعە و سوننەو سارلی هەن.

- لەزۆربەی ئەو دێهاتانەی کوردستان کە جولەکەکانی تێدا ژیاوە، ئەگەر لەو دێیەدا ئاغا نەبووبێت ئەوا مەلای گوندەکە بۆتە پارێزەرو چاودێری جولەکەکان و نەیانهێشتووە کە لەسەر بنەمای ئایین غەدرییان لێبکرێت.

-  میرەکانی بەدرخان یەکەم دەسەڵاتدار دەژمێردرێن کە بەندێکی خەلیفە عومەر کوری خەتاب و خەلیفە عومەر بن عەبدولعەزیزییان ئیلغا کردەوە کە بەسەر ناموسوڵـمانەکانیاندا سەپاندووە کەدەڵێت نابێت غەیرە موسوڵمانێک لەناو موسوڵماناندا سواری ئەسپ بێت و یان شمشێر هەڵبگرێت. بەدرخانییەکان مەسیحییەکانی ژێر قەڵەمڕەوی خۆیان ئازادکردووە لەسواربوونی ئەسپ و هەڵگرتنی چەک لەناو موسوڵمانەکاندا.

- زۆرێک لەشێخەکان هێندە بێجیاوازی بوون لەگەڵ غەیرە موسوڵمانەکان بەتایبەت مەسیحییەکان بۆیە بەشێخی موسوڵمان و مەسیحی ناوبانگیان دەرکردووە، لەوانە شێخ عوبەیدوڵلای نەهری و شێخ عەبدولسەلامی بارزان.

- تەقسی کریڤ لەنێوان خێزانێکی موسوڵمان و ئێزیدیدا. خێزانە ئێزیدییەکان زۆرجار بۆ سوننەتکردنی کوڕەکانیان پیاوێکی موسوڵمانی کورد بانگهێشت دەکەن. مناڵەکە لە باوەشی پیاوە موسوڵمانەکە سوننەت دەکرێت و دەبێت خوێنی مناڵەکە بڕژێتە سەر جلی پیاوەکە. وەک ئاماژەیەک بۆ پاککردنەوەی خوێن پێوەندی خوێن دایکی مناڵەکە هەڵدەستێت بەخاوێنکردنەوەی ئەو جلانە،. لەوساوە، مناڵەکە و پیاوە موسوڵمانەکە دەبنە کریڤی یەکتری. پیاوە موسوڵمانەکە دەبێتە حەرەم و پارێزەری ئەو ماڵە ئێزیدییەو وەک برای خوێنی لەکاروبارەکانی ئەو ماڵەدا کاریگەری هەیە.

دووەم: ئایینی فەرمی میرنشینەکان

جیاواز لەگەلانی تری موسوڵمان لەکوردستان ناسنامەی ئایینی میرنشینەکان (فەرمانڕەواکان) نەکراوەتە بنەما بۆ حوکمڕانی و زۆرجاریش ئایینی غەیری ئیسلامی وەک ئایینی فەرمی میرنشینی قەبووڵ کراوە. بۆ نموونە، ئایینی یارسانی (ئەهلی هەق) و زمانی پیرۆزی ئەو ئایینە، واتە زاراوەی گۆرانی، ئایین و زمانی فەرمی میرنشینی ئەردەڵان بووە، کە یەکێک بووە لەگەورەترین و پڕ تەمەنترین میرنشینەکانی کوردستان.

سێیەم: پەیڕەوکردنی مەزهەبی شافیعی

هەرچەندە مەزهەبی شافیعی گەشەی نەکردووە بۆ ئایدۆلۆژیای کوردان، بەڵام هەموو کوردە سوننەکان لەهەموو پارچەکانی کوردستان موقەلیدی ئەو مەزهەبەن و کورد بەهۆی ئەو مەزهەبە لەفارس و ئازەرییە شیعەکان و لە عەرەب و تورکە حەنەفییەکان جیادەکرێنەوە. لەکوردستانی باکوور کوردبوون و ناسنامەی کوردی قەدەغەکرابوو، خۆ ناساندن وەک کورد سزای لەسەر بوو، خۆ وەک شافیعی ناساندن هاوتا بووە لەگەڵ خۆ بەکورد ناساندن و خۆ جیاکردنەوە لەتورکەکان.

چوارەم: هەژموونی تەریقەتەکان

تا ناوەڕاستی پەنجاکانی سەدەی رابردوو سەرۆکی زۆربەی خێزانە کوردییەکان یان سەر بەتەریقەتی نەقشبەندی بوون یان قادری. کورد لەڕێگەی تەریقەتەوە عەقیدەی ئیسلامی تێکەڵ بەمیستریزم و عەرفانییەت کردووە. جیاواز لەتەریقەتی گەلانی تر، لەتەریقەتی کوردیدا، کاروباری دونییایی تێکەڵ بەشەریعەت دەکرێت. لەکوردستاندا سوفیزم لەعیرفانییەتێک و نەزەرییەکی موجەرەدەوە گۆڕاوە بۆ تقوسی پراکتیکی. بەمجۆرە ئاوێتەبوونی شەریعەت و سۆفیزم بۆتەهۆی دەرکەوتنی فۆرمێکی ئیسلام کە تێکەڵەیەک بێت لەئەفسانە و مەسەلە دونیاییەکان. لەوەش زیاتر لەڕێگای خەلیفە و دیوانە و سۆفی و دەروێشەکانەوە تەریقەتی کوردی ئاوێتەی کەلتووری باوی کوردەواری بووە.

 پێنجەم: تەقدیسی ئەدەبییاتی فارسی

 جگەلەوەی لەحوجرەکاندا مەزهەب و یاسای شافیعی، بنەماکانی سوفیزم دەخوێنران، ئەدەبییاتی فارسی کە بەشێک نەبوون لەنەهجی ئیسلامی و سرووشتێکی دونیاگەری هەیە، کرابوون بەپرۆگرامی خوێندن و تائاستی موقەدەس بوون لەکوردستاندا رێزی لێگیراوە

شەشەم: زمانی خوێندن

پرۆگرامی زمانی خوێندن لەحوجرەکاندا، پرۆگرامێکی تایبەت بووە کە تێکهەڵکێشەیەکی کوردی و عەرەبی بووە و تەنها کورد دەتوانێت بەم زمانە بخوێنێت.

 حەوتەم: تێکەڵکردنی موسیقا

ئامێرەکانی مۆسیقا لەکاتی تەقوسی پەرەستندا لەتەریقەتی قادری و مەزهەبی عەلەویدا بەکاردێت.

 هەشتەم: تەقوسی نامۆ بە ئیسلام

نموونەی ئەو تەقوسە نامۆیانە لەهەندێک تەریقەتەکاندا دەبینرێن، لەوانەش پرەنسیپی یەکسانیگەرایی و موڵکدارێتی گشتییە لەهەردوو رێبازی بارزانی و هەقەداو تەقدیسکردنی دایک و کچ لەناو سورچییەکاندا باوەڕبوون بەوەی کە دایک و کچ لەجیاتی موتیع و موریدەکانییان نوێژو عیبادەت دەکەن.

 نۆیەم: جێگای تایبەتی ئیمام عەلی و ئیمام حوسێنە لەکوردستان

لانی کەم تا حەفتاکانی سەدەی رابردوو. جیاواز لەهەموو نەتەوەکانی تر کە سەر بەمەزهەبی سوننین، ئیمام عەلی و هەردوو کوڕەکەی حەسەن و حوسێن پێگەیەکی باڵایان لەناو کوردە سوننەکاندا هەبووە کە لەناو نەتەوە سوننەکانی تردا نییە. جاران زۆرێک لەماڵەکانی کوردستان وێنەی حەسەن و حوسێنیان هەڵدەواسی. جگە لەوەش، مەولانا خالیدی نەقشبەندی لەکتێبی عەقیدە ئیمانییەیدا پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت کەخەلیفەی راشیدین پێنجن نەک چوار. ئەو ئیمام حەسەن بەپێنجەم خەلیفەی راشیدین دادەنێت.  دەیەم: رۆڵ و پێگەی ژن

پێچەوانەی کۆمەڵگا ئیسلامییەکانی تر، لەکۆمەڵگای کوردەواریدا ژن لەگەڵ پیاواندا لەکاروباری رۆژانە و لەژیانی کۆمەڵایەتیدا رۆڵی سەرەکی هەبوو. پێش مۆدێرنەتە، رۆڵ و پێگەی ئافرەت لەکوردستاندا رۆڵێکی هاوتای ئافرەتی ئەوروپایی هەبووە نەک ئیسلامی و ئازادی رێژەیی ژن لەکۆمەڵگای کوردستاندا جێگەی سەرنجی زۆربەی رۆژهەڵاتناسەکان و گەڕیدە ئەوروپییەکان بووە.

یازدەهەم: تێکەڵکردنی ئیسلام و سیاسەت

لەهەموو ئەو تایبەتمەندیانەی سەرەوە گرنگتر ئەوەیە کەئیسلامی کوردی خەسڵەتی تێکەڵکردنی ئیسلام و سیاسەتی نییە وەک لەئیسلامی عەڕەبی/تورکیدا هەیە. ئەو گوتارەی کەئەمڕۆ لەمیدیا ئیسلامییەکاندا داکۆکی لەئاوێتەبوونی ئیسلام و سیاسەت دەکات لەئەساسدا گوتاری ئیسلامی عەڕەبییە و نامۆیە بەکۆمەڵگای کوردی و ئەو ئیسلامەی کە سەدان ساڵە لەکوردستاندا پەیڕەو دەکرێت و کراوە.

داکۆکی سیمبۆل و رابەرانی کورد لەئیسلامی کوردی

زۆرێک لەسیمبۆلەکانی ئایینی و رابەرانی بزاڤی رزگاریخوازی کوردستان درکییان بەجیاوازی ئیسلامی کوردی کردووە، داکۆکییان لێکردوو شانازیشیان پێوە کردووەو پێداگیرییان لەسەر جودایی ئیسلامی کوردی لەئیسلامی بنچینە-عەرەبی کردووە، لەوانەش:

١- شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری:

ئەو لەنامەیەکیدا بۆ کۆنسوڵی بەریتانی لەتەورێز، زۆر بەڕاشکاوی نووسیویەتی: نەتەوەی کورد، گەلێکی سەربەخۆیە و دینەکەیان جیاوازە لەوانی تر (تورک و عەرەب و عەجەم) و عورف و یاساکانیشیان جیاوازن. پێویستە بگوترێت کە شێخ عوبەیدوڵڵا شێخی تەریقەت و موسوڵمانێکی بەتەقوا بووەو لەڕوانگەی ئەو کورد موسوڵمان بووە، بۆیە مەبەستی ئەو لەدینەکەیان واتە ئیسلامەکەیان بووە. دووەمیان هەروەک زانراوە لەئیسلامی بنچینە-عەرەبیدا دین سەرچاوەی هەموو عورف و یاساکانە، کاتێک شێخ دێت باس لەعورف و یاسای جیاوازی کوردان دەکات، بەمەبەستانە سنوورەکانی «سیستەمی میللەت» کەئەوسا سیستەمی حوکمڕانی عوسمانییەکان و باوەڕو ناسنامەی باوی ئەوسا بوو تێک دەشکێنێت. بەپێی هەندێک سەرچاوە، لەشکرەکەی شێخی نەهری ٦٠ هەزار کەس دەبوو زۆربەی ئایینزاکانی کوردستانی تێدابوو، لەوانەش عەلەوی و موسوڵمان و مەسیحی. بەڵام، لە لەشکرەکەیدا نەک هەر هیچ تورک و عەجەم نەبووە، بەڵکو شەڕی تورک و عەجەمی داگیرکەری کوردستانیشی کردووە.

٢- جەمعییەتی تەعالی کوردستان

جەمعییەت پێی لەسەر ئەوە دادەگرت کەکورد بەهۆی جیاوازی عورف و عادات و ئایینییان پێویستە وەک نەتەوەیەکی سەربەخۆ تەماشابکرێن و ببنە خاوەنی دەوڵەتی خۆی خۆیان.

٣- شێخ مەحموودی نەمر

شێخ پێداگری لەسەر ئەوە کردووە کە کورد وەک عەرەب لە دیندا توندڕەو نین و کورد مافی ئافرەت پێشێل ناکەن وەک ئەوانی تر دەیکەن.

٤- تۆفیق وەهبی:

ئەو پێی وابوو کە تێڕوانینی کورد بۆ ئایین زۆر نزیکە لە تێڕوانینی ئەوروپییەکان بۆ ئایین نەک هی عەرەبەکان.

٥- سەربەخۆ خوازەکان

لەساڵی ١٩٤٥ نوخبەیەک لە رۆشنبیرانی ئەوسای کوردستانی باشور نامەیەکیان بۆ کۆمەڵەی گەلان ناردووەو پێ لەسەر ئەوە دادەگرن کەئایینی کورد لەهی موسوڵمانەکانی تر جیاوازە، ئیسلام نابێ وەک ناسنامەی هاوبەشی کوردو عەرەب تەماشا بکرێت.

کوردایەتی و ئیسلامی کوردی لە یەک بەرەدا

پێچەوانەی ئیسلامییەکانی ئەم سەردەمەی کوردستان کە دین دەکەنە بنەما بۆ ناسنامەی سیاسییان و کوردە ناموسوڵمانەکان یان موسوڵمانە نا سوننییەکان دەخەنە دەرەوەی بازنەوە، جوڵانەوە نەتەوەییەکانی کوردستان (کوردایەتی) کە لەلایەن سیمبۆلەکانی ئیسلامی کوردییەوە رابەرایەتی کراون لەسەر بنەمای لەخۆگرتنی هەموو ئایین و ئایینزا هاونەتەوەییەکانی کوردستان و هەلاواردنی تورک و عەرەبە هاودینەکان دروست بووە. واتە لای جوڵانەوەی کوردایەتی «نەتەوە» نەک «دین» وەک بنەمای پۆلێنکردن و هاوشوناسی وەرگیراوە. سێ نموونەی زیندوو شەرەفخانی بەدلیسی کە لەساڵی ١٥٩٥ شەرەفنامەی نووسیوەو ئەحمەدی خانی کە لە ١٦٥٠ زین و مەمی نووسیوە و حاجی قادری کۆیی کە لە کۆتایی سەدەی نۆزدە کۆچی دوایی کردووە، کورد وەک بنەما بەجیاوازی دین و مەزهەب و تەریقەت وەرگیراوە و عەرەب و تورک و فارسیش کە هاودینن بەبێگانەو هەندێک جاریش دوژمن و ناحەز لەقەڵەم دراون. لەسەدەی بیست و لەگەڵ دابەشکردن و داگیرکردنی کوردستان لەلایەن عێراق و تورکیاو ئێران و سورییاوە ئەم ئاراستەیە بەهێزتر دەبێت و رابەرە کوردەکان بە چاوی توێنەرەوە تەماشای ئیسلامی فەرمییان کردووە، کە ئەوەش بەئاشکرا لەوتەکانی عەبدولعەزیز یاموڵکی، شێخ مەحمود، شێخ ئەحمەدی بارزاندا دەردەکەوێت. دەرەنجام کوردایەتی و ئیسلامی کوردی دەکەونە یەک سەنگەرو هەردووکیان مەترسی لەناوچوون و ئەسیمیلە بوون و تاوانەوەیان دەکەوێتە سەر. لێرەوەش ئیسلامی کوردی سروشتێکی بەرهەڵستاکارانە پەیدا دەکات و دەبێتە بەشێکی بزووتنەوەی رزگاریخوازی کوردستانی و لەگەڵ سرووشتی عەلمانی و تەنانەت چەپگەرایی ناسیونالیزمی کوردی دەسازێت. سیمبۆلەکانی ئیسلامی کوردی لەبری ئەوەی ببنە سیمبۆلی جوڵانەوی ئیسلامی یان ببنە پردی نێوان کوردو عەرەب و هۆکاری تاوانەوەی کورد لەناو ئەو نەتەوەیەدا یان لەناو ئیسلامی بنچینە-عەرەبیدا، ئەوان دەبنە پێشەنگ و رابەری جوڵانەوی رزگاریخوازی کوردستان. دەرەنجام لێکترازان و دوورکەوتنەوەیەک لەنێوان کوردایەتی و ئیسلامی بنچینەدا روودەدات، کە لەم چەند نموونەیەی خوارەوەدا بەئاشکرا دەبینرێت:

یەک: دوورکەوتنەوە لەسیمبۆلەکانی ئسیلامی بنچێنەو سوود وەرگرتن لەسیمبۆلەکانی پێش ئیسلام لەوانەش ئاڵای کوردستان و سروودی نیشتیمانی (ئەی رەقیب) و رۆژی نیشتیمانی (نەورۆز) لەسەردەمی قازی محەمەد دەبنە سێ پایەی بونیادنانی نەتەوەو سێ سیمبۆلی هەمیشە زیندووی ناسیونالیزمی کوردی و لەهەمان کاتیشدا سێ نموونەی دوورکەوتنەوەی ئیسلامی کوردی و کوردایەتی لەئیسلامی بنچینە-عەرەبی. لە ئاڵای کوردستاندا رۆژی ماددو زەردەشتییەکان جێگەی ئەستێرەو هیلالی ئیسلامی-عەرەبی دەگرێتەوەو لەسروودی نیشتیمانیشدا کورد نەوەی سەعد و قەعقاع نییە، بەڵکو نەوەی میدیاو کەیخوسرەوو لەڕۆژی نیشتیمانیشدا بنەچەی کورد دەگەڕێتەوە بۆ پێش پەیدابوونی ئیسلام و سەرکەوتنی ماددەکان نەک غەزوی عەرەبە موسوڵمانەکان بۆ سەر کوردستان.

دوو: هەر لەدامەزراندنی کۆمەڵەی کوردی لەسەردەمی شێخ عوبەیدوڵڵا لەساڵی ١٨٧٩ تا دروستبوونی بزوتنەوەی ئیسلامی کوردستان لەساڵی ١٩٨٨ هەموو جوڵانەوەو پارتە سیاسییەکانی کوردستان ئاراستەیەکی عەلمانییان هەبووە لەوانەش:

کۆمەلەی کوردی بەڕابەرایەتی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری ١٨٧٩-١٨٨٠

جەمعییەتی تەعالی کوردستان ١٩٠٨

خۆییبوون ١٩٢٧-١٩٣٠

کۆمەڵەی نیشتیمانی ١٩٣٠

حزبی هیوا ١٩٣٩

حزبی رزگاری ١٩٤٤

کۆمەلەی ژێ کاف ١٩٤٣

پارتی شۆڕشگێڕی کوردستان

پارتی دیموکراتی کوردستان ١٩٤٦

کۆمەڵەی رەنجدەرانی کوردستان ١٩٧٠

یەکێتی نیشتیمانی کوردستان ١٩٧٥

بزوتنەوەی سۆسیالیستی کوردستان ١٩٧٦

پاسۆک و زەحمەتکێشان و پارتی گەل

هەموو ئەو پارتانە جگە لەوەی ئاراستەی عەلمانییان هەبووە، لەدوای حزبی هیواوە تا ئەنفالەکان هەموو ئەو حزبانەی دامەزراون مەیلێکی مارکسی و چەپییشیان هەبووە.

سێ: بەئەدەبیاتکردنی زمانی کوردی لەجیاتی پەیوەست بوون بەزمانی عەرەبی وەک زمانی پیرۆزی قورئان نموونەیەکی تری ئەو دوورکەوتنەوەیە. نووسین بەزمانی کوردی وەک گرنگترین سیمبۆلی نەتەوەیی کورد، داهێنەری حوجرەکانەو ناودارترین شاعیرانی کورد کە بەکوردییان نووسیوە دەرچووی حوجرەکانن: لەوانەش جەزیری و حەریری و باتەیی و خانی و نالی و سالم و مەحوی و پیرەمێرد و قانیع، هێمن و هەژار هتد.

چوار: تێکەڵبوون بەجوڵانەوەی یەکسانیخواز نموونەیەکی تری دوورکەوتنەوەی سیمبۆلەکانی ئیسلامی کوردییە لەئیسلامی بنچینە-عەرەبی. زێدەڕۆیی نییە ئەگەر بگوترێت زانایانی ئایینی دەرچووی حوجرەکانی کوردستان بەڕادەیەک تێکەڵ بەکۆمەڵگای کوردەواری ببوون کەئامادەبوون تێکەڵ بەجوڵانەوەی یەکسانیخوازو چینایەتی کوردستانی ببن. بەڕێکەوت نییە مەلا شەریف رەنگەڕێژی کەمەلایەکی کوردی دەرچووی حوجرەکانی کوردستان بوو دەبێتە یەکەم کورد کەپەیوەندی بکات بەحزبی شوعی عێراقییەوە و یەکەم کوردیش بوو کە بوو بەئەندامی کۆمیتەی ناوەندی ئەو حزبە و بەهائەددین نوریش مەلایەکی تری حوجرەکانی کوردستان دەبێتە یەکەم سکرتێری کوردی حزبی شیوعی و مەلا ئەحمەد بانیخێڵانیش دەبێتە یەکەم سکرتێری کۆمیتەی ناوەندی هەرێمی کوردستانی هەمان حزب. نموونەگەلی تر کەڕۆڵی بەرچاویان هەبووە لەبزاڤی چەپی کوردستانیدا بریتین لەنافیع یونس کەکورە مەلایەکی بەناوبانگی هەولێر بوو دەبێتە خاوەنی ئیمتیازی رۆژنامەی ئازادی کە زمانحاڵی لقی کوردستانی حزبی شوعی بوو، دوو کوڕە مەلای تریش ساڵح حەیدەری و جەمال حەیدەرین کەدامەزرێنەری پارتی شۆڕش یان کۆمونیستی کوردستانن و ساڵح حەیدەری بوو بەسکرتێری ئەو حزبەش. دواجاریش، بەناوبانگترین کەسایەتی ئایینی کوردستانی رۆژهەڵات شێخ عیزەددینی حوسێنی دەبێتە پشتیوانی مەعنەوی کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان. جگە لەوەش، هەردوو حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێرانی قازی محەمەد و پارتی دیموکراتی کوردستانی مەلا مستەفا بارزانی لەبڕگەی زەمەنی جیاوازو بەڕادەی جۆراوجۆر مەیلی چەپییان هەبووە.