د.نوری تاڵەبانی

((بەبۆنەی تێپەڕبوونی سەد ساڵ لەسەر دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق لەلایەن دەوڵەتی بەریتانیا لەساڵی 1921، پێشنیازكرا ئەو رۆژە بەڕۆژی نیشتمانی عێراقی دەستنیشان بكرێت، كەهەڵەیەكی گەورەیە، كورد پێویستە ئەو هەڵەیەی بەسەردا تێپەڕ نەبێت.

لەبەرگی دووەمی كتێبەكەی د.نووری تاڵەبانی، لەژێر ناوی:»بیرەوەری و بانێژەباسێک لەنووسینەكانم بەزمانی كوردی»، كە لەم رۆژانەدا تێكڕا، لەگەڵ بەرگی سێیەمی بەعەرەبی و بەرگی چوارەمی بەزمانی ئینگلیزی دەكەونە بەرچاوی خوێنەران، بابەتێك تەرخانكراوە بۆ ئەو تەوەرەیە، لێرە بەپێویستی دەزانم وەكو خۆی بڵاوی بكەمەوە. 

هەموو دەزانین كە لەشكری دەوڵەتی بەریتانیا لەساڵی 1918، وڵاتی مێزۆپۆتامیای داگیركردبوو، پاش ماوەیەك میر فەیسەڵی كوڕی شا حسێنی حیجازی لەشامەوە هێنابوو بۆ عێراق تا تاجی پاشایەتی بنێتەسەر. بەشێك لەمێژوونووسانی عێراقی و عەرەبی پێیان وابوو لەژێر گوشاری عێراقییەكاندا ئینگلیزەكان ئەو كارەیان ئەنجامداوە، تا كۆتایی بە شۆڕشی ساڵی 1921 (ثورة العشرین) بێنێت و ئەو دەوڵەتەی بۆ عێراقییەكان دروستكردووە. وەكو بەشێك لەمێژوونووسانی كورد ئاماژەیان بۆ كردووە، كورد لەودەمە چاوەڕێی جێبەجێكردنی بەندەكانی پەیماننامەی سێڤەری ساڵی 1920 بوو، كەڕاشكاوانە بەڵێنی پێدانی حوكمی ئۆتۆنۆمیی فراوانی بەكورد دابوو، هەنگاوی پاشتر دامەزراندنی قەوارەیەكی سیاسیی بوو، كە ناوچەی ویلایەتی موسڵ بگرێتەوە، بە چەند مەرجێكی دیاریكراو.))   فازیل شەوڕۆ.

ئەمەش دەقی بابەتەكەی دكتۆر نووری تاڵەبانی-یە:

ئینگلیز ویلایەتی موسڵی لكاندوە بەدەوڵەتی عێراق لەبەر بەرژەوەندی ستراتیجیی خۆی لەناوچەكە و نەوتی كەركوك لەسیمینارێكدا لەمەڵبەندی كوردۆلۆجی سەر بەزانكۆی سلێمانی، لە 30ی  تشرینی یەكەمی ئەمساڵ بۆ برای هێژاو دۆستی دێرینم كاك دكتۆر كەمال مەزهەر رێكخرابوو، باسێكی بەپێزی لەژێر ناوی: «هەڵوێستی نەتەوەپەرستانی عەرەب بەرانبەر مەسەلەی نەتەوەیی كورد» پێشكەش كردووە. لە باسەكەیدا بەهێنانەوەی نموونەی مێژوویی، رووناكی خستۆتە سەر چەندین پرسیار كە دەمێكە چاوەڕێی  وەڵامدانەوەیان دەكەن. كاك دكتۆر كەمالی مێژووزانی كورد، پەردەی لەسەر رووی ناسیۆنالیستە عەرەبە توندڕەوەكان لابردووە، چ ئەوانەی لەسەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقدا رۆڵێكی سەرەكییان لەبنیاتنانی ئەو دەوڵەتە هەبووە، چ پاشماوەكانیان لەهەڵگری هەمان بیری نەتەوەیی توندڕەو لەبەعسی و ناسیۆنالیستەكانی تر، ئەوانەی خۆیان بەسەر حوكمی عێراقدا سەپاند لەكوودەتای شوومی شوباتی 1963وە تا نیسانی 2003.

لەبەشێكی دیكەی باسەكەی كە بۆ كێشەی ویلایەتی موسڵ تەرخان كرابوو، گلەییەكانی جارێكی تر ئاراستەی ناسیۆنالیستە توندڕەوەكانی پاش دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق كردووە دەڵێت: «لەو رۆژگارانەدا ئەوان پێویستییان بەوە بوو دڵنیایی كوردیان بكردایە، چونكە دیاریكردنی چارەنووسی ویلایەتی موسڵ لەسەر هەڵوێستی ئەوان وەستابوو، لەبەرئەوەی كورد لەو رۆژگارەنەدا هەڵوێستێكی ئێجگار جوامێرانەی نواندووە...». ئەگەر بەباشی لەقسەكانی حاڵی بووبم، چونكە لەكۆڕەكەدا ئامادە نەبووم و بەهۆی میدیاوە ئاگاداری قسەكانی بووم، ویستوویەتی بڵێ: هەڵوێستی جوامێرانەی كورد بووەتە هۆی لكاندنی ویلایەتی موسڵ بەدەوڵەتی عێراق كە ئینگلیزەكان لەساڵی 1921 لەدوو ویلایەتی بەغداو بەسرە دروستیان كردبوو. بۆچوونەكەی ئەگەر بەم شێوە بێت، پێویستی بەشیكردنەوە هەیە، چونكە ڕووداوەكانی ئەو سەردەمەی كوردستان و عێراق، لەگەڵ ئەو دۆكیۆمێنتە نهێنییانەی وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا كە پاشان بڵاوكراونەتەوە، پڕۆسەكە بەشێوەیەكی تر دەخەنە بەرچاو. بەپێی ئەو رووداوو دۆكیۆمێنتانە، ئینگلیزەكان رۆڵی سەرەكییان لە لكاندنی ویلایەتی موسڵ بەدەوڵەتی عێراقی دروستكراو لەلایەن خۆیانەوە هەبووە، بۆ دابینكردنی بەرژەوەندیی تایبەتی خۆیان، رۆڵی كورد لە ناوچەكانی كوردستان دژی ئەو پڕۆسەیە بووە. بێگومان بەشێك لەو پیاوماقوڵانەی كورد بەشدارییان كردووە لەو بەناو «راپرسی»یەی رێكخرابوو بۆ دەستنیشانكردنی پاشەڕۆژی ویلایەتەكە، رەنبێ دەنگیشیان دابێ بخرێتە سەر دەوڵەتی عێراق، بەڵام زۆربەی بەشداربووان، یان بەڕوونی ئاگادار نەكراونەتەوە لەئامانجی پڕۆسەكە، یان ئەلتەرناتیڤێكی تەسك و ناهەموار خراوەتە بەردەستیان، چونكە داوایان لێكراوە وەڵامی ئەم پرسیارە بدەنەوە: دەتانەوێ وڵاتەكەتان بەشێك بێت لەعێراق، یان لەتوركیا؟  ئەو خەڵكانەی دەنگیان داوە بۆ مانەوەی ویلایەتی موسڵی عوسمانی لەچوارچێوەی توركیا زۆربەیان ئاگاداری ئەو گۆڕانكارییانە نەبوون لەتوركیا روویاندابوو. لێرە بۆ نموونە ئاماژە بۆ وەڵامی چەند كوردێكی باكووری كوردستان دەكەم، كە رۆژنامەنووسێكی رۆژاوایی پرسیاری لێكردبوون رایان چییە لەبارەی ئەو گۆڕانكارییانەی لەوڵاتەكەیاندا روویانداوە و بوونەتە هۆی لابردنی سوڵتان. وەڵامیان بۆ جاری دووەم و سێیەم هەر ئەوە بووە: دەمانەوێ بزانین سوڵتان لابراوەو كێ  لەجێگاكەی كراوە بەسوڵتان؟ لەڕاستیدا زۆربەی دانیشتوانی كوردستان هەروایان زانیوە سەڵتەنەت هەر دەمێنێتەوە هەتا ئەگەر سوڵتانیش بگۆڕدرێت، گۆڕینی سوڵتان لەسەردەمی حوكمی عوسمانیدا كارێكی زۆر نائاسایی نەبووە. كەواتە خەڵكێكی زۆر ئاگاداری ئەو گۆڕانكارییانە نەبوون كە لەتوركیا روویانداوە، لەو سەردەمە نە رادیۆو تەلەفزیۆن هەبووە، نە ئەو جۆرە دەنگوباسانە بەئاسانی بڵاوبوونەتەوە لەوڵاتێكی دواكەوتووی وەك كوردستان. لەوە دەچێت هەتا بەشێك لەسیاسەتمەدارانی ئەو سەردەمەی كوردستانی لەباشووریش ئاگادارییەكی ئەوتۆیان لەمەڕ باری سیاسی توركیای كەمالی نەبووبێت. (ئۆزدەمیر) كە بۆ ماوەیەكی زۆر پەیوەندی بەنوێنەرانی شێخ مەحموودەوە كردووە لەناوچەی رەواندزو جێگاكانی تر، نوێنەری موستەفا كەمال بووەو بەناوی ئەوەوە گفتوگۆی لەگەڵ كردوون. سەیر لەوەدایە بەشێك لە نوێنەرانی شێخ مەحموود لەو گفتوگۆیانە كۆنە ئەفسەری ناو لەشكری عوسمانی بوون و دەبوایا موستەفا كەمال بناسن. لەمامۆستا تۆفیق وەهبی بەگم بیستووە، كە ئەفسەری تۆپچی بووە لەناو لەشكری عوسمانی، موستەفا كەمالی لەنزیكەوە ناسیوە، چونكە ماوەیەك فەرمانداری بەتالیۆنەكەی بووە. ئەگەر زۆر لەڕووناكبیرانی ئەو سەردەمەی كورد، لەكۆنە ئەفسەرانی لەشكری عوسمانی شارەزای موستەفا كەمال نەبن، دەبێ خەڵكانی تر چەند شارەزای بن؟ خەڵكی كوردستانی ژێر دەسەڵاتی حوكمی عوسمانی لەبرسیەتی و نەخوێندەواری و دواكەوتن بەولاوە هیچ مافێكی تریان نەبووە و هەموو دەمێك بێبەش بوون لەهەموو روویەكی ئاوەدانی. جەنگی یەكەمی جیهانی (كە بە سەفەر بەلگ ناودەبرا) ببووە هۆی پەرەسەندنی برسیەتی و سەرگەردانی بۆ خەلكی كوردستان، كە بە هەموو شێوەیەك خەریكی پەیداكردنی پارووە نانێك بوون بۆ خۆیان و منداڵە برسیەكانیان. ژیانی خوێندەوارو نیمچە خوێندەوارانی كورد لەژیانی خەڵكانی تر، ئەگەر خراپتر نەبووبێ چاكتر نەبووە، ئەوانیش سەرقاڵی پەیداكردنی پارووە نان بوون بۆ خێزانەكانیان، ئیتر چۆن ئاگاداری گۆڕانكارییەكانی ئەو سەردەمە بن؟

بێینەوە سەر باسی چۆنیەتیی دەستنیشانكردنی پاشەڕۆژی ویلایەتی موسڵ. منیش پشتگیری لەقسەكانی كاك دكتۆر كەمال دەكەم دەڵێم: كێشەی كورد لەعێراقدا هەرگیز كێشەی نێوان كوردو عەرەب نەبووە، بەڵكو كێشەی نێوان رژێمە جۆراوجۆرەكانی عێراق و گەلی كوردو هێزە نیشتمانییەكانی بووە. كورد بەبەردەوامی لەلایەن ئەو رژێمانەوە زوڵمی لێكراوە، كە حاڵەتێكی بێ بڕوایی و گۆشەگیریی لا دروست كردووە. ئەم حاڵەتە بۆ ماوەیەكی زۆریش دەمێنێ و جێ پەنجەی ئەو كارە ناڕەوایانەی دەرحەقیان كراوە لەدەروونی كەسایەتی كورد دەمێنێتەوە. بەڵام نابێ ئەوەیش لەبیر بكەین كە گۆڕانكارییەكی گەورە روویداوە لەسەر شێوەی بیركردنەوەی بەشێكی زۆر لەعەرەبە ناسیۆنالیستەكان، بەتایبەتی لەساڵانی نەوەتەكان بەدواوە. جاران زۆربەی رووناكبیرانی فیكری نەتەوەیی عەرەبی داواكارییە رەواكانی گەلی كوردیان بە «هەوڵدان بۆ دامەزراندنی ئیسرائیلێكی دووەم لەسەر خاك و نیشتمانی عەرەب دەدایە قەڵەم»! ئەمڕۆكە هەتا كەناڵە هەڵەوەڕەكانی وەك (الجزیرة) و (العربیة) زاتی ئەوەیان نییە داواكارییەكانی كورد بەو تۆمەتە بشوبهێنن. ئەوان دەڵێن: ئەو فیدڕاڵییەتەی كورد داوای دەكات رێگاخۆشكەرە بۆ جیابوونەوەیان لە عێراق. ئەمە هەر بۆچوون و شێوەی بیركردنەوەی ئەوان نییە، بەڵكو بەشێكی زۆر لە لایەنە سیاسی و مەزهەبیەكانی عێراقیش بەو شێوە بیردەكەنەوە كە هەندێكیان خۆیان بە «دۆستی» كورد دەدەنە قەڵەم.

قسەكانی سەرەوەمان رێگا خۆشكەرن بۆ چوونە ناو باسی چۆنیەتیی لكاندنی ویلایەتی موسڵ بەدەوڵەتی عێراقەوە، لێرەدا ناكرێت ئاماژە بۆ هەموو ئەو دۆكیمەێنت و ڕووداوانە بكەم كە بوونەتە هۆی لكاندنی ئەم ویلایەتە بە دەوڵەتی عێراق، بەڵام دەكرێ دەستنیشانی بەشێكیان بكەم، بەتایبەتی ئەو دۆكیمێنت و نووسین و یاداشتانەی كە چەند كاربەدەستێكی ئینگلیزی ئەو سەردەمە تێیدا بەڕوونی پەردەیان  لەسەر رۆڵی خۆیان و هاوكارانیان لابردووە لە پێناو لكاندنی ویلایەتی موسڵ بە دەوڵەتی عێراقەوە.

ویلایەتی موسڵ تاكو ساڵی 1878 بەویلایەتی شارەزوور ناوبراوەو كەركووك مەڵبەندی بووە، ئەم ویلایەتە بەشێك بووە لەدەوڵەتی عوسمانی تا داگیركردنی لەلایەن لەشكری بەریتانیاوە لە كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی. زۆربەی دانیشتوانی ویلایەتەكە كورد بوون بەپێی ئەو ئامارانە كە ئینگلیزەكان خۆیان و حكومەتی ئەو سەردەمەی عێراق  لەساڵی 1924 بەمەزەندە كردوویانە. بەپێی ئەو ئامارە باری نەتەوەیی دانیشتوانی ویلایەتەكە بەم شێوەیە بووە:

6 ,70 % كورد و 8 ,23 %  عەرەب و  5, 5 % توركمان.

پاشەڕۆژی ویلایەتی موسڵ بۆ یەكەمجار لە رێككەوتننامەی نهێنیی سایكس - بیكۆی نێوان هەردوو دەوڵەتانی بەریتانیا و فەرەنسا و چەند دەوڵەتێكی تر دەستنیشانكراوە لەساڵی 1916. بەپێی ئەو پەیماننامەیە، ویلایەتی موسڵ درابوو بە فەرەنسا، هەردوو ویلایەتی بەغداو بەسرا بەبەریتانیا. ئەم دابەشكردنە خۆی لەخۆیدا ئەو راستییەمان بۆ دەسەلمێنێ كە ئەو دوو دەوڵەتە زلهێزەی ئەو سەردەمە بەچاوی ئەمڕۆوە تەماشای عێراقیان نەكردووە، بەكیانێكی یەكگرتوویان نەزانیوە.

داگیركردنی ویلایەتی موسڵ لەلایەن لەشكری بریتانیاوە بووە هۆی دامەزراندنی ئیدارەیەكی ئینگلیزی لەویلایەتەكە، بەسەرپەرشتیكردنی چەند ئەفسەرێكی سیاسی. مانەوەی لەشكری بەریتانی لە ویلایەتەكە بەپێچەوانەی پەیماننامەی سایكس - بیكۆ بوو. دۆزینەوەی نەوتێكی زۆر لە ناوچەی كەركووك لەلایەن ئینگلیزەكانەوە بووە هۆی چاوگێڕانەوەیان بە سیاسەتی پێشوویان و داڕشتنی ستراتیجیەتێكی نوێ بۆ ناوچەكە. چەندەها كۆبوونەوە و كۆنفڕانس لەلایەن وەزارەتی كۆلۆنیاڵی بەریتانی و كاربەدەستانیان لەهیندستان بەستراون، كە ئەوانیش بەرپرس بوون لە بەڕێوەبردنی سیاسەتی دەوڵەتەكەیان لەناوچەكە.

لەدۆكیۆمێنتێكی نهێنی كە وەزاڕەتی دەرەوەی بەریتانیا لەساڵی 1916دا ئاراستەی سوپاسالاری لەشكری بەریتانیای كردووە لەعێراق، پێی رادەگەیەنن نەكەن نزیكی ئەو ناوچانە ببنەوە كە كوردی لێیە. نووسراوەكە ئیمزای سێر « ئارسەر هێرتزل»ی لەسەرە، كە سكرتێری بەشی سیاسی بووە لەوەزارەتی دەرەوە. لەهەمان نووسراودا جارێكی تر بەبیری دێنێتەوە چاكترە نزیكی زنجیرە چیاكانی حەمرین نەبێت و بەهیچ شێوەیەك تێپەڕی نەكات. هەر لەو نووسراوەدا سنووری چیاكانی حەمرین دەستنیشانكراوە بەم شێوەیە: «لەسنووری وڵاتی فارسەوە (مەبەستی ئێرانە) دەستپێدەكات تاكو (فەتحە)ی سەر رووباری دیجلە، لەوێوە دەڕوات تا شارۆچكەی (هیت)». هەر لەوێدا نووسراوە «چوونە ئەو ناوچەیە دەبێتە هۆی پەیدابوونی كێشە لەگەڵ كوردەكان».(1) ئەم نووسراوە بەڕوونی بۆمان دەردەخات كە وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا لەساڵی 1916دا بایەخێكی ئەوتۆی بە ویلایەتی موسڵ نەدابوو. رازیبوونی حكومەتی بەریتانیا بەپێی بەندە نهێنییەكانی رێككەوتننامەی سایكس - بیكۆ كە ویلایەتی موسڵ بدرێتە فەرەنسا ئەو راستیە دەسەڵمێنێ. بەڵام داگیركردنی ئەم ویلایەتە لەمانگی تشرینی یەكەمی (نۆڤەمبەری) 1918 بووە هۆی گۆڕانكارییەكی گەورە لەسیاسەتی حكومەتی بەریتانیا و ئیدارەكەی لە بەغدا سەبارەت بەپاشەڕۆژی ویلایەتی موسڵ. ئیدارەی بەریتانی لەبەغدا بەجددی كەوتە هەوڵدان بۆ مانەوە لەویلایەتەكە. مۆركردنی پەیماننامەی سان ریمۆ لە 24ی نیسانی 1920 لە نێوان بەریتانیا و فەرەنسا، بەهۆی هەوڵەكانی لوید جۆرج سەرەك وەزیرانی بەریتانیا لەگەڵ كلیمەنسۆ سەرەك وەزیرانی فەرەنسا بوونە هۆی دەستهەڵگرتنی فەرەنسا لەویلایەتی موسڵ، بەرامبەر بەشداریكردنی لەكۆمپانیای نەوتی توركی. ئەم كۆمپانیایە پێشتر ئیمتیازی دەرهێنانی نەوتی لەهەردوو ویلایەتی مووسڵ و بەغدای پێدرابوو لەسەردەمی سوڵتان عەبدولحەمید. كۆمپانیاكە ئەڵمانەكان دایانمەزراندبوو بەهاوكاریكردنی توركەكان، پاشان ناوەكەی گۆڕدرا، ناوی كۆمپانیای نەوتی عێراقی لێنرا.

ئیدارەی بەریتانی لەعێراق كەڕاستەوخۆ حوكمی هەردوو ویلایەتی بەغدا و بەسرای دەكرد، كەوتە هەوڵ و تەقەڵادان بۆ لكاندنی ویلایەتی موسڵ بەو دەوڵەتەی لە تەمموزی ساڵی 1921 بەناوی (مەملەكەتی عێراق) دروستی كردبوو و میر فەیسەڵی كوڕی شاە حوسێنی لە حیجازەوە بۆ هێنابوو كردبووی بە مەلیك بەسەریەوە. هەوڵە نهێنی و ئاشكراكانی ئیدارەی بەریتانی لەبەغدا، بەتایبەتی هەوڵەكانی (كۆكس) و (مس بێل) لەكۆنفڕانسی قاهیرەو پاش ئەو كۆنفڕانسە، كە لەنووسین و یاداشتە بڵاوكراوەكانی خۆیاندا دەردەكەون، بوونە هۆی لكاندنی ویلایەتی موسڵ بە دەوڵەتی تازە دروستكراوی عێراق لەساڵی 1925 (2). سێر(ئەرنۆڵد ویڵسن) كە ماوەیەك باوەڕپێكراوی پایەبەرزی/موعتەمەدی سامی بەریتانیا بووە لە بەغدا، لەیاداشتەكانیدا نووسیویەتی: «چوونە ناوەوەی موسڵ لەلایەن جەنەرال (مارشاڵ)ەوە بووە هۆی لكاندنی ویلایەتی موسڵ بەدەوڵەتی عێراقی تازە دروستكراو» (3). كاپتن (ستیڤن لۆنگریك) كە لەو سەردەمە ئەفسەرێكی سیاسی بووە لەناوچەكە، قسەكانی ویڵسن دووبارە دەكاتەوەو نووسیویەتی داگیركردنی موسڵ لە پاش ئاگربەستی مۆدرۆس لە 30ی تشرینی 1918 بووە هۆی ئەوەی ئەم  ویلایەتە ببێتە بەشێك لەعێراق» (4). دكتۆر عەبدولڕەحمان بەزاز كە كرایە سەفیری عێراق لە لەندەن لەپاش سەركەوتنی كوودەتای ساڵی 1963، لەپەیڤینێكی تەلەفزیۆنیدا بە زمانی ئینگلیزی لەناوەڕاستی 1963 دا سوپاسی بەریتانیای كرد، «چونكە بەهۆی ئەوانەوە ویلایەتی موسڵ گێڕدرایەوە بۆ عێراق».

ئینگلیزەكان رێكخراوی «كۆمەڵەی گەلان»یان بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانیان بەكارهێنا. لەپاش مۆركردنی ئاگربەستی مۆدرۆس، توركەكان كەوتنە داواكردنی ویلایەتی موسڵ بەبیانگەی ئەوەی لەشكری بەریتانیا پاش مۆركردنی ئەو ئاگربەستە چووەتە ناو موسڵ. بۆ پووچەڵكردنەوەی داواكانی توركیا، ئینگلیزەكان كەوتنە هەوڵدان بۆ دەستنیشانكردنی سنوورێكی كاتیی لە نێوان ویلایەتی موسڵ و توركیا بەهۆی كۆمەڵی گەلانەوە (عصبة الامم). لە مانگی تشرینی یەكەمی 1924 ئەنجومەنی كۆمەڵەی گەلان، لەبڕیارێكدا هێڵێكی وەهمی داڕشت بەناوی «هێڵی بروكسێل» وەكو سنوورێكی كاتیی لەنێوان توركیاو ویلایەتی موسڵ. هەر لەو بڕیارەدا دەستەیەكی لێكۆڵینەوە ناولێنرا تابچێتە ویلایەتەكە بۆ لێكۆڵینەوەو دەستنیشانكردنی پاشەڕۆژی سیاسیی ویلایەتەكە. ئەو دەستەی لێكۆڵینەوە لە 16ی حوزەیرانی 1925 راپۆرتێكی پۆزیتیڤانەی پێشكەش بە ئەنجومەنی كۆمەڵەی گەلان كردبوو، تیایدا پێشنیازی كردبوو ویلایەتی مووسڵ  بخرێتە ژێرچاودێری (ماندێتی) بەریتانیا بۆ ماوەی 25 ساڵ. هەر لەو راپۆرتەدا داواكرابوو بەڕێوەبردنی كاروباری ئیداری و دادوەری و پەروەردە بەدەستی كوردەوە بێت و زمانی كوردی لەویلایەتەكە زمانی فەرمی بێت، بەڵام پێش دەستپێكردنی ئەنجومەنی گەلان بەتەماشاكردنی ئەو راپۆرتە گرنگە، شۆڕشێكی چەكدارانە لەباكووری كوردستان بەسەرۆكایەتیی شێخ سەعیدی پیران و هاوكارانی دژ بەحكومەتی موستەفا كەمال بەرپابوو. هۆی بەرپابوونی شۆڕشەكە دەگەڕێتەوە بۆ هەڵوێستی موستەفا كەمال، چونكە لەو بەڵێنانەی پێشتر پێی دابوون، كە ئۆتۆنۆمیێكی فراوان بەناوچە كوردنشینەكانی توركیا بدات، پەشیمان ببوەوە. كوردەكان  پێشتر هاوكارییان لەگەڵ هێزەكانی موستەفا كەمال بۆ دەركردنی لەشكری یۆنانی لەسەر خاكی توركیا كردبوو، ئەویش بەرانبەر ئەو هاوكارییە، بەڵێنی پێدابوون حوكمی زاتی بە ناوچە كوردنشینەكان بدات. ئینگلیزەكان ئەم سەرهەڵدانەی كوردی باكووریان قۆستەوە و داوایان لە كۆمەڵەی گەلان كرد «هێڵی برۆكسێل» بكرێت بەسنووری یەكجارەكی لەنێوان توركیا و عێراق. هەوڵ و كۆششیان لەگەڵ بەكارهێنانی نفوزی سیاسییان لەناو ئەو رێكخراوە نێودەوڵەتییە بووە هۆی دەرچوونی بڕیارێكی نوێ لەلایەن ئەنجومەنی كۆمەڵەی گەلان لە 16ی كانوونی یەكەمی (دیسەمبەر) 1925، تێیدا هێڵی بروكسێل وەكو سنوورێكی فەرمی لە نێوان عێراق و توركیا قبووڵكرا. هەر لەو بڕیارەدا عێراق بەسنووری تازەیەوە، كە هەرسێ ویلایەتی بەغدا و بەسراو موسڵی دەگرتەوە، بۆ ماوەی 25 ساڵ خرایە ژێر ماندێتی بەریتانیا. بەشێك لە مێژوونووسان دەستتێوەردانی ئینگلیزەكان بەدوور نابینن لەهاندانی سەرانی ئەو شۆڕشەی كورد لەباكوور تاكو پەلە بكەن لە بەرپاكردنی سەرهەڵدانی چەكداری.

لەم كورتە باسەی لێرەدا خستوومانەتە بەرچاو بەڕوونی دەردەكەوێ هەوڵەكانی ئینگلیز لەپاش داگیركردنی ویلایەتی موسڵ لە لایەن لەشكرەكەیەوە بوونەتە هۆی لكاندنی ئەم ویلایەتە بەدەوڵەتی عێراقەوە. بەلای منەوە دۆزینەوەی نەوتی كەركوك و ناردنی ئەو نەوتە بەهۆی بۆڕی تایبەتەوە لەناو خاكی عێراقەوە تا دەگاتە سنووری سوریاو فەلەستین، لەوێوە بۆ سەر دەریای سپی پاشان بۆ رۆژاوا، هۆی لكاندنی ویلایەتی مووسڵ بووە بەعێراق. لەو رۆژگارانەدا پەیوەندیی ئینگلیزو توركیا خراپ بووە، بۆیە نەدەكرا نەوتی كەركووك لەڕێگای توركیاوە رەوانەی ئەوروپا بكرێت وەكو ئەوەی پاشان سەدام حوسێن كردی. ئینگلیزەكان هەوڵ و تەقەڵایەكی زۆریان بۆ جێبەجێكردنی ئەم پلانەیان داو بەمەرامی خۆیان گەیشتن.

سەبارەت بەو «راپرسی»یەی كە گوایا كورد بەشداری تێداكردووەو دەنگی داوە بۆ لكاندنی ویلایەتی مووسڵ بەعێراق، لەڕاستیدا پڕۆسەیەكی رواڵەتی بووەو زۆربەی زۆری خەڵكی كوردستان بەشدارییان تێدا نەكردووە، بەتایبەتی دانیشتوانی ناوچەكانی سلێمانی و كەركوك. لە كەركوك جگە لە كورد كەزۆربەیان بەشدارییان تێدانەكردبوو، توركمانەكانیش هەمان هەڵوێستیان هەبووە، بەڵام بۆ مەرامی خۆیان. ئەوان لە پێناوی ڕێكخستنی كارو چالاكییەكانیان بۆ بەشداری نەكردن لەو راپرسییە، رێكخراوێكی تایبەتییان پێكهێنابوو بۆ پڕۆپاگەندەكردن دژی ئەو  پڕۆسەیە. توركمانەكانی كەركوك لەو سەردەمەوە ئەو ناوچەیە بە بەشێك لەتوركیا دەزانن، بۆیە ناشێ و ناكرێ پڕۆسەی راپرسی لەسەر دواڕۆژی بكرێت.

لەڕاستیدا ئەو پڕۆسەی راپرسییە رێكخرابوو تەنیا پیاوماقووڵانی شارو شارۆچكەكان و سەرۆك عەشیرەت و موختارەكان بەشدارییان تێداكردبوو. راپرسییەكە بریتی بوو لەوەڵامدانەوەی ئەم  پرسیارە: دەتەوێ ببی بەعێراقی، یان بە تورك؟! لێرەدا قسەیەكی خوا لێی خۆشبێت، مامۆستا مەلا «عەلی حاجی تۆفیق»ی كۆیەم بەبیر دێتەوە، كە لەسەرەتای هەشتاكاندا بە زمانی مەلای گەورەی كۆیە بۆی گێڕامەوە. دەیگوت لەمەلای گەورەی بیستووە وتوویەتی: (كاتێ ئەو لیژنەیە هاتووتە كۆیە، پرسیاریان لێكردووە ئایا دەتەوێ بتدەینە عەرەب یان تورك؟) لەوەڵامدا پێی وتوون وادیارە دەتانەوێ بەشوومان بدەن! ئەگینا بۆ لێمان ناپرسن چیتان دەوێ؟ لەو ناوچانەی كوردستان كەدانیشتوانی بەشدارییان لەڕاپرسییەكە كردووە، بەتایبەتی لە ناوچەی هەولێرو دەڤەری بادینان، بەشێك لەو خەڵكانە داوایان كردووە كوردستان لەژێر ماندێتی بەریتانیا بمێنێتەوە. كە واتە كورد بەشێوەی گشتی، یان بەشدارییان نەكردووە لەو «راپرسییە»، یان داوای مانەوەی ئینگلیزیان كردووە لەكوردستان. هەڵبەتە خەڵكانی دی هەبووە داوایان كردووە ویلایەتەكە ببێت بە بەشێك لەعێراق، بەڵام رادەی ئەو خەڵكانە زۆر نەبوون وەكو (ئێدمۆندز) ئیدعا دەكات. لەوەدەچێت ئێدمۆندز بەبڵاوكردنەوەی ئەم جۆرە پڕوپاگەندانە ویستوویەتی بە بەردێك دوو نیشانە بشكێنێ. یەكەمیان واپیشان بدات كە كوردەكانی ویلایەتی موسڵ خۆیان رازی بوون وڵاتەكەیان ببێتە بەشێك لەعێراق، ئینگلیز ناچاری نەكردوون. مەبەستی دووەمی ئەوەبووە خۆی واپیشان بدات دۆستی كوردە، كەچی هەمیشە هەموو توانای خۆی تەرخانكردبوو بۆ خزمەتكردنی بەرژەوەندیی وڵاتەكەی و كۆمپانیاكانی پتڕۆڵی بەریتانی، كە زۆر جاران ئەو بەرژەوەندییانە لەگەڵ ئاوات و بەرژەوەندییەكانی گەلی كورد نەگونجاو بوون. لەسیمینارێكدا لە ناوەڕاستی ساڵی 1964 بەسترابوو لە ئینستیتوێكی ستراتیژی تایبەت بەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڕاشكاوی دەسەڵاتدارانی حكومەتی ئەو سەردەمەی عێراقی بەئاگا هێنابووەوە «هیچ حكومەتێ لە بەغدا ناتوانێ لەسەر كار بمێنێتەوە ئەگەر باس لە بەشداریكردنی لایەنێكی دی بكات لە نەوتی كەركوك»، مەبەستی مورد بووە.

ئەم بەشداری نەكردنەی بەشی زۆری خەڵكی كوردستان لەو راپرسییە، ئاكامی قانوونیی لێدەبێتەوە بۆ ئەمڕۆی كوردستان و بایەخێكی تایبەتی هەیە. گەلی كوردستان  ئەمڕۆ كە داوای دامەزراندنەوەی دەوڵەتی عێراق دەكات لەسەر بنەمای رێككەوتنی ئارەزوومەندانە، چونكە كاتی خۆی بەشداری لە دامەزراندنی ئەم دەوڵەتە نەكردووە و پرسی پێ نەكراوە كە وڵاتەكەیان خستووەتە سەر خاكی عێراق. ئەگەر بڵێین كورد لەو سەردەمە لایەنگیری لكاندنی ویلایەتی موسڵی كردووە تا بخرێتە سەر دەوڵەتی عێراق، داواكەی سەبارەت بەدامەزرانەدنەوەی دەوڵەتی عێراق و ریفڕاندۆم بۆ دەستنیشانكردنی پاشەڕۆژی كوردستان، بەشێوەیەكی تر تەماشا دەكرێت. بەلای منەوە زۆربەی خەڵكی كوردستان لەسەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە بەشدارییان لە بنیاتنانی ئەم دەوڵەتە نەكردووە، بۆیە ئەمڕۆكە دەتوانێ داوای دامەزراندنەوەی ئەم دەوڵەتە بكات و ئایندەی خۆی دەستنیشان بكات بەو چەشنەی خۆی دەیەوێ.

سەرچاوە

Marina Kent, Oil and Empire, p. 120  ( (1

(2) دایڤد كۆرن، «رجلان اقحما الاكراد بالعراق، مناورات كوكس - ولسن»، حەمید عەبدولمەلیك لە ئینگلیزیەوە كردوویەتی بەعەرەبی، هەفتەنامەی «الاتحاد»، ژمارە 326، 9 تەمووزی 1999. هەروەها تەماشای نووسینەكەم بكە لەژێر ناوی: كیفیة تقریر مصیر ولایة الموصل العثمانیە، هەفتەنامەی (الاتحاد)، ژمارە (346) ی 26 نۆڤەمبەری 1999.

(3)Stephen H.  Longrigg, Mesopotamia 1917 – 1920, P 92.

Iraq, A Clash of Loyalties 1900 – 1950, p 22