هەڵۆ سەربەست

ماوەی رابردوو بەتایبەتی لەگەڵ دەستپێكی پەتای كۆرۆناو لێكەوتەكانی بەدابەزینی نرخی نەوت و خاوبوونەوەی جوڵەی بازرگانیی، ئابوریی عێراق كشانەوەو گرژبوونێكی توندی بەخۆوە بینی، كار گەیشتە ئەوەی بۆ چەند مانگێك رووبەڕووی كێشەی جددی بووەوە لەدابینكردنی موچەی كارمەندەكانی حكومەتدا، ئەوە بەدەر لە بەجێگەیاندنی پابەندییە داراییەكانی تر، بەڵام لەئێستادا دۆخی ئێستای بازاڕی نەوت و پێشبینی بانكە نێودەوڵەتییەكان بۆ نرخەكەی وادەردەخات عێراق نەك هەر ئامانجەكانی بودجەی ٢٠٢١ بەدیدەهێنێت، بەڵكو لەكۆتایی ساڵدا، لەبری كورتهێنان، بودجەكەی بەزیادهێنان كۆتایی دێت.

بانكی ناوەندی عێراق لەچەند مانگی رابردوودا بەهای دیناری بەرانبەر بەدۆلاری ئەمریكی دابەزاند كەهەر سەد دۆلارێك لە (119) هەزار دینار بەرزكردەوە بۆ (145) هەزار دینار، ئەوەش بەپێی بڕیاری بانكی نەختی نێودەوڵەتی تا بەغدا لەقەیرانی دارایی رزگار بكات، بەوپێیەی لەسەدا 85%ی داهات پشت بەفرۆشتنی نەوت دەبەستێت.

حكومەتەكەی مستەفا كازمی دەستی بەچاكسازی كردووە لەكۆكردنەوەی داهاتەكان لەدەروازە سنورییەكان و چەندین بەرپرسی دراوەتە دادگاو دەستەی نەزاهەش چەندین بەدواداچوون دەكات بۆ لێكۆڵینەوە لەو گەندەڵییانەی كە لەڕابردوودا كراون، هەموو ئەمانە خەزێنەی دارایی حكومەت بەرەو بووژانەوە دەبات.

داڕمان و كشانەوە

بەپێی هەڵسەنگاندنەكانی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی، ئەو هۆكارانە بوونە مایەی ئەوەی گەشەكردنی ئابوریی عێراق لەساڵی ٢٠٢٠دا بەڕێژەی ١٢٪ بكشێتەوەو كورتهێنان لەبودجەی گشتییدا بگاتە ٢٠٪ی كۆی بەرهەمی ناوخۆو كورتهێنان لەحسابی جاریشدا بگاتە ١٦٪. هەر ئەو فشارانەی بەهۆی پەتای كۆرۆناوە تووشی هات، وایكرد لەساڵی یەكەمی كۆرۆرنادا كۆی بەرهەمی ناوخۆی لە (٢٣٠) ملیار دۆلارەوە، كەمببێتەوە بۆ (١٧٨) ملیار دۆلار و قەرزی حكومی بگاتە نزیكەی ٦٦٪ی كۆی بەرهەمی ناوخۆ، لەكاتێكدا پێش قەیرانی كۆرۆنا ٤٤٪ بوو.

لەگەڵ ئەوانەشدا، كەمبوونەوەی فرۆشی نەوت و دابەزینی نرخەكەی بەڕێژەی زیاتر لە ٨٠٪، وایانكرد نەختینەی بیانی زۆر بەكەمیی بێتە عێراقەوە، بەوەش توانای خەرجكردن لەلای حكومەت، چ بۆ خەرجییە گشتییەكانی ناو بودجە، یان بۆ خەرجییە كتوپڕەكان لەچوارچێوەی پلانەكانی هانداندا بۆ پشتیوانیكردنی ئابوریی لەڕووبەڕووبوونەوەی قەیرانەكەدا، بەڕێژەیەكی بەرچاو كەمیكردو بەهۆیەوە نەتوانرا هاوكاریی كۆمپانیاو دامەزراوەكانی كەرتی تایبەت بكرێت تاوەكو بێكاریی زیاتر نەبێت و چینە كۆمەڵایەتییە كەمدەرامەتەكان هێندەی تر زەرەرمەند نەبن.

بەرەو بووژانەوە

دوای تێپەڕینی زیاتر لەساڵێك بەسەر قەیرانی كۆرۆنادا، ئابوریی عێراق وەكو هەموو وڵاتانی تر، پێی نایە ساڵی دووەمی كۆرۆناوە. ئەوەبوو دوای كێشمە كێشێكی زۆر، بودجەی ساڵی ٢٠٢١ بەبڕی (١٣٠) ترلیۆن دینار (٨٩.٦٥) ملیار دۆلارو كورتهێنانی نزیكەی (٢٨.٧) ترلیۆن دینار (١٩.٧٩) ملیار دۆلار پەسەندكرا، كەتیایدا نرخی نەوت بە (٤٥) دۆلار ئەژماركراوە لەسەر بنەمای فرۆشتنی سێ ملیۆن و (٢٥٠) هەزار بەرمیلی رۆژانە.

دۆخی ئێستای بازاڕی نەوت و پێشبینی بانكە نێودەوڵەتییەكان بۆ نرخەكەی، وادەردەخات عێراق نەك هەر ئامانجەكانی بودجەی ٢٠٢١ بەدیدەهێنێت، بەڵكو لەكۆتایی ساڵدا، لەبری كورتهێنان، بودجەكەی بەزیادهێنان كۆتاییدێت.

لەئێستادا نرخی نەوت بۆ (٦٥) دۆلار بەرزبووەتەوەو پێشبینییەكانیش وادەردەخەن، لەچارەكی دووەمی ئەمساڵدا، نێوەندی نرخ لەو ژمارەیەدا بێت. بەپێی پێشبینییەكانی بانكی گۆڵدمان ساكسی ئەمریكی فرەنەتەوەیی، لەچارەكی سێیەمی ئەمساڵدا نێوەندی نرخەكان بۆ (٧٥) دۆلار بەرزدەبێتەوەو بەپێی هەڵسەنگاندنەكانی بانكی (یو بی ئێس)ی سویسریی فرەنەتەوەیی، لەتەواوی نیوەی دووەمی ئەمساڵدا نێوەندی نرخی نەوت (٦٨) دۆلار دەبێت. ئەوە لەكاتێكدا حكومەتی عێراق لەبودجەكەیدا نرخی نەوتی بە (٤٥) دۆلار ئەژمار كردووە.

بۆیە دەكرێت بوترێت، بودجەی ٢٠٢١ی عێراق لەكورتهێنانەوە دەبێتە زیادهێنان، چونكە بەدەر لەبەرزبوونەوەی نرخەكەی، خواستیش لەسەر نەوت لەهەڵكشاندایەو بەوەش چیتر پێویستییەك بۆ بڕیارەكانی ئۆپیك نامێنێتەوە كەبەرهەمی وڵاتە نەوتییەكانی بەهۆی كەمیی خواست و دابەزینی نرخەوە سنوردار كردبوو، چونكە بانكی گۆڵدمان ساكس مەزەندەی كردووە تا كۆتایی ئەمساڵ خواست لەسەر نەوت بگاتە (١٠٠) ملیۆن بەرمیلی رۆژانەو ئەوەش وادەكات عێراق بتوانێت ئەو بڕەی لەبودجەكەیدا دایناوە، هەمووی بفرۆشێت.

سەرەتای دەركەوتنی ئەو بووژانەوەیەش بەوە دیاریدا كەڕۆژی (١١)ی ئەم مانگە، مستەفا كازمی سەرۆكوەزیرانی عێراق رایگەیاند، یەدەگی نەختینەی عێراق لەدراوی بیانی (٦٠) ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە.

بەپێی راپۆرتێكی ماڵپەڕی بلومبێرگ، ئەو گۆڕانكارییانە وایكردووە سندوقی دراوی نێودەوڵەتی لەمانگی ١٢ی ٢٠٢٠دا مەزەندەی ئەوە بكات كەگەشەی ئابوریی عێراق لەئەوەوە كە لە ٢٠٢٠دا بەڕێژەی ١٢٪ كشابووەوە، لە ٢٠٢١دا، بەڕیژەی ٢.٥٪ گەشەبكات. بەڵام هێشتا سندوقەكە هۆشداریدا لەئەوەی كەئەگەر عێراق چارەسەری كێشەی گەندەڵیی و بردنە دەرەوەی پارە نەكات، ئەوا تاساڵی ٢٠٢٤ ئسوڵی بیانی لە وڵاتەكەدا زۆر كەم دەبێت و رێژەی قەرزەكانیش بەراورد بەكۆی بەرهەمی ناوخۆ، لەبەرزترین رێژەدا دەمێنێتەوە.

دەرگا نوێیەكان

وێڕای بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و زیاتربوونی بڕی فرۆش، لەماوەی رابردوودا جووڵەكانی كازمی لەگەڵ وڵاتەكانی كەنداوو میسرو ئوردوندا، دەرگای نوێی بۆ سەرچاوەی دارایی بۆ عێراق واڵا كردووە. هەوڵی وڵاتانی كەنداو بۆ ئەوەی عێراق لەژێر هەژموونی ئێران ببەنە دەرەوەو جارێكی تر بیگێڕنەوە نێوەندە عەرەبی و كەنداوییەكەی، وایكرد وڵاتانی سعودیەو ئیمارات دەستپێشخەری ئابوریی بكەن و مستەفا كازمیش دەرفەتەكەی بەباشی قۆستەوە.

لەو چوارچێوەیەدا سەرەتای ئەم مانگە لەسەردانیدا بۆ شانشینی سعودیە، مستەفا كازمی سەرۆكوەزیرانی عێراق پێنج بۆندی لەگەڵ ئەو وڵاتەدا واژۆكرد، كەیەكێكیان تایبەتە بەسندوقێكی هاوبەشی وەبەرهێنانی سعودی-عێراقی بەبڕی سێ ملیار دۆلار. هاوكات ئاژانسی هەواڵی سعودیەش ئەوەی بڵاوكردەوە كە لەماوەی داهاتوودا، وەبەرهێنانی سعودیە لەعێراقدا، لەدوو ملیار ریاڵی سعودییەوە (نزیكەی ٥٤٠ ملیۆن دۆلار) بەرزدەبێتەوە بۆ (١٠) ملیار ریاڵ (٢.٦٧ ملیار دۆلار).

دوابەدوای سەردانەكەی سعودیە، كازمی سەردانی ئیماراتی كردو رۆژی چواری ئەم مانگە، ئاژانسی هەواڵی ئیماراتی بڵاویكردەوە كەوڵاتی ئیمارات رایگەیاندووە، لەچوارچێوەی دەستپێشخەرییەكدا بەئامانجی پتەوكردنی پەیوەندییە ئابورییەكان و رەخساندنی دەرفەتی نوێ بۆ هاوكاری و هەماهەنگی و بەرەوپێشبردنی عێراق لەڕووی ئابوری و كۆمەڵایەتی و گەشەسەندنەوە، ئەو وڵاتە بڕی سێ ملیار دۆلار لەكۆماری عێراقدا وەبەردەهێنێت.

رۆژهەڵاتی نوێ

دوای كۆبوونەوەی لوتكەی عێراق و میسر و ئوردن لەمانگی ئازاری ٢٠١٩دا  لەقاهیرەو دووبارەكردنەوەی لەمانگی ئابی ٢٠٢٠دا لەعەمانی پایتەختی ئوردون، بڕیاربوو كۆتایی مانگی ئازاری ئەمساڵ بۆ جاری سێیەم لەبەغدا كۆببنەوە، بەڵام پێكدادانی دوو شەمەندەفەر لەمیسر كۆبوونەوەكەی بۆ كاتێكی نادیار دواخست.

بەوتەی مستەفا كازمی سەرۆكوەزیران، عێراق بەنیازە لەو كۆبوونەوەیەدا پێشنیاری پرۆژەیەكی ئابوریی گەورەبكات بەناوی «رۆژهەڵاتی نوێ» هەر بەپێی وتەكانی كازمی عێراق دەیەوێت لەڕێی ئەو پرۆژەیەوە گۆڕانكاریی گەورەی ئەوتۆ بكات، كە تائێستا ناوچەكە بەخۆیەوە نەدیوە، لەڕووی ئابوری و وەبەرهێنان و هەماهەنگیی هەڵوێستەكان دەربارەی دۆسیەكانی ناوچەكە.

بەپێی وتەی بەرپرسە عێراقییەكان كۆبوونەوەی لوتكەی داهاتوو وادەكات پلانی تەواوكاریی ئابوری لەنێوان سێ وڵاتەكەدا دابڕێژرێت، لەنێویاندا پرۆژەی وزەی كارەبا و دابینكردنی بۆ عێراق و هەناردەكردنی نەوتی عێراق لەڕێی بەندەری عەقەبەی ئوردونی و لێكتێگەیشتن دەربارەی وەگەڕخستنی هێزی كار.

یەكێكی تر لەئامانجەكان ؛بەوتەی كازمی؛ بریتییە لەبەرزكردنەوەی ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی لەگەڵ ئوردوندا، تاوەكو لەقۆناغی یەكەمدا بگاتە ملیارێك دۆلار و لەقۆناغی دووەمیشدا بگاتە پێنج ملیار دۆلار. بۆ ئەوەش لەسەرەتای ئەمساڵەوە حكومەتی عێراق هەندێك بەرهەمی وڵاتی ئوردونی لەگومرگ بەخشی و بەنیازیشە لەچوارچێوەی پرۆژەی ڕۆژهەڵاتی نوێدا، شارێكی ئابوریی پیشەسازی لەسەر سنوری نێوان عێراق و ئوردون دروستبكرێت، كەتێیدا سەرجەم بەرهەمی ئەو سێ وڵاتە لەكاتی ئاڵوگۆڕی بازرگانیدا، بەبێ گومرگ هەناردەی یەكتری بكرێن. هاوكات رێگایەكی وشكانیش دروستبكرێت، كە هەرسێ وڵات ببەستێتەوە بەیەكەوە.

ئەم پرۆژەیە دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی هەناردەی ئێران و توركیا بۆ عێراق و عێراق زیاتر و زیاتر لەژێر هەژموونی ئەو دوو وڵاتە ؛بەتایبەتی ئێران؛ دەهێنێتە دەرەوەو بەرەو قوڵاییە عەرەبییەكەی دەیباتەوە. ئەوە بێجگە لەزیانە ئابورییەكانی بۆ ئێران و توركیا، كە لەئێستادا عێراق بووەتە بازاڕێكی گەرم بۆ ساغكردنەوەی بەرهەمەكانیان. بۆیە زۆرێك لەچاودێرانی ئابوری دەڵین توركیاو ئێران بەهەموو هێزیانەوە هەوڵی سەرنەگرتن و تێكدانی ئەو پرۆژەیە دەدەن.

ئاماژە ئابورییەكان ئەوە دەردەخەن عێراق بەرەو كرانەوە و بووژانەوەی زیاتر دەڕوات، بەڵام لەگەڵ هەموو كرانەوەو بووژانەوەیەكدا، دووبارە بانكی نێودەوڵەتی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی، هۆشدارییەكانیان بۆ بەرپرسانی وڵاتەكە دووبارە دەكەنەوە، بەوەی ئەگەر سنورێك بۆ گەندەڵی و بەهەدەردان و سپیكردنەوەی پارەو بردنەدەرەوەی دانەنرێت، ئەوا ئەو بووژانەوانە كاتیی دەبن و ئامانجی خۆیان ناپێكن و لەگەڵ یەكەم قەیرانی ئابوریدا دادەڕمێن.