پوختە

دیارە مێژوو یەكێكە لەو زانستە كۆمەڵایەتییانەی ئاسان نییە رێككەوتنی تەواو دروستی بیروباوەڕە جیاوازەكانی لەسەر بكرێ‌، بەڵام تا زیاتر نهێنییەكانی قۆناغێكی تایبەت و حەقیقەتی رووداوەكانی بدۆزرێنەوە و ئاشكرا بكرێن، هاوكات بە سەرنجی زانستانە توێژینەوەیان لەسەر بكرێ‌، ئەوا دەشێ‌ زۆرترین خەڵكی هۆشیاریی زانستپەروەر بەدەوریدا كۆببنەوە. دوای بڕانەوەی جەنگی یەكەمی جیهانی، یەكێك لە رووداوە هەرە سەركییەكان لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەوە بوو بە دەستپێشكەری دەوڵەتی بەریتانیا، حكومەتێك بۆ كورد دامەزرا، لەو بارەیەوە، مەیجەر ولیەم ئێدۆرد نۆئێل لەسەر دامەزران و گەشەكردنی حكومەتی كوردستان، رۆڵ و كاریگەری راستەوخۆی هەبوو، ئەم باسە بە گەڕانەوە بۆ قۆناغەكە و خستنەڕووی كۆمەڵێك بەڵگەنامەی نهێنی و بڵاونەكراوە، لەلایەكەوە، هەوڵدەدا بەشێك لەڕاستییەكان و واقیعی ئەو سەردەمە زیاتر ئاشكرا بكاو كەلێنێك لە مێژووی تازەمان پڕبكاتەوە، لەلایەكی دیكەوە، بەو هیوایەی مێژوو نەكرێتە قوربانیی نێوان حەز و ئارەزووی لایەنگران و نالایەنگران.

پێشەكی

لەچەرخی نۆزدە و سەرەتای چەرخی بیستەم، گەڕان و پشكنینی كوردستانی عوسمانی بەگشتی و باشووری كوردستان بە تایبەتی، ناوچەیەكی سەرەكی سەردانی گەڕیدەو گەشتیارانی بەریتانیایی بوو، زۆربەی زۆری ئەوانەش ئەفسەر، شارەزایانی سەربازی، جوگرافیاناس، شوێنەوارناس و پیاوانی كڵێسە بوون. لەسەرەتای چەرخی بیستەمدا، چەندان لەو گەڕیدە ئینگلیزانەی كە سەردانی باشووری كوردستانیان كردبوو، لەدواییدا بوونە بەرپرسیار و كارگێڕ لەئیدارەی بەریتانیا لەویلایەتەكانی بەسرە، بەغدا و موسڵ. لەناو ئەوانەدا ئەرنۆڵد ویڵسن، مەیجەر سۆن، میس بێڵ و مەیجەر نۆئیل و گەلیكی دیكە هەبوون.

ئەم لێكۆڵینەوەیە هەوڵدەدا لەدەور و تەقەلای یەكێك لەو ئەفسەرە ئینگلیزانە كە راستەوخۆ لەدامەزران، لە فراوانكردن و گەشەكردنی حكومەتی كوردستان لەكۆتایی 1918 و سەرەتای 1919 باس بكا كەكاریگەری هەرە گرنگ و بەرچاوی هەبوو، ئەویش مەیجەر ئێدۆرد ولیەم نۆئێل بوو.

هەڵبەت لەسەرەتادا، باس لە گەیشتنی سوپای بەریتانیا بۆ باشووری كوردستان و دروستبوونی پەیوەندی لە نێوان شێخ مەحمود و بەریتانیادا دەكرێ‌، ئەوجا چۆن پێش ئەو پەیوەندییەش، نیازی دامەزرانی كارگێڕی بۆ كورد لەو ناوچانەدا كە بەپێی رێككەوتنامەی سایكس ـ پێكۆ بەر بەریتانیا كەوتبوون، هەبوو. دواتر سێر ئەرنۆڵد ویلسن، نوێنەری مەدەنی بەریتانیا لەبەغدا لەو بارەیەوە دەستپێشكەری كردووە و مەیجەر نۆئێل بۆ راپەڕاندنی ئەو فەرمانە بایەخدارە لەمێژووی كورددا راسپاردووە، ئەویش بەپێی رێنمایی ویڵسن و تێكەڵاو بەشارەزایی، دڵسۆزی و سۆزی خۆی بۆ كورد دەستبەكار دەبێ‌. بەڵام كۆتاییەكەی بەپێی بەرنامەو بەرچاوڕوونی ئەو ناكەوێتەوە.    

دروستبوونی پەیوەندی لەنێوان شێخ مەحمودو بەریتانیادا

لەمارتی 1917دا بەغدا لەلایەن هێزەكانی بەریتانیاوە داگیركرا، هەر لەو كاتانەدا، خەڵكی خانەقین و دەوروبەری لەچاوەڕوانی ئەوەدا بوون كە چی زووترە ئینگلیز بگاتە ناوچەكانیان و لەدەستی ستەمی سوپای روسیا، برسێتی و نەخۆشی رزگاریان بكەن. مستەفا پاشای باجەلان لەپێش هەموو خەڵكی ناوچەكەوە بۆ ئەو مەبەستە چۆتە بەغدا، داوای لە كاربەدەستانی ئینگلیز كردووە كە نوێنەری خۆیان بۆ خانەقین بنێرن و بە فریای كوردو ناوچەكانیان بكەون و لەستەمی روس بیانپارێزن.⁽¹⁾ بەدوای ئەوەدا، لە كۆتایی 1917 خانەقین وەك شارێكی گەورە و ستراتیژی كوردستان كەوتە ژێر دەسەڵاتی بەریتانیا⁽²⁾،  لێرەوە یەكەمین پەیوەندی شێخ مەحمود بەئینگلیزەوە ئەنجامدرا. هەڵبەت تا ئەو كاتە هێزەكانی عوسمانی لە ناوچەكانی سلیمانی و سەرووتر، بەشیك لەدەسەڵات و فەرمانڕەواییان بە دەستەوە بوو، ترسیان لەسەر چالاكی و ناڕەڕزایەتییەكان هەبوو، بۆیە درەنگانێك و لەسەرەتای مانگی حوزەیرانی 1918دا شێخ مەحمود نامەیەكی بۆ ئەفسەری سیاسیی بەریتانیا لە خانەقین نارد. لەنامەكەدا، شێخ بێ‌ چەندوچوون، ئامادەیی خۆی بۆ خزمەتكردنی بریتانیا دەربڕیبوو، دڵنیاشی كردبوون كە ئەو لەو ڕێگایەوە دەتوانێ‌ ئاسایش و كاروبار لەسلێمانی و دەوروبەری بەرقەرار و ڕێكبخا.⁽³⁾  بەڵام دۆخی سەربازیی ئەوكاتە هی ئەوە نەبوو، ئینگلیز بتوانێ‌ هێز بۆ سلێمانی بنێرێ‌ و پارێزگاری لێ‌ بكا.

گەیشتنی هێزەكانی بەریتانیا لە بەغداوە بۆ قووڵایی كوردستان لە ساڵێك زیاتری خایاند، لە 7ی مایسی 1918دا، سوپا ئینگلیز بۆ یەكەم جار چوونە ناو شاری كەركوك و داگیریان كرد.⁽⁴⁾  دانیشتوانی ناوچەكانی خانەقین، كەلار، كفری، خورماتوو و كەركوك بەهاتنی ئینگلیز خۆشحاڵ بوون و زۆرینەی خێڵەكان، هاوكاری خۆیانیان بۆ راگەیاندن. ئەو دەنگوباس و رووداوانە كاریگەرییەكی راستەوخۆی لەسەر سوپای تورك لەسلێمانی هەبوو، بەزووترین كات كە بۆیان كرا، شاری سلێمانی و دەوروبەریان چۆڵكرد، لەوەوە هیوای ئازادی و رزگاربوون لە ژێردەستەیی تورك، كەوتە نێو خەڵك و وڵات، زۆر لەخێڵ و كەسایەتییەكان لەدەڤەرە جیاوازەكاندا، شادمانی خۆیان و بەڵێنی هەموو جۆرە یارمەتییەكیان بۆ ئینگلیز دەربڕی.⁽⁵⁾

دۆخی تازەی ناوچەكانی گەرمیان بەگشتی و كەركوك بەتایبەتی، هاندەربوون بۆ ئەوەی شێخ مەحمود لەگەڵ ئینگلیزەكاندا پەیوەندی دابمەزرێنێتەوە و نامەیەكی دیكەیان بۆ بنووسێ‌. لەو كاتانەدا نیشانەی وا هەبوون كە شێخ مەحمود لەجۆری بەڕێوەبردن و رووداوەكانی جەنگی گەورە، وەك پێویست ئاگادار نەبووبێ‌، بۆیە دەیەویست لەلایەكەوە پەیوەندی لەگەڵ توركدا نەپسێنێ‌، لەلایەكی دیكەوە، مەبەستی بوو لەگەڵ ئینگلیزەكاندا بوارێك هەڵبەستێ‌. هۆكاری سەرەكی ناردنی نامەكەی سەرەوە ئەوە بوو كە شێخ مەحمود پێیوابوو كەركوك و خانەقین لە ژێردەسەڵاتی بەریتانیادا دەمێننەوە، بەڵام لەبەر هۆكاری سەربازی و گۆڕانكارییەكانی قەوقاز و ئێران بەتایبەتی رۆژئاوا و سەرووی رۆژئاوای ئێران و ناردنی بەشێك لەهێزەكانی بەریتانیا بۆ ئەو ناوچانە، هەروەها چالاكی سوپای ئەڵمان لە ناوچەكانی كرماشان و هەمەدان و دەوروبەریان، هەموو ئەو  رووداوانە، بەرپرسیارێتی بەریتانیایان بۆ پاراستنی هێڵی سنوورەكانی ئێران و دەوڵەتی عوسمانی قورستر كردبوو، سەختی رێگاوبان و گواستنەوەش باری سەر باران بوو.⁽⁶⁾  ئەو دۆخە تازەیە بەجۆرێك كاریگەری راستەوخۆی لەسەر بەریتانیا هەبوو كە نەیدەتوانی لەسەر پێشڕەوییەكانی خۆی وەك نەخشە كێشرا بوو، لە مێسۆپۆتامیا بەردەوام بێ‌. بۆیە بەدەر لەبەرنامەی بریتانیا و ناحەز بەویستی خەڵكی كورد، بەناچاری سوپای ئینگلیز شاری كەركوك و هەڵەبجەیان چۆڵكردو هێزی زیادیان نارد بۆ ئێران.

لەیەكەم هەلەوە بەریتانیا هەستیان بە ناسكی قۆناغەكە و مەترسی كشانەوەیان لەكەركوك و پەیوەندییان لەگەڵ كورددا كردبوو، دەشیانزانی كە چۆڵكردنی كەركوك دەبێتە مایەی نیگەرانی لای خەڵكی كورد كە خۆیان بەدۆستی ئینگلیز پیشاندابوو، لە ئەنجامیشدا دەبووە هۆكاری گەڕانەوەی تورك بۆ ئەو ناوچانە. لەبەرئەوە، بەر لەكشانەوەیان، ئینگلیزەكان كوردیان ئاگادار كردبۆوە كە خۆیان بۆ كارێكی وا ئامادە بكەن. هاوكات پێشیان ڕاگەیاندبوون كە زوو دەگەڕێنەوە و دەشتوانن لە كفری و خورماتووەوە هاوكاری بكرێن. هەر ئەوكاتە ئینگلیزەكان ئامادەبوون كە شێخ مەحمود بكەن بەنوێنەری خۆیان لەكوردستان، بەڵام پێشهاتەكان بوونە كۆسپ.⁽⁷⁾ 

گۆڕانكارییەكان و هەواڵی پەیوەندی شێخ و نامەی ئەو بۆ ئینگلیزەكان، بە توركەكان گەیشتبۆوە، بۆیە هەر بەداگیركردنەوەی كەركوك، سلێمانی و هەڵەبجە لە لایەن توركەوە، لەسلێمانی شێخ مەحمود دەگرن و بەدیلێتی دەینێرن بۆ كەركوك.⁽⁸⁾  لەوێ‌ فەرمانی خنكاندنی بەسەردا دەدەن، بەڵام بۆ هەڵگرتنی رۆژانی تەنگانە و بۆ بەكارهێنانی دواڕۆژ، فەرمانەكە جێبەجێ‌ ناكرێ‌. لەگەڵ هەموو ئەو پەیوەندییە ناجۆر و سووكایەتییەی تورك بەشێخ مەحمودیان كردبوو، بەدڵدانەوەیەكی عەلیی ئیحسان پاشا، سەر لەشكری ئۆردوی شەشەمی عوسمانی لە ویلایەتی موسڵ، لێخۆشبوون  بۆ شێخ دەردەكا، بۆ ئەوەی ناوچەی سلێمانی لەهێزەكانی ئینگلیز بپارێزرێ‌، 5000 لیرەی ئاڵتون دەداتە شێخ مەحمود، داواش لەفەرماندەی لەشكری تورك لەسلێمانی دەكا، كە هەرچی لەكەرەسەی چەك و تەقەمەنی هەبووە، شێخ مەحمود پێویستی پێیەتی و داوایدەكا، بیداتێ‌. ئەوجا لەسەرەتای تشرینی دووەمی 1918، توركەكان شێخ بەناونیشانی سەر لەشكری مەدەنی، دەگێڕنەوە بۆ سلێمانی و دەیكەنە فەرمانداری شار یا موتەسەریف⁽⁹⁾،  ئیدی شێخ مەحمود خۆی لێهەڵدەكا و بۆ ڕێكخستنی ئەو كارانە كە لەلایەن توركەوە پێیسپێرا بوو، بەناوی دەوڵەتی عوسمانییەوە، فەرمانڕەوایەتی سلێمانی دەگرێتە ئەستۆو خۆی بۆ تەرخاندەكا.⁽¹⁰⁾ 

لە مانگی تشرینی یەكەمی 1918، سوپای بەریتانیا بە هاوكاری هێزەكانی عەرەب لەویلایەتەكانی حەڵەب و موسڵ، پێشڕەوییەكی ستراتیژیانەیان كرد، هەموو ویلایەتی حەڵەب لەژێر دەستی هێزی عوسمانی دەردەهێنن، لە 26ی هەمان مانگدا بۆ جاری دووەم شاری كەركوك داگیردەكەنەوە.⁽¹¹⁾  لە پەیوەندی پێشینەی ئینگلیزەكان بە تیرەو خێڵە كوردەكانەوە، وا تێگەیشتبوون كە زوربەی كورد دژی توركن و دۆستی بەریتانیان.⁽¹²⁾  هەر لەو كاتانە و لەو ڕوانگەیەوە، لە 30ی تشرینی یەكەمی 1918دا، پێش ئەوەی جارێكی دیكە نێوانی شێخ مەحمود لە گەڵ ئینگلیز پەیدابێتەوە، یا نامەیەك لەشێخ مەحمودەوە بگاتەوە، سێر ئەرنۆڵد ویڵسن، پێشنیازی پێكهێنانی ئەنجوومەنێكی ناوەندی لەسەردارانی كورد لە باشووری كوردستان بۆ حكومەتی لەندەن كردبوو، كە لە سایەی بەریتانیادا دابمەزرێ‌، لە نامەكەیدا ویڵسن داوای كرد بوو كە ئەگەر شاری موسڵ بەر ئینگلیز بكەوێ‌ ئەوا پێویستە پایتەختی خوارووی كوردستان یا لە موسڵ یا لەهەولێر بێ‌. بەڵام ئەگەر زیێ‌ بچووك ببێتە سنووری باكووری دەسەڵاتی بەریتانیا، ئەوا چاك وایە ئەنجوومەنەكە لە سلێمانی دابمەزرێ‌ و ئەوێ‌ ببێتە پایتەخت.⁽¹³⁾ 

بە دوای ئەوەدا، لە 7ی تشرینی دووەمدا 1918، سێر ئەرنۆڵد ویڵسن چۆتە سەردانی موسڵ. لەوێ‌، لەكۆبوونەوەیەكی نێوان عەلی ئیحسان پاشا، سەركردەی هێزەكانی عوسمانی، هەروەها سەركردەی گشتیی هێزەكانی بەریتانیا و بەئامادەبوونی ویڵسن خۆی، بڕیاردەدەن كە دەوڵەتی عوسمانی هەموو ویلایەتی موسڵ چۆڵبكا. هاوكات، هەر لەو كۆبوونەوەیەدا، ویڵسن پەیوەندیكردنی شێخ مەحمود بەئینگلیزەوە رادەگەیەنێ‌ و ئاشكرایدەكا كە مەیجەر نۆئێل بەرەو سلێمانی كەوتۆتە ڕێ‌.⁽¹⁴⁾

لەدرێژەی زنجیرە سەردانەكانیدا، لە 13ی تشرینی دووەمی هەمان ساڵدا، ئەرنۆڵد ویڵسن چۆتە خانەقین و كفری، لەو دوو شارە، خەڵكی بەگشتی لەدۆخی نائارامی و گرانی سلێمانی ئاگادار و نیگەران بوون، دەیانەویست بەریتانیا بەهێزێكی كەمەوە بچێتە ئەوێ‌ و داگیری بكا، بۆ ئەوەی شارەكە و دەوروبەری لەپاشاگەردانی، كە هەڕەشەی لە دانیشتوان دەكرد، رزگاربكا، بۆ گەیشتن بەو ئامانجە پێیان وا بوو، بەبێ‌ سەرپەرشتی حكومەتێكی ناوەندیی بەهێزی وەك بەریتانیا ئەو كارە نەدەكرا. هاوكات نوێنەرانی بنەماڵە كوردییەكانیش لە بەغدا و لەدەوروبەری سەردانی ویڵسن  دەكەن و لێی دەخوازن كە بوار بەكوردستان بدرێ‌ پێشبكەوێ‌ و بیخەنە ژێر چاودێری خۆیانەوە. لەلایەن سەرۆكی نوێنەرەكانەوە، پێشنیازی كۆنفیدرالی كورد كرا و زۆر بە جۆشەوە لەهەموو لایەكەوە پێشوازی لێكرا، گشتییان داوایان دەكرد كە پێویستی قۆناغەكەو پێشكەوتنی كوردان دەیسەپێنێ‌ كەهەموو كورد لە كۆنفیدرالییەكی یەكگرتوودا هاوبەشی بكەن.⁽¹⁵⁾  ویڵسن سەبارەت بەشێخ مەحمود ئاگاداربوو، هاوكات بەگەورەترین كەسایەتییەكی كاریگەری باشووری كوردستان ناوی دەبا، بۆیە لەو سەردانەشیدا ویڵسن رایگەیاند بوو كە لەدواڕۆژێكی نزیكدا، بۆ مەبەستی دامەزراندنی حكومەتی كوردستان، مەیجەر نۆئێل دەچێتە سلێمانی.⁽¹⁶⁾  

ئینگلیزەكان ئاگاداری جێگاو رێگای شێخ مەحمود بوون، بۆیە وەك ئەمری واقیع مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرد، شێخیان بە پیاوێكی بەدەسەڵات و خاوەن هێز دەناسی، بەڵام هەڵوێستی پێشینەی و پەیوەندی ئەویان لەگەڵ تورك، بەگومانەوە تەماشادەكرد، لەبەر ئەوە بە وریاییەوە كاریان لەگەڵدا دەكرد. لەبەر ڕۆشنایی ڕووداوەكانی پێشەوە، شێخ مەحمودیش زۆر چاك دەیزانی كە برسێتی و گرانی و نەخۆشی و لە گرێژەنەچوونی ئاساییش لەسلێمانی و دەوروبەری، هەروەها مردنی بەكۆمەڵی خەڵكەكە، كە لاشەكانیان كۆڵانەكانی شاریان پڕكردبوو، بەشێوەیەك بوو زیندووەكان زراویان چووبوو، ئەو دیمەنانە كزەی لەجەرگ دەهێنا و دڵی هەڵدەقرچاند، دڵسۆزی و داوێن پاكیش لەناو زۆربەی خەڵكدا هەڵگیرا بوو، هەموو ئەوانە خەڵكی شاریان بەتەواوەتی تووشی سەرگەردانی و بارێكی یەكجار سەخت كردبوو.⁽¹⁷⁾  چارەسەركردنی ئەو دۆخە لەوزەی شێخ مەحموددا نەبوو، بۆیە لەوە تێگەیشتبوو كە بێ‌ هاوكاری بەریتانیا، كاری بۆ ناچێتەسەر. بۆ ئەو مەبەستە، پێش ئەوەی ئینگلیزەكان بگەنە سلێمانی، شێخ مەحمود لەگەڵ هەندێ‌ گەورە پیاوی سلێمانی پێكدێ‌ و ریكدەكەون كە دیسان پەیوەندی بەئینگلیزەوە بكاتەوە.⁽¹⁸⁾ 

سەبارەت پەیوەندییەكەی سەرەوەی شێخ مەحمود، لەنووسراوی ئینگلیزەكاندا هاتووە كە لە 1ی تشرینی دووەمی 1918دا، لەڕێگای ئەفسەری سیاسی بریتانیاوە لە كفری، نامەیەكی شێخ مەحمود بۆ سێر ئەرنۆڵد ویڵسن، نوێنەری بەریتانیا لە بەغدا، گەیشتۆتە ئەفسەری سیاسی. لەو بارەیەوە، ویڵسن بەنووسراوێكی تایبەت وەزیری كاروباری هندستان لە لەندەن لەنامەو پەیوەندییەكە ئاگاداردەكا كە «دوو كەسایەتی بە نوێنەرایەتی شێخ مەحمود بەنامەیەكەوە گەیشتوونەتە كفری، لەنامەكەدا بە جددی هاوار بۆ حكومەتی خاوەن شكۆ دەهێنێ‌ كە كوردستان لەلیستی گەلە ئازاد كراوەكان هەڵنەبوێرێ‌، لەبەر هۆكاری ئەوەی كە لای تورك بەند بووە نەیتوانیوە كارێك بكا، لەئێستاوە كوردستان ئامادەیە خۆی رزگاربكا. ئەو داوای رێنمایی دەكا بەتایبەتی سەبارەت بەبزووتنەوەی دژە تورك.

شێخ مەحمود شێخێكی سەرەكییە لەسلێمانی، بەو دواییانە كە تورك ناوچەكەی چۆڵكردووە، كردویانە بە (فەرماندار ـ موتەسەریف)ی ئەوێ‌. ئەو قورساییەكی گەورەی هەیە، رەنگە بتوانێ‌ نوێنەرایەتی سەرۆك خێڵەكانی باشووری كوردستان بكا.»⁽¹⁹⁾  ئەو بۆچوونەی نوێنەری بەریتانیا لە بەغدا، روونكردنەوەی رووداوەكان و بایەخدان بووە بەرامبەر بەشێخ مەحمود، بە كەسێكی بە دەسەڵات و كاریگەر ناساندوویەتی، هاو كات سەبارەت بە دەوری ئەو گومانی هەبووە، لەگەڵ ئەوەشدا بەپێویستی زانیووە پەیوەندی لەگەڵدا ببەستێ‌.

رەفیق حیلمی لە یادداشتەكانیدا بۆمان باس دەكا كە شێخ مەحمود لە نامەكەیدا كە بۆ ویڵسنی ناردبوو، داوای لەئینگلیز كردبوو كە بڕیاربدەن بە پێكهێنانی حكومەتێكی كوردی لەناوچەی سلێمانی لەگەڵ هەندێ‌ قەول و بەخشیش بۆخۆی. رازیش بوو بەوەی كە بەناوی ئینگلیزەوە و لەژێر چاودێری ئەواندا، سەرۆكایەتی ئەو حكومەتە بكا.⁽²⁰⁾ 

رەفیق حیلمی زۆر بەووردی، دڵ و نیازی شێخ مەحمود دەخوێنێتەوە و دەنووسێ‌: «(شێخ مەحمود) بیر لەوە دەكاتەوە كە بەرامبەر بە هەندێ‌ بەڵێن و ماڵ و بەرات، سلێمانی تەسلیم بە ئینگلیزەكان بكا. هاوكات، ئینگلیزەكان، كە لەپەیوەندی و نێوانی عەلیی ئیحسان پاشا لەگەڵ شێخ مەحمود ئاگاداربوون، ئەمەیان لێ رانەدەپەرموو، بە تەما نەبوون كە تاكاتی خۆی نەبێت، بێنە سلێمانییەوە.»⁽²¹⁾  ئەو نامەیەی سەرەوە، دەبێتەوە بە سەكۆیەكی دیكەی پەیوەندی بریتانیا و كورد. ئەگەرچی ساغ نەبوونەوەی هەڵوێستی شێخ مەحمود لە نێوان تورك و ئینگلیزدا، بۆ خۆی كێشەیەكی گەورە بوو، بەڵام ئینگلیزەكان پێیان وابوو، بۆ كەڵكی دەوڵەتی برەیتانیا و بۆ بەرژەوەندی نەتەوەی كورد، هەر دەبوایە جارێكی دیكە لەگەڵ شێخ مەحمود دا، بكەونەوە تاقیكردنەوەیەكی دیكە.

دامەزرانی حكومەتی كوردستان

لەبەر روناكی رووداوەكانی سەرەوە، دوای سازبوونی زەمینەیەكی گونجاو بۆ بەرژەوەندی دەوڵەتی بەریتانیا و میللەتێكی چەوساوە و پەرت پەرت كراو و نیشتمان داگیركراوی چەند سەدەیەك، لەو هەل و مەرجەدا ئینگلیزەكان بۆ جاری دووەم پێشوازییان لەنامە و داواكانی شێخ مەحمود كرد، دەسەڵاتدارانی بەریتانیا بڕیاریاندا، مەیجەر ئێدوارد ولیەم نۆئێل بنێرن بۆ سلێمانی بۆ ئەوەی سەرەتای دەوڵەتی كوردستان دابمەزرێنێ‌. هەڵبژاردنی نۆئێل كارێكی سەرپێی نەبوو، ئەو ئەفسەرە ئینگلیزە، شارەزاییەكی چاكی لەزمانی كوردی و فارسی و دابونەریتی كوردەواری-دا هەبوو، بەخرۆشەوە پشتیوانیشی لەدۆزی كورد دەكرد. لە 30ی تشرینی یەكەمی 1918 واتا دوای 4 رۆژ لەداگیركردنەوەی كەركوك لەلایەن بەریتانیاوە، سێر ئەرنۆڵد ویڵسن، نوێنەری مەدەنی بەریتانیا لە بەغدا، بە نامەیەكی تایبەت بەرپرسیارێتی دامەزرانی حكومەتی كوردستان، دەخاتە ئەستۆی مەیجەر نۆئێل، بەم شێوەیەی خوارەوە بەرنامەی ئەو ئەركەی بۆ دیاریدەكاو دەنووسێ‌:

«لەبەرەبەیانیی 1ی تشرینی دووەمەوە، ئێوە بەئەفسەری سیاسیی ناوچەی كەركوك دامەزراون. ناوچەی كەركوك لەزێی پچووكەوە تا دیالە درێژدەبێتەوە، لەوێشەوە بۆ سەرووی رۆژهەڵاتی سنووری عوسمانی ـ ئێرانی. ئەو ناوچەیە بەشێكە لەویلایەتی موسڵ كە ئەوپەڕی گرنگی بۆ حكومەتی خاوەن شكۆی بەریتانیا هەیە. لەئێستادا دەبێ‌ بزانرێ‌ كە ئەوێ‌ ناوچەی داگیركراوی سەربازیی و كارگێڕییە و لەژێر دەسەڵاتی سوپادایە، پێویستە لەو روانگەیەوە مامەڵە لەگەڵ سەر خێڵی ناوچەكەدا بكەن، لەبیرتان بێ‌ كە كاری نەكردەیەو هەرگیز ناشێ‌ دەسەڵاتی سەربازی بۆ هەمیشە بنێرێتە سلێمانی یا هەر شوێنێكی دیكەی رۆژهەڵاتی ئەو هێڵە سەربازییەی كە ئەمڕۆ هەیە. ئامانجی ئێوە ئەوەیە، كە لەگەڵ سەردارانی ناوچەكە، باری رێكخستن و كارگێڕیی رێكبخەن، لەو شوێنانەشدا، كە لە دەرەوەی دەسەڵاتی هێزەكانماندان، پارێزگاری لەئاسایش بكەن، هاوكات پێویستە بۆ قەدەغەكردنی چالاكی سیخوڕانی دوژمن و بەربەستكردنیان لە كاردابن، دەبێ‌ بۆ ئازوقە و كەلوپەل ناردن بۆ سەربازانمان، ئیشی پێویست بكەن. ئێوە دەسەڵاتتان پێدراوە كە بە گوێرەی ئەوەی كە دەسەڵاتدارانی پێشووی تورك كردویانە، خەرج و باجی پێویست كۆبكەنەوە، مەرجە بەڕوونی لەسەردارانی ناوچەكە بگەیەنن كە هەر كاروبارێكی ئێوە رێكیدەخەن كاتییە و دەكرێ‌ لەهەر كاتێك-دا گۆڕانكارییان تێدا بكرێ‌. ئێوە دەسەڵاتتان پێدراوە كە شێخ مەحمود بكەن بە نوێنەری خۆمان لەسلێمانی، دەشتوانن بەپێی ویست و تێگەیشتنی خۆتان و بەهەمان شێوە نوێنەر لە هەڵەبجە و چەمچەماڵیش دابنێن.

مەرجە ئێوە بۆ ئەو سەرۆك خێڵانەی كە لەگەڵیاندا دۆستایەتی دەبەستن، ئەوە روون بكەنەوە، كە بەریتانیا نیازی نییە حكومەتێكی بێگانە، بە پێچەوانەی ئارەزوویان ئەوان، بەسەریاندا بسەپێنرێ‌. دەبێ‌ سەرۆك خێڵەكان هانبدرێن كە بۆ كاروباری رۆژانەی خۆیان، لەژێر چاوەدێری ئەفسەرانی سیاسیی بەریتانیایی-دا كۆنفیدرالییەك پێكبهێنن. پێویستە ئەوان بەپێی قانوون، بۆ مەبەستی پێویست و پارێزگاریكردنی قانوون و بۆ گەشەكردنی وڵاتەكەیان، لەپێشكەشكردنی باج بەو جۆرەی كە لەوە پێش داویانە بەدەسەڵاتدارانی تورك، بەردەوام بن.»⁽²²⁾ 

ئەو نامەیەی سەرەوە بەهەموو پێوەرێكی دەستووری، قانوونی و نێودەوڵەتی، بەڵگەنامەیەكی یەكجار بایەخداربووە بۆ سەلماندنی سەرەتایەكی گونجاوی مافەكانی نەتەوەیی و نیشتمانیی كورد، كە لەلایەن بەهێزترین و كاریگەرترین دەوڵەتێكی خاوەن بڕیار، بەخەڵكی كوردستان درابوو. لەهەموو مێژووی كورددا نەبووە، مافەكانی  نەتەوەیی كورد، بەو شێوەیە سەلمێنرابێ‌. بەو پەیامەوە، بەو ئەركە گرنگەوە، بەو نیازەوە كە كورد ببێتە خاوەنی حكومەت و كارگێڕیی سەربەخۆ، لە ناوەڕاستی تشرینی دووەمی 1918دا، نۆئێل لەگەڵ نوێنەرەكانی شێخ مەحموددا دەگەنە شاری سلێمانی، بۆ ئەوەی یەكەم چینی دیواری دەوڵەت ـ حكومەتی كوردستان بەرز بكرێتەوە.⁽²³⁾ 

هۆكاریكی گرنگتر لە سیاسەتی دەرەوەی ئینگلیز ئەوە بوو كە هەمیشە نەخشەی سیاسی و دواڕۆژی خۆی بەستبۆوە بە نەخشەی جوگرافیاوە، هەڵبەت كاری مەیدانی، شارەزایی مرۆیی و سامانی سەرزەمین و ژێرزەمینی ناوچەكان و لایەنی ستراتیژی سەربازی، بەلای ئەوانەوە بەسەرنج وەرگیرا بوو، رێگای تەقەلا و ئیش كردنیشیان بۆ رۆژانی داهاتوو لەبەرچاو گرتبوو. بە مانایەكی دیكەو بە تێڕوانینی ئاساییش و پاراستنی بەرژەوەندی ئابووری بەلای ئینگلیزەوە لەسەر ئەوە هەڵنرا بوو، كە لەویلایەتی بەسرە و ویلایەتی بەغدا پێكەوە قەوارەیەك بۆ عەرەب پێكبێنێ‌، ویلایەتی موسڵیش كە زۆرینەی كورد و كوردستان بوو، لەهەلی یەكەمدا حكومەتێك بۆ كورد دابمەزرێنێ‌، بواریش بۆ ئەوەی ببێتە دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان و سنوورەكانیشی لەویلایەتەكە تێپەڕێنێ‌، لەمەیداندا هەبوو.

رۆژی گەیشتنەكەی نۆئێل بۆسلێمانی، 16ی مانگی تشرینی دووەمی 1918 بوو.⁽²⁴⁾  ئەو رۆژە داهێنان و پێشكەوتنێكی گەورە بوو لەسیاسەتی بەریتانیادا بەرامبەر بە كوردو مایەی هەواڵی خۆشی پێوە دیاربوو. هاوكات بوژاندنەوە بوو لەبرسێتی و رزگاربوون بوو لەپەشێوێ‌ و بەرەڵایی و نەبوونی خزمەتگوزاری لە سلێمانی و دوورتر. بەپێی ئەو دەسەڵاتەی كە بە مەیجەر نۆئێل درابوو، رۆژێك دواتر واتا لە 17ی تشرینی دووەمی 1918دا، بە ناوی حكومەتی بەریتانیاوە حكومەتی كوردستانی دامەزراند، شێخ مەحمود بەناونیشانی حوكمدار كرا بەنوێنەری بەریتانیا لە سلێمانی. مەیجەر نۆئێل، لە ڕۆژی گەیشتنەكەی بۆ سلێمانی و دۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی دەڤەرەكە، ئەرنۆڵد ویڵسن، نوێنەری بەریتانیا لە بەغدا ئاگادار دەكا، كە لەسلێمانی پێشوازییەكی شاهانەیان لێكردووە، نوێنەرانی دێهاتەكان لە شەقامەكان بەوپەڕی خۆشحاڵییەوە لە پێشوازیی-دا ئامادەبوون. شێخ مەحمودیش لەگەڵ چەند سەد كەسێك¬دا، قۆناغێك دوور لە دەرەوەی شار لەچاوەڕوانی-دا بوون. لەهەمان رۆژدا لەشكری تورك كە خۆیان بەدەستەوە دابوو، بەرەو كەركوك بەڕێكران و لەناوچەكە دوور خرانەوە.⁽²⁵⁾ 

توركەكان بێ‌ ئەندازە سلێمانییان كاول و هەژار و برسی كردبوو، بە جۆرێك برسێتی سەری كردبووە سەر خەڵك، هەموو سكیان بەپشتیانەوە نووسابوو. لەسەدا هەشتای خەڵكی شار لە بەین برابوون، بەشی هەرە زۆری شارەكە خاپووركرابوو، بەرهەمی گشتی ناوچەكە بە تەواوەتی لەكەمییدابوو، لەو بارودۆخەدا ئەوەی زۆر پێویستبوو پارێزگاریكردنی خەڵكەكە بوو لەبرسێتی و لە نەخۆشی، هەر ئەوەش وای لە نۆئێل كردبوو كە بەر لەهەموو كارێك، هەوڵ بۆ بووژانەوەی خەڵك بدا. لەو بارەیەوە، نۆئێل بەخێرایی بیری لە پەیداكردنی خۆراك كردۆتەوە، ئەگەر بەهاوكاری دەسەڵاتدارانی سوپا بریتانیا نەبوایە، خەڵك لە نەبوونی و برسێتی و نەخۆشیدا بێ‌ ئەندازە ماندوو دەبوون و هەڕەشەی فەوتانیان لەسەربوو.⁽²⁶⁾  هەر لە تێلیگرامەكەی سەرەوەدا، نۆئێل زۆرتر و بەبەرچاو روونییەوە بۆ دواڕۆژی كورد دەڕوانێ‌ و دەنووسێ‌:

«لە دروستكردنی دەوڵەتی كوردی-دا، بەپارێزگاری و لەژێر چاودێری بەریتانیا و بە سەرپەرشتی و بەڕێوەبردنی ئەفسەرانی سیاسیی شارەزا لە كاروباری گشتی¬دا، من بە هیچ شێوەیەك كێشەیەك نابینم، هەر ئێستا دەبێ‌ بەگورجی و بەچالاكی ئەو كارە بكەین. لەسلێمانی لەهەموو ئاستەكان-دا بزوتنەوەیەكی بەهێز  هەیە، بۆیە من بەخێرایی و بەوپەڕی توانامەوە ئامۆژگاری دەكەم كە بەیەكسەر ئەفسەرانی كارامە و لێهاتوو بۆ سلێمانی بنێرن تا دەست بەڕێكخستنی بناغەكانی حكومەتداریەتی و خزمەتگوزاری بكەین.»⁽²⁷⁾  هەر لە هەمان نامەدا داوادەكا «ئەو شێوە كارەی كە لە سلێمانی ئەنجام دەدرێ‌، پێویستە لە مەڵبەندەكانی دیكەی كوردەواری-دا لە سەروو موسڵیشەوە پەیڕەو بكرێ‌.»⁽²⁸⁾  واتا لە یەكەم ڕۆژەوە، فراوانكردنی دەسەڵاتی سڵێمانی و شێخ مەحمود بۆ ناوچەكانی دیكەی كوردستان ئازاد و بەرنامەڕێژ بوو، نۆئێل بۆ ئەو مەبەستە كاری دەكرد، ئەوەندەی توانیشی تەقەلای سیاسیانەی دا و زەمینەسازی بۆ پێشكەوتنی قەوارە سیاسییەكە كرد. لە بەرامبەر تێلیگرام و داخوازییەكانی سەرەوەی نۆئێل-دا، ویڵسن بەڵێن دەدا كە بەزووترین كات بیری لێبكاتەوەو پێشنیازەكان جێبەجێ بكا. هەروەها ئەوەش ئاشكرادەكا كە «لە كۆتایی تشرینی دووەمی 1918دا، كۆنفرانسێكی 50 ـ 60 كەسی لەسلێمانی سازدەكرێ‌ و خۆشی ئامادەیی دەردەبڕێ‌ كە هاوبەشی تیدا بكا.»⁽²⁹⁾

بۆ زیاتر تێكەڵاوی بەریتانیا لەگەڵ خەڵكی كوردو دامەزراندنی ئاساییش و بەڕێوەبەرایەتی لایەنەكانی كارگێڕی و نەهێشتنی ئاژاوە، هاوكات، قەڵاچۆكردنی برسێتی و نەخۆشی، نۆئێل لە چەمچەماڵ و هەڵەبجەش نوێنەری دانا، هەروەها هەوڵیدەدا سەر خێڵە كوردەكان رازیبكا كە لەناو خۆیاندا كۆكبن و پێكەوە بۆ پێكهێنان و فراوانكردنی حكومەتێكی كوردی تێكۆشن و كار بكەن. نۆئێل بە شێخ و بەكەسایەتی و خەڵكەكەی ڕاگەیاندبوو، كە ئینگلیز نیازی ئەوەی نییە حكومەتێكی بێگانەی بەدەر لەداب و ئارەزوی كوردەكان بەسەریاندا بسەپێنرێ‌، بەڵام دەیانەوێ‌ كە بەڕێنمایی و چاودێری بەریتانیا، هانیان بدەن دەسەڵاتێكی نیشتمانییان بۆ دابمەزرێنن.⁽³⁰⁾ 

لای خۆشیەوە، شێخ مەحمود داوای لەبەریتانیا كرد، كە ئەفسەرانی بەریتانیا بۆ سەرپەرشتی هەموو بەشەكانی حوكمدارێتییەكەی دابمەزرێنن، داوای ئەوەشی كرد كە سوپای لیڤی بۆ كوردستان پێكبێنن كە هەمووی كورد بن و عەرەبی تێدا نەبێ‌.⁽³¹⁾  هەر بەزوویی، هەرچی فەرمانبەری تورك و عەرەب لە سلێمانی و دەور و بەری هەبوون، گوێزرانەوە و كورد جێگایان گرتنەوە. لە سەرەتادا ئەو سیستەمەی رێكخرا، لەسەر پێشنیازی شێخ مەحمود شێوەیەكی دەرەبەگی بوو، هەر سەر خێڵێك بەرپرسی پاراستنی بەرقەراری و ئاساییشی ناوچەكە و خێڵەكەی خۆی بوو، دەبوایە سەرۆك خێڵ، شێخ مەحمود بە حوكمدار بناسێ‌ و ددانی پێدابنێ‌. مەیجەر نۆئێل كارگێڕییەكی وای رێكخست كە لەگەڵ بۆچوونی نیشتمانی كورددا بگونجێ‌ و رەنگدانەوەی تایبەتمەندێتی كوردستان بێ‌. ئینگلیز نەیدەویست حكومەتێكی دیكتاتۆر دروستبێ‌ و شێخ مەحمود ببێتە حوكمدارێكی زۆردار و تاكڕەوو لەدوایی-دا كەس نەخوێنێتەوە. بەڕێوەبردنی سیستەمەكە بە جۆرێك بوو، كەڕاستەوخۆ لەلایەن بەرپرسیاران و راوێژكارانی ئینگلیزەوە بەڕێوەدەبرا، بەو مەبەستەی كۆمەڵگەیەكی تەباو ئارامی وا دروستبێ‌ كە خێڵەكان پێكەوە، هاوكاری و تێكەڵاوی شارستانی بكەن و بەرەو دیموكراتییەت هەنگاو بنێن.⁽³²⁾  واتا بەرنامەكە، بەو شێوەیە بوو كە لەدواڕۆژێكی نزیك-دا، بتوانرێ‌ وردە وردە و لەسەرخۆ، كورد لەسیستەمی خێڵەكی رزگاربێت و پێبنێتە قۆناغی پێشكەوتن و شارستانی و حوكمداری و دەوڵەتداری سەربەخۆوە.

جگە لەچارەسەری بارودۆخی ئابووری و بژێویی، تەدارەك و كەرەسەی پێویست بۆ بوژاندنەوەی بازرگانیش رێكخرا، ئاوڕ لەلایەنی ئاینییش درایەوە و چەندان مزگەوت لەسەر خەزێنەی بەریتانیا نۆژەن و ئاوەدانكرانەوە، خوێندنیش لە مزگەوتەكاندا بەرەوپێشەوە چوو.⁽³³⁾  لە رێكخستنی كاروباری حكومەتیدا، پەیوەندی رۆژانە و جیبەجێكردنی فەرمانە كارگێڕییەكان، لایەنی سەرەكی و پێویستن، لە هەمان كاتدا بوونی رێگا جیاوازەكانی هاوكاری و هەرەوەزیش یەكێكە لە زەمینەسازی بۆ زیاتر گەشەكردن و فراوان و پێشكەوتن، هەر بۆیە لەگەڵ  بایەخدان بە لایەنەكانی سەرەوە، لەیەكەم رۆژی گەیشتنییەوە بۆ سلێمانی، لەپێناوی تازەكردنەوەی پەیوەندی لەنێوان سلێمانی و كەركوك و شارانی دیكەی كوردستان، نۆئێل داوای كرد كەیاریدەدەری ئەفسەرانی سیاسی لە كفری و كەركوك، لە ئاڵتون كۆپری و هەولێر فەرمانگەی پۆست دابمەزرێننەوە و نامە و نووسراوی حكومەتی و خەڵكی لەنێوان ئەو شارانەدا بێن و بچن، داواشی كرد كە نابێ‌ فەرمانبەرانی ئەو دەزگایانە تورك بن.⁽³⁴⁾  دیارە لەو كاتەوە مەیجەر نۆئێل هەستی بە گرنگی كەركوك بۆ حكومەتی كوردستان كردبوو، بۆیە هەمیشە لەخەمی ئەوەدا بووە كە كەركوك بەشێك بێ‌ لەكوردستان.

سلێمانی وەك ناوەندی حوكمداری، لە لایەن بەریتانیاوە بایەخێكی تایبەتی پێدرا، نۆئێل-یش چاك لەڕۆڵی خۆی تێگەیشتبوو، تاقیكردنەوەی پێشینی لە كارگێڕی، دیپلۆماسییەت، دابونەریتی ناوچەكە و كورد، سەرباری ئەوانەش شارەزایی لەكاروباری سەربازیدا، ئەوجا هەست و لایەنگری بۆ كورد، كە دەشێ‌ ویستبێتی لەڕێگای دامەزران و مانەوەی دەوڵەتی كوردستانەوە بۆ هەتا هەتایە ناوی بچوایەتە مێژووی سیاسی ناوچەكە و بەریتانیاوە، هەموو ئەوانە وایان لە لێ‌ كردبوو كە بەوپەڕی توانا و لێهاتووییەوە، بێ‌ ماندوبوون، بۆ رۆژگاری سەربەخۆیی و دامەزرانی حكومەت و دەوڵەتی كوردستان، لەتەقەلا و هەوڵداندا بێ‌.

كاری مەیجەر نۆئێل و ئەفسەرانی دیكەی ئینگلیز بەپێی نەخشە و رێكخستن لە پێشكەوتندا بوو، یەڵام لایەنی شێخ مەحمود وەك چاوەڕوان دەكرا، ئاواتبەخش نەبوو. رەفیق حیلمی هەواڵی سلێمانی سەردەمی حوكمدارێتی یەكەمی شێخ مەحمود بەم شێوەیە وێنا كردووە: «ئەوانەی ئەیان توانی لەحوكمدار نزیك بنەوە لەم بابەتانە بوون: دەس و پێوەندی نەفام و نەخوێندەوار، دەوروپشتی چاوبرسی و دوای تاڵان كەوتوو، نۆكەری خەنجەر لەپشت و عەشایری تفەنگ لەشان ...هەندێ‌ لە زابتە كوردەكان هاتبوونەوە سلێمانی و لەو سەردەمەدا هەندێ‌ خوێندەواری باش و نیشتمانپەروەر لەوێ‌ بوون و ئەیانویست كە دەس لەناو دەس تێبكۆشن و یارمەتی حوكمدار بدەن، بەڵام رێككەوتنی تاقمی دەوروپشتی حوكمدار و ئەمانەی تر نە ئەگونجا، تاقمی یەكەم لە بەینی حوكمدار و تاقمی دووەمدا، لە خەنجەر و دەمانچە دیوارێكی دروستكردبوو. ئەگەر حوكمدار خۆی بیویستایە ئەو دیوارەی ئەڕوخاندو لەزابتەكان و مونەوەرەكان نزیك ئەكەوتەوە بەڵام... نەترسان لەدواڕۆژ و كەمتەرخەمی خۆی لەلایەكەوە، (گرێیەكی نەفسی) كە بەرامبەر بە زابت و مونەوەر پەیای كردبوو لەلایەكی ترەوە، بەرهەڵستی ئەوە بوون كە شەقێك لەدیواری خەنجەر و دەمانچەكە هەڵدا و بیروخێنێ‌ و خۆی بگەیەنێتە خوێندەوارە باشەكان.»⁽³⁵⁾  بەڵام شێخ لە توانایدا نەبوو بەربەستەكان نەهێڵێ‌، دیارە ئەوەش دەگەڕایەوە بۆ نەبوونی بنەمای فیكری، نەبوونی ئازایەتی و پێشەوایەتی، هەروەها شارەزانەبوونی كارگێڕی و نەبوونی سیاسەتی ناوخۆیی لای شێخ مەحمود، بە مانایەكی دی، ئەستەم بوو حوكمدار لەچوارچێوەی سەردەمی كۆن و بێ‌ كەڵك بچێتە دەرەوە و هەست بەبایەخی قۆناغی تازە و فەرمانڕەوایەتی خۆی و نەتەوەی كورد بكا.

هەلومەرجی دامەزرانی حوكمدارێتی یەكەمی كوردستان

لەئەنجامی شارەزایی و تاقیكردنەوەی مەیدانییەوە، نۆئێل زۆر بەوردی چۆنێتی قەوارەی حكومەتی كوردستان و هەڵكەوتەی جیۆپۆلەتیكی هەڵدەسەنگێنێ‌، تا ئەوەی لەبارەی دامەزرانی فەرمانڕەوایەتی كوردستان بگاتە ئاكامێك و بڵێ‌: «ئێمە هەمیشە هێما بۆ ئەوە دەكەین كەپەیوەندی باشووری كوردستان بەبەغداوە، مەسەلەی جوگرافیا سەپاندوویەتی، لەوەش زیاتر هاتوچۆی رۆژانە ئەوەندی دیكە مەسەلەكەی پێكەوە گرێداوە. لەگەڵ ئەوەشدا، بەغدا پێویست ناكا دەستوەرداتە كاروباری پێشكەوتن و لایەنەكانی نیشتمانیی خەڵكی كورد و كوردستان، فەرمانبەرانیش هەتا بكرێ‌ دەبێ‌ كورد بن. لەشكری كوردی پێكدێ‌ و لەلایەن ئەفسەرانی كوردەوە بەڕێوەدەبرێن و مەشقیان پێدەكرێ‌.»⁽³⁶⁾  لە سەرژمێری كەمتر لەپێنج هەزار دانیشتوانی سلێمانی، ئەو سوپایەی ئینگلیز بۆ دەوڵەتی باشووری كوردستان وەك سەرەتایەك لەسلێمانی پێكیهێنا، ژمارەیان گەیشتبووە 1266 كەس، لەوانە تەنیا دوو ئەفسەرو سێ پلەداری دیكە بەریتانیایی بوون، دەنا هەر هەموویان كورد بوون. جلی ئەفسەران و سەربازان و بنووسەكانیش (كاتب)، شێوەی جلی لیڤی، تایبەت و جیاواز بوون، مێزەری نەتەوەیی كوردیان بەسەرەوە بوو كە ئەوەش بۆ كورد بایەخی تایبەتی خۆی هەبوو.⁽³⁷⁾  ئەگەرچی سوپاكە بەناوی «لیڤی»یەوە بوو كە مانای سەرباز یا جەنگاوەر دەگەیەنێ‌، بەڵام بۆ ئەوە بوو ببێتە كرۆكی سوپایەكی بەهێزی دەوڵەتی داهاتووی كوردستان.

ئەحمەد خواجە لەبارەی پێكهاتنی ئەو لەشكرەی كوردستانەوە دەنووسێ‌: «بە فەرماندەیی ئەو ئەفسەرە كوردانەی كە لەتوركیاوە گەڕابوونەوە، لەسلێمانی سوپایەكی گەورە و بەهێز دروستبوو، پێیان دەوت سوپای كوردستان و ناونرا «لیڤی». بۆ ئەوەی ئەفسەرەكان دڵ پاك و گیان بەختكەربن، دەنێران بۆ دیوانی حوكمدار بۆ سوێندخواردن بەرامبەر بەحوكمدار و حكومەتی كورد و كوردستان.»⁽³⁸⁾  لە ناوچەكانی دیكەش، لەكۆیە و لەڕەواندوز بەهەمان شێوە، لە خەڵكی لێهاتووی ناوچەكان، سوپای لیڤی كوردی دروستكرا، تا دەهات بەژمارە و بە كەرەسە بەهێزتر دەبوو، لەشەڕی نێوان شێخ مەحموود و بەریتانیادا، زیاتر بێ‌ لایەنییان هەڵبژارد.

لەبواری دیكەشدا كار بۆ گەشەكردن و داهێنان دەكرا، وردە وردە هەل و مەرج بۆ حكومەتی كوردی دەڕەخسێنرا تا بتوانێ‌ زیاتر گەشە بكا و لەسەر پێی خۆی ڕابوەستێ‌، لەو بارەیەوە نۆئێل تێگەیشتنی خۆی و حكومەتەكەی ئاشكرا دەكا و دەنووسێ‌: «زمانی كوردی دەبێتە زمانی رەسمی حكومەت، بۆ قانوون دانان كەڵك لە داب و نەریت و مامەڵەی رۆژانەی كۆمەڵگە دەبینرێ‌، سیستەمی كۆكردنەوەی داهات و باج دەبێ‌ لەگەڵ پێویستییەكانی خەڵك-دا یەك بێتەوە. دەربارەی خێڵ، رێز لەو عادەت و قانوونانە كەئەمڕۆ هەن دەگیرێ‌، حورمەتی سەرۆك خێڵەكان دەپارێزرێ‌ و رێگا دەدرێن كە بەردەوام بن لەبەڕێوەبردنی كاروباری خێڵەكانیان وەك تائێستا هەن.»⁽³⁹⁾

بۆ گەشەكردن و تەواوكردنی لایەنەكانی دیكەی دەوڵەتداری، مەیجەر نۆئێل درێژە بە بەرنامەی سازدانی دەوڵەت ـ حكومەتی كوردستان دەداو لەپێناوی دامەزرانی سیسەتەمی دارایی و ئابووری-دا بەرنامەە داڕشتبوو، سەربەخۆیەتی داراییشی بە مەرج دەزانی و پێداگری دەكرد و بەپێویستی دەزانی سامان هی خەڵك بێ‌ نەك هی حوكمدار و دەستەی فەرمانڕەوا، هاوكات گرنگی بەلایەنی كشتوكاڵیش دەدا. لەو بارەیەشەوە نۆئێل دەنووسێ‌: «ئەوەی پەیوەندی بەداراییەوە هەیە، وڵاتەكە خاوەنی بودجەی ناوچەیی خۆی دەبێ‌، ئەو باجەی كۆدەكرێتەوە، بۆ كارگێڕی و پێشكەوتنی وڵاتەكە بەكاردێتەوە، بەڵام هاوكاری مەسروفاتی كارگێڕیی سەرەكی لەبەغداوە دەكرێ‌. لەلایەكی دیكەوە پەیوەندی دۆستایەتی لەگەڵ مێسۆپۆتامیادا، دەبێتە مایەی دڵنیایی و پشتگیریی بەرژەوەندییە بنەڕەتییەكان و گرنگییەكی لێهاتوویی و توانایی. پەروەردە، كاری كۆمەڵایەتی، كشتوكاڵ و پەیوەندییەكان هەموویان لەبەغداوە بایەخیان پێدەدرێ‌.»⁽⁴⁰⁾  واتا لە كاربەدەستانی بەریتانیاوە لەبەغدا، ئەو ئەركانە جێبەجێ‌ دەكران، چونكە ئەو كاتە عێراق جارێ‌ وەك دەوڵەت دانەمەزرابوو.

بەم جۆرە هەر لەسەرەتاوە دیاربوو كە بەڵێنی پلەیەكی بەرزی ئۆتۆنۆمی بەشێخ مەحمود و بەكورد درابوو، «سەبارەت ئەو ئۆتۆنۆمییە، كوردەكان دڵنیاكرابوون كە لەداهاتوودا فەرمانڕەوایەتییەكەیان شایانی گەشەكردنە، بۆ بەڕێوەبردنی حكومەتی خۆیان، پێ‌ بەپێ‌ خەڵكەكە پەروەردە دەكران و مەشق دادەدران، خەڵكی شارەزای كوردیش بۆ حكومەتدارێتی ئامادە دەكران. لەئەنجامی هاوكاریی ئەمان لەگەڵ بەشەكانی دیكە¬، شێوەی ئۆتۆنۆمییەكە، دەبووە مایەی هەڵكشانی بەرژەوەندی ئەخلاقی و ماددی بۆ كوردەكان.»⁽⁴¹⁾

لەو دەقەی سەرەوەدا، تاڕادەیەكی زۆر چاك و فراوان، شێوەی حوكمدارێتی دیاری كرابوو. لەلایەكەوە باس لەپەیوەندی جوگرافیایی خوارووی كوردستان كرابوو، بەو مانایەی سنووری باشووری كوردستان چ بەشێوەیەكی سەربەخۆ و چ لەژێر سایەی بەریتانیادا بوایە یاوەك ئۆتۆنۆمی بمایەتەوە، مەرج بوو نەخشەی ئەو چوارچێوەیە دیاربكرابایە و سنووری كوردستان بەپێی دەستوور و قانوون بكێشرایە. لەلایەكی دیكەشەوە مژدەی ئەوە راگەیاندرابوو كە ئەو ماف و جۆرە حكومەتدارێتییە، بەپێی ئامادەكردنی كادیر و فەرمانبەرانی شارەزا و دڵسۆز لەبەڕێوەبردن-دا، رۆژ بەڕۆژ كارگێڕێتی كوردستان زیاتر گەشەی دەكرد و زۆرتر پێشدەكەوت، هاوكات لەلایەن بەریتانیاوە زامنی پاراستنیشی پێدرابوو، كە ئەگەر كاتێك دەوڵەتێكی عەرەبی لە ویلایەتی بەسرەو بەغدا دروستبوو، ئەوا فەرمانڕەوایەتی كوردی بەڵێن پێدرابوو كە پارێزگاری لێبكرێ‌ و بەردەوام بێ‌ لەپێشكەوتن-دا.

حكومەتی كوردی، خاوەنی كەسایەتی دەستووری و قانوونی خۆی بوو، بەپێی ویست و دابونەریت و بەپێی گونجانی لەگەڵ باری كۆمەڵایەتی و رووناكبیری و ئایینی و بەرژەوەندی خەڵكی كورد، قانوون دادەڕێژرا. دەوڵەمەندی و داهاتی كوردستان لەبەروبووم و بەرهەمی هەمەجۆر، بە شێوەیەكی لێزانانە لەبەرچاو گیرابوو، هاوكات ئابووری و سامانیش، بۆ خزمەتی رۆژانەی خەڵك و پێشكەوتنی فەرمانگا و لایەنەكانی حكومەتی كوردستان تەرخان دەكرا، بەمانایەكی دیكە داهات و باجی كوردستان، موڵكی كورد بوو نەك هی حوكمدارو دەسەڵاتداران، دەبوایە هەر لەپێناوی گەشەكردنی دانیشتوان¬دا خەرج بكرێ‌. دیارە پیشاندانی وێنەیەكی وا گەش، پەیوەندی بە بەڕێوەچوونی دۆستایەتی نیوان كورد و بەریتانیا و بەردەوامی حكومەتی ئەو كاتەوە هەبوو، بەڵام لەواقیعی حاڵ و گۆڕانكارییەكان-دا، دۆخەكە بە جۆرێكی پێچەوانەوە هاتەوە.

ئەو بنەما سەرەكییانەی سەرەوە، هەموویان لەوانە بوون كە بۆ فەرمانڕەوایەتی نەتەوەیەكی چەندان سەدە ژێردەستە و دابەشكراو پێویست بوون. لەدوای جەنگی یەكەم، یەكەمین كارگێڕی و حكومەت لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست-دا بۆ كورد دامەزرا. بۆیە ئەگەر كورد بۆ ئازادی و پێشكەوتن و گەشەكردن و یەكێتیی نەتەوەیی، پێشەوایەكی دڵسۆز، لێوەشاوە، شارەزا و دەوڵەتمەداری هەبوایە، لەهەمان كاتدا، كورد خۆی بیتوانیایە ببێتە پارسەنگێكی بەتوانا لەگەڵ رووداوەكان و هێزە كاریگەرییەكانی بەستێنی سیاسەت، ئەوا وردە وردە دەكرا كوردیش بەسەرفرازی و دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی بگەیشتایە.

نۆئێل و لەڕێگای ئەوەوە بەریتانیا دەیانویست سیستەمی حوكمدارێتی شێوەیەكی سروشتی وەربگرێ‌، ئینجا وردە وردە، جێ‌ بەسیستەمی خێڵەكی چۆڵبكا، لەدوایی-دا رێگا بۆ سیستەمی دیموكراسی و تەبایی و پیشەسازی بكاتەوە. هەڵبەت جۆری سیستەمی سروشتی و پێشكەوتووی بەریتانیایی، لەگەڵ بۆچوونی فەرمانڕەوایەتی گشتگیری و رەهای شێخ مەحمود-دا نەدەگونجان. هیچ گومانێكی تێدا نەبوو كەجیاوازی ئەو دوو تێگەیشتنە لە سیستەمی فەرمانڕەوایەتی-دا، هێندەی دووریی ئاسمان و رێسمان بوو، بۆیە شێخ مەحمود،  نۆئێل هاندەدا كە واز لەبیرۆكە و پلانی سیستەمی حوكمدارێتی سروشتی و خاوەن داوودەزگا بهێنێ‌ و بگەڕێتەوە بۆ سیستەمی فەرمانڕەوایەتی خێڵەكی، كە ئارەزووی شێخ مەحمود بوو.⁽⁴²⁾  ئا لێرەوە دوو تێگەیشتنی سەرەكی دژ بەیەك لە نێوان شێخ و بەریتانیادا، هەر لە سەرەتاوە دەركەوتبوو. مەیجەر نۆئێل بۆ ئەوەی بەرنامەكەی خۆی و بەریتانیا بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان تێكنەچێ‌، بەهیچ شێوەیەك نەیدەویست لەگەڵ شێخ مەحموددا نێوانی ناخۆش بێ‌، تا بۆی كرا لەپشتیوانی حوكمدار بەردەوام بوو. رەفیق حیلمیش ئەو شاهیدییە بۆ دڵسۆزی مەیجەر نۆئێل دەدا كە مەبەستی بووە حكومەتی كوردستان و دەسەڵاتی شێخ مەحمود بەرقەراربن.⁽⁴³⁾ 

دیسان سەبارەت بە جۆری پەیوەندییەكانی حوكمداری كوردستان بە بەریتانیاوە، لە 1919دا لەڕاپۆرتێكی تایبەتیی دەسەڵاتدارانی بەریتانیا لە بەغدا، كە بۆ باسی حوكمەتدارێتی لەسلێمانی تەرخان كراوە، هەڵوێستی حكومەتی لەندەن بەڕوونی دیاریدەكاو رایدەگەیەنێ‌ كە ئەوان مەبەستیان بووە لەو شوێنانەی كە بەپێی رێككەوتننامەی سایكس ـ پیكۆ بەشی ئەوان بووە، حكومەتێكی سەربەخۆی كوردی دابمەزرێنن و پەیوەندییان بەبەغداوە نەبێ‌، بەڵكو راستەوخۆ لەژێر چاودێری بەریتانیادا بێ‌ و لە لایەن ئەفسەرانی سیاسییەوە ئامۆژگاری بكرێ‌ و كار و پیشەی حكومەت بەڕێوەبردنیان فێربكەن. لەڕاپۆرتی ناوبراودا زانیاری بەو چەشنە دەخوێنینەوە: «ئێمە بەو مەرجە حوكمدارێتی ئۆتۆنۆمیمان بۆ خوارووی كوردستان پێشنیازكرد، كە بە سەرپەرشتی بەریتانیا بێ‌ و بەهاوكاری فەرمانبەرانی بەریتانیا رێكبخرێ‌، شێخ مەحمود كەسایەتییەكی بەدەسەڵاتی ناوچەكە بوو، لەیەكەم هەلدا وا تێگەیشتین كە دەكرێ‌ بە هاوكاری ئێمە دەوڵەتێك بەڕێوەبەرێ‌ كە دووربێ‌ لەوەی لە بەغداوە فەرمانڕەوایەتی بكرێ‌، هەروەها پێویست بوو كە دەوڵەتەكە ببێتە ئامرازی رزگاری و كەرەسەی ئاوەدانكردنەوە و بنیاتنانەوەی وڵاتێكی كاولكراو، بەڵام شێخ مەحمود ئەوانەی بەلاوە مەبەست نەبوو.»⁽⁴⁴⁾ 

هەمان راپۆرت هەلومەرجی دیكەی دانانی شێخ مەحمود بەحوكمدار دەستنیشان دەكا و دەنووسێ‌: «دانانی شێخ مەحمود بە حوكمدار بەندبوو بە كۆمەڵێك مەرجی دیكەوە، خەزێنەی بەریتانیا ئاوەدان بێ‌ كە پارەیەكی بۆ تەرخانكرد و ڕێگای گەشەكردنی بۆ كردەوە، مانگانە و پارەی رۆژانە كە لەو كاتەدا بەزەحمەت پەیدادەبوو، بۆی بڕییەوە. هاوكات، سیستەمەكەش بە شێوەیەك بوو كە سەرۆك خێڵ خۆی تەخمینی پێویستییەكانی خۆی و خێڵەكەی دەكرد، بێ‌ ئەوەی چاوی كاربەدەستانی حكومەتیان لەسەر بێ‌، بڕە پارەكەی سەرف دەكرد.»⁽⁴⁵⁾

سەبارەت بە بیروڕای ئەو خەڵكەی كە لەگەڵ نوێنەری مەدەنی، ئەرنۆڵد ویڵسن لە سلێمانی بینیبوونی و بۆ دواڕۆژی ئازادی و دەوڵەتداری قسەی لەگەڵ كردبوون، بۆی دەركەوتبوو كە بەهیچ شێوەیەك هەماهەنگی و یەكڕیزی لەناویاندا نەبووە. لەیەكەم چاوپێكەوتنی گەورەترین بەرپرسی بەریتانیا لە میسۆپۆتامیا كە بەپێی خۆی چووبووە سلێمانی، لەئەنجامی گفتوگۆیەكی درێژ، ئەرنۆڵد ویڵسن هەست بەبوونی گەلێك كۆمەڵە و دەستەی دژ بەیەك و بۆچوونی جیاواز لەناو خەڵكی شارو دەوروبەردا كاردبوو، كۆمەڵێك خەڵك دڵنیای دەكەن كە خەڵكی دێهاتەكان بەهێزی چەك بەربەرەكانی گەڕانەوەی تورك دەكەن، ئینگلیزیش ئەو باوەڕەیان هەبوو. بەشێكی دیكەیان داوای پارێزگاری و دەسەڵاتی بەریتانیایان بەسەر كوردستان-دا دەكرد، بەشێكیش دژ بوون، بەشی چوارەم دەیانەویست ڕاستوخۆ كوردستان لە لایەن لەندن-ەوە بەڕێوەببرێ‌، دەستەی دیكەش هەبوو بە نهێنی بەنوێنەری مەدەنی بریتانیایان ڕاگەیاندبوو كە هەرگیز شێخ مەحمود بەپێشەوای خۆیان قەبوڵناكەن و ناچنە ژێر دەسەڵاتییەوە.⁽⁴⁶⁾  

بەو شێوەیە، هەر لەو سەرەتا بایەخدار و قۆناغی دامەزرانی دەوڵەتی كوردستانەوە، بنەمای شەڕە گەڕەك و شەڕە دەستە و كۆمەڵ لەئارادا بوو، وەدینەهاتنی ئازادی و سەرنەگرتنی دەوڵەت لەئاسۆیەكی تاریك¬دا خۆی دەنواند، چاوەڕوانی، دواڕۆژی گرشەدار و دەوڵەتی كوردستان جگە لە بوومەلێڵ چیدیكە نەبوو. ئەگەرچی نیاز و پلانی وا هەبوو كە كوردستانیش لەناو دەوڵەتانی ناوچەكە و جیهان-دا رێز و جێگای خۆی بگرێ‌، بەڵام لەناوخۆدا لێنەگەڕان كۆمەڵانی دڵسۆز و لێهاتوو بكەونە كارو لەپێناوی دەوڵەتی كوردستان¬دا چییان پێبكرابایە ئەنجامیبدەن. خراپكردنی دۆخی ناوخۆی حكومەتەكە و كردنی بە كارگێڕێتی بنەماڵەی شێخان و دوورخستنەوەی زووربەی هەرە زۆری تواناكانی خەڵكی كوردی نا شێخان، ئەوجا ململانێی نابەرامبەری شێخ مەحمودی حوكمدار لەگەڵ حكومەتی بەریتانیادا، لوتكەی كێوانی تاریككرد و كوردی لەبەردەوامی دەوڵەت و حكومەت و دواڕۆژێكی سەرفرازی و ئازادی و ئاسوودەیی بێبەشكرد.

دوای دامەزراندنی حكومەتەكەی خوارووی كوردستان لەسلێمانی، بیر لەوە دەكرایەوە كە بە گفتوگۆی سیاسیانە و بەڕەزامەندی خەڵكی ناوچەكانی دیكەی كوردستانی عوسمانی، بە حوكمدارێتی شێخ مەحمود ڕازیبن. لە كۆتایی كانوونی یەكەمی 1918 نۆئێل سلێمانی بەجێدێڵێ‌، ڕوو دەكاتە شار و دەڤەرە گرنگەكان، لە كۆیە، رانیە، قەڵادزێ‌ و لە رەواندوز، یاریدەری ئەفسەرانی سیاسی دادەمەزرێنێ‌. هێدی هێدی بارودۆخەكە هێوردەبێتەوە، برسێتی ڕوو لە كزیدەكا، ئاسایش بەرقەرار دەبێ‌ و خێڵەكان دەچنە ژێربار و فەرمانڕەوایەتی شێخ مەحمودەوە. نۆئێل لە چەمچەماڵ و لە هەڵەبجە و شوێنانی دیكەش، كاروباری ناوچەكان رێكدەخا. لەوەش زیاتر، سەرپشككرابوو كە لە دوورتریش، لەو جێگایانەی كوردستان كە هێشتا لەژێر دەسەڵاتی بەریتانیادا نەبوون، بە هەمان شێوە ئەنجومەنی بەڕێوەبردن لە كەسایەتییەكانی ناوچەكان پێكبێنێ‌.⁽⁴⁷⁾ 

پاش ماوەیەك، مەیجەر نۆئێل دەچێتە ناوچەكانی دیكەی كوردستان، بۆ ئەو مەبەستەی تا یەكێتییەكی هۆزە كوردییەكان بەسەركردایەتی شێخ مەحمود دروستبكا، بەتاقیكردنەوەش بزانن كە ئایا كوردەكان بەڕاست دەیانەوێ‌ كوردستانێكی یەكگرتوو دابمەزرێنن یا نا؟⁽⁴⁸⁾  لەو كاتەدا، هەڵسووڕان و جوڵانەوەكانی مەیجەر نۆئێل لە مەیدانی كاركردن-دا لە كوردستان، تەواو هاوتەریب بوون لەگەڵ سیاسەتی دەوڵەتی بەریتانیا لە بەغدا و لە لەندەن بەرامبەر بە كورد. لە یەكەم هەل-دا شێخ مەحمودیش ئاگاداركرابوو، كە هەر كۆمەڵێك، یا هۆزێك لە ناوچەكانی سلێمانی، كەركوك و هەولێر، كە پێیان خۆشبێ‌ بچنە ژێر دەسەڵاتی حوكمدارێتی كوردستان و فەرمانڕەوایەتی شێخەوە، ئەوا بەتەواوی ئازادییەوە هەموولایەكیان دەتوانن ئەو كارە ئەنجامبدەن.⁽⁴⁹⁾

بەهێزكردنی حكومەتی كوردستان

دوای گەیشتنی بە هەفتەیەك بۆ سلێمانی، نۆئێل باسی كەشی سیاسی سلێمانی دەكا و پێیوابووە كە ئامانجی سەربەخۆیەتی كوردستان لە سلێمانییەوە گەیشتۆتە كەنارەكانی گۆلی وان، بۆ كەڵك وەرگرتن لە قۆناغەكە و زیاتر فراوانكردنی سنووری حكومەتی كوردستان، دوای ماوەیەك، بە پەلەو بەتایبەتی، نۆئێل دوو داوای گرنگ لە نوێنەرایەتی باڵای بەریتانیا لە بەغدا دەكا، لەو بارەوە دەنووسێ‌:⁽⁵⁰⁾ 

ئا: یارمەتی شێخ مەحمود بدرێ‌ كە بەسەركردایەتی هەزار كەس بەرەو رەواندوز بجوڵێ‌.

بێ‌: من (نۆئێل) لەگەڵ نوێنەری شێخ مەحمود بنێرن بۆ رەواندوز و نەهری، بۆ ئەوەی هانی هۆزەكان بدەین بۆ جیابوونەوە و وەدەستهێنانی سەربەخۆیەتی كوردستان لە ژێر چاودێری بەریتانیادا.

بۆ وەڵامی ئەو داخوازیانەی سەرەوە نوێنەرایەتی باڵا لە بەغدا، زۆر بە گورجی دوای سێ‌ رۆژ بە پیر سلێمانی¬یەوە دەچێ‌، ئەرنۆڵد ویڵسن بەڵێنی جێبەجێكردنی نەخشەكەی نۆئێل دەدا، ئەوەش بە گرنگ دەزانێ‌ كە بۆ پارێزگاری لە قانوون و ئاساییش، بە چاكی دەبینێ‌ كە پێ‌ لەسەر گرنگی رۆڵی بەریتانیا لەو بارەوە دابگرێ‌.⁽⁵¹⁾ 

دیسان بە ئاراستەی دامەزران و فراوانكردنی دەوڵەتی كوردستان، كۆلۆنێل لیچمەن، ئەفسەری سیاسی بەریتانیا لە موسڵ⁽⁵²⁾  بە پێویستی دەزانێ‌ كە بە زوورترین كات رەواندوز، رانیە و كۆیسنجاق بگرن و بخرێنە سەر قەڵەمڕەوی دەوڵەتی كوردستان لە سلێمانی.⁽⁵³⁾  سەركردایەتی هێزە چەكدارەكانی بەریتانیا لە مێسۆپۆتامیا، هاوشێوەی دەسەڵاتدارانی دیكەی بەریتانیا، لە هەموو شوێنێكی باشووری كوردستان چاودێری دۆخەكە دەكەن، لە نزیكەوە ئاگاداربوون كە لەكەركوك بانگەشەی سەربەخۆیی كوردستان زۆر بەربڵاوبووە و لە هەموو لایەكەوە دەنگدانەوەی ئەوە هەبووە كە شێخ مەحمود دەكرێتە فەرمانڕەوای كوردستانی سەربەخۆ و كەركوكیش دەبێتە بەشێكی ئەو دەوڵەتە سەربەخۆیە، لەو بارەیەوە خەڵكی سلێمانیش دڵنیایی دەبەخشن و چاوەڕوانی ڕۆژێكی وا بوون.⁽⁵⁴⁾ 

دوای ئەو كۆمەڵە هەنگاوە بایەخدارانەی سەرەوە، هەروەها ئامادەكاریی قانوونی و كارگێڕی بۆ گەورەكردنی سنووری دەوڵەتی كوردستان و فراوانكردنی دەسەڵاتی شێخ مەحمودی حوكمدار، لە 1 و 2ی كانوونی یەكەمی 1918دا، سێر ئەرنۆڵد ویڵسن، دەچێتە سەردانی كفری، سلێمانی، كەركوك و موسڵ. كە چۆتە سلێمانی، لەوێ‌ 60 كەس لە كەسایەتییە سەرەكییەكانی خوارووی كوردستان و نوێنەرانی كوردەكانی بانە و سەقز لەدیوی ئێران لەچاوەڕێیدا بوون. ویڵسن بە ئامادەبوونی مێجەر نۆئێل، لە گەڵ شێخ مەحمود و نوێنەرەكان¬دا كۆدەبنەوە، بە دوورودرێژی باسی بارودۆخی سیاسیی خوارووی كوردستان و نەخشەی سەربەخۆیی كوردیان بۆ دەكا. لە ئەنجامی گفتوگۆی ویڵسن و سەردارانی كورد دا، دەگەنە ئاكامێك كە ئەم بەڵگەنامەیەی خوارەوەی لێدەكەوێتەوە:

«حكومەتی خاوەن شكۆی مەلیكی بەریتانیا، بڵاوی دەكاتەوە كە نیازی لە جەنگی گەورە ئەوەیە میللەتانی ڕۆژهەڵات لە ستەمی تورك ڕزگاربكا و یارمەتیانبدا سەربەخۆیەتی خۆیان دابمەزرێنن، ئێمەی نوێنەرانی خەڵكی كوردستان، داوا لە حكومەتی خاوەن شكۆی بەریتانیا دەكەین كە كوردیش لەژێر سایەی چاودێری و پاراستنی خۆیدا وەربگرێ‌ و نەمان بەستنەوە بەعێراقەوە. لەبەر ئەوەی وا دەزانین  كە ئێمەش لەو هاوكارییە بێ‌ بەش ناكرێین، بۆیە بەم بەڵگەنامەیە داوا لە نوێنەری مەدەنی میسۆپۆتامیا دەكەین، كە نوێنەری خۆی بە یارمەتی پێویستەوە بۆ ئامادەكاری خەڵكی كوردستان بنێرێ‌، تا لەژێر پارێزگاری بریتانیادا بەئاشتیانە لە لایەنەكانی شارستانییەت¬دا پێشبكەوین. ئەگەر حكومەتی خاوەن شكۆی بەریتانیا، هاوكاری ئێمە بێ‌ و پارێزگاریمان لێبكا، ئێمەش بڕیار دەدەین كە فەرمان و ئامۆژگارییەكانی ئەو جێبەجێبكەین.»⁽⁵⁵⁾  لەهەلی یەكەم-دا هەڵوێستی خەڵكەكە هەڵوێستێكی سیاسیانەی بە پەرۆش بوو، نیشانەی ئەوە بوو كە گشت لایەك لە فەرمانڕەوایەتی ناعادیلانەی تورك ناڕازیبوون، هاوكات دەشیانزانی كە بێ‌ هاوكاری بەریتانیا نەدەكرا حكومەتی كوردی دابمەزرێ‌ و كاری فرە لایەنەی كارگێڕی و حكومەتداری ڕێكبخرێ‌.

هەر سەبارەت بە كۆبوونەوەكەی سەرەوە، ویڵسن زیاتر لەسەر بابەتەكە دەڕوا و دەڵێ‌: «لە بەرامبەر ئەوەدا، منیش بەڵگەنامەیەكم ئیمزاكرد كە داوادەكا، هەر خێڵێكی كورد لەزێی گەورەوە تا ڕوباری سیروان (جگە لە كوردەكانی ئێران)، دەتوانن بە ئازادی، سەركردایەتی شێخ مەحمود قەبوڵ بكەن و رێگا دەدرێن ئەو كارە ئەنجام بدەن، شێخ مەحمودیش بەناوی حكومەتی بەریتانیاوە، فەرمانڕەوایەتی ناوچەكانی سەرەوە دەكا، مەرجیشە شێخ ئیتاعەتی فەرمانەكانی بەریتانیا بكا، تا ئەو ئامادەی دۆستایەتی بێ‌، ئێمەش هاوكاری و پشتیوانی دەكەین، خێڵەكان و خەڵكی شارەكانی كفری و كەركوك نایانەوێ‌ بچنە ژێر دەسەڵاتی شێخ مەحمودەوە، ئەویش رازییە كە بەزۆر نەیانخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە. هاوكات شێخ مەحمود داویكرد كە ئەفسەرانی ئینگلیزی بۆ هەموو بەشەكانی حكومەتەكەی و ئەفسەرانیش بۆ پێكهێنانی لیڤی كوردی بنێرین، بەڵام لەخوار ئەوانەوە، كارمەندان تا بكرێ‌ دەبێ‌ كوردبن نەك عەرەب، منیش هەوڵدەدەم ئەو كاروبارانە رێكبخەم. لەوەش زیاتر، پێویستە ئەوە بڵێم، كە شێخ مەحمود و هاوكارانی، بەهیچ شێوەیەك ڕازی نابن بچنە ژێر دەسەڵاتی فرەنساوە. لەبەر ئەوەی پارێزگاری فرەنساییەكان بۆ چەند لایەنێكی دیانەكان، كوردەكانی لەپەیوەندی فرەنسا سارد كردۆتەوە، بۆیە پێیان وایە كە بەرژەوەندی خۆیان، لە هاوكاریكردنی بەریتانیادایە نەك فرەنساییەكان.»⁽⁵⁶⁾

بەدوای دانانی شێخ مەحمود بە حوكمدارو بە نوێنەری بەریتانیا لە سلێمانی، مەیجەر نۆئێل ڕاپۆرت بۆ دەسەڵاتدارێتی بەریتانیا لەبەغدا دەنووسێ‌ و ئاگاداریان دەكا كە خەڵكی سلێمانی پێشوازی لەحكومەتی تازە دەكەن، بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری حكومەتەكەیان، كوردەكان دەیانەوێ‌ كارگێرییەكی سەربازییان بۆ دروستبكرێ‌.⁽⁵⁷⁾  ڕەنگە لە كوردستان بەتایبەتی لە شاری سلێمانی، تارماییەكی بیری كوردایەتی هەبێ‌، بەڵام ئەوە تا ئەوكاتە، نەگەیشتبووە خەمڵاندنی بیری نەتەوەیی و ویستی تەواوی سەربەخۆیەتی، لەو بارەوە ئامادەكاری فراوان و گشتگیر نەڕەخسابوو، واتا پاشماوەی حوكمدارێتی میرنشینە كوردییەكان، بەهی بابانیشەوە كە ماوەی نزیكەی حەفتا ساڵێك سلێمانی پایتەختیان بوو، نەبوو بوو بەكولتوری فەرمانڕەوایەتی، لای شێخ مەحمودیش كاریگەرییەكی ئەوتۆی دروستنەكردبوو، جەنگی یەكەم و ئاسەوارەكانیشی، كارێكی وایان بە سلێمانی و كوردستان كردبوو، نە لەو شارە و نە لەهیچ شوێنێكی دیكە، هۆكارەكانی: هێزی خەڵك، رۆشنبیری كۆمەڵایەتی، بازرگانی گرنگ، ئابووری پتەو، زانست و زانیاری و تاقیكردنەوەی سیاسەت لەناو دانیشتواندا پەیدا نەبووبوون.⁽⁵⁸⁾ 

هەر لەهەمان بەڵگەنامەی سەروەدا، كارهەڵسوڕێنەری نوێنەری مەدەنی لەبەغدا، باسی ئەوە دەكا كە مەیجەر نۆئێل لەگەڵ نوێنەرێكی شێخ مەحمود دا، بۆ ئەوەی كارگێڕی سەربازی دروستبكاو بەرپرسیارێتی بەڕێوەبردنی ناوچەكە لەئەستۆ بگرێ‌، دەچێتە رەواندوز. دوای نۆئێل، كاپتن گرینهاوس⁽⁵⁹⁾  تا ئەوكاتەی نۆئێل دەگەڕێتەوە جێگای ئەو دەگرێتەوە.

سەبارەت بەدامەزرانی پەیوەندی شێخ مەحمود و بەریتانیا، مەیجەر نۆئێل زۆر لە لایەنەكانمان بۆ رووندەكاتەوە. ئەو كە بۆ خۆی هاوكارو ئاگاداری لەبەرنامە و مەسەلەكان بووە، نووسینەكانی رەنگدانەوەی زانیاری و پیشەدۆستییەتی لەكاروبارو پەیوەندی بەكورد و شێخ مەحمودەوە. لە 8ی كانوونی یەكەمی 1918دا، لەنامەیەكی دوورودرێژدا، لەهاوبەشی كردن لە نەخشەكاندا، پەیوەندییەكان و چۆنێتی بەڕێوەچوونی رووداوەكان دەگێڕێتەوە، لەو نامەیەدا كە نۆئێل بۆ بەرپرسیارانی سەربازی ئینگلیز لە سلێمانی، كەركوك، كفری و ئاڵتوون كۆپری ناردووە، دەنووسێ‌: «تا ئێستا خەڵك لەبیریاندا ماوە كە پایزی رابوردوو خۆمان بۆ دانانی شێخ مەحمود وەك نوێنەری بەریتانیا لە سلێمانی ئامادەدەكرد ... ئێمە وا تێگەیشتبووین كە شێخ مەحمود دەسەڵاتی تەواوی هەیە بتوانێ‌ ئەو فەرمانەی بەریتانیا كە خستبوویە ئەستۆی، ئەنجامی بدا. لە كاتی هاتنمەوە بۆ سلێمانی، ئەوەندەی بۆم كراوە هەوڵمداوە مێشكم كراوە بێ‌، دوای گەیشتنم بڕیارم¬دا بەدوای ئەو پێشنیازەدا بڕۆم كە پایزی رابووردوو پێشكەش كراوەو بە شێخ مەحمود گەیشتووە. دەسەڵات و هێزی شێخ مەحمود لەم ناوچەیەدا، زۆر چاك زانراوە. هیچ بەشێك لە دەوڵەتی عوسمانی لەپێش شەڕدا هێندەی دەڤەری سلێمانی لەئاژاوە و بەرەڵاییدا نەبووە. هۆی هەرە سەرەكیش لەم پەشێوییەدا لایەنگران و یاریدەران و خزم و دواكەوتووانی شێخ مەحمود بوون، كە بە دێهاتەكاندا بڵاو بووبوونەوە.

لەڕوانگەی سیاسییەوە، زۆر گرنگە كە بتوانرێ‌ ئاشتی لەم دەڤەرەدا، بێ‌ یارمەتی سەربازیی بەریتانیا بپارێزرێ‌. بەپێی بڵاوكراوەی دوو قۆڵی ئینگلیزی و فرەنسایی، ئێمە ئامانجمان ئەوەیە كە كوردستانێكی سەربەخۆ لەژێر چاودێری بەریتانیادا پێكبهێنین، بەڵام لەبەر پاشخان و دواكەوتنی خەڵك و وڵاتەكە، هەروەها نەبوونی پەیوەندییەكان و ناكۆكی خێڵەكان، ناچار بووین لە چەند لایەكەوە كاربكەین و هەوڵ بدەین قانوون و تەبایی بەرقەرار بكەین و بگەینە ئاكامێكی هاوكاری و پێكەوە هەڵكردن... لەبەر رۆشنایی ئەم بارودۆخەدا، ئێمە ناچار بووین لەهەندێك كەس بێ‌ هیوا بین و نەماندەتوانی سەردارانی خەڵكەكە قەناعەت پێبكەین كە رازیبن بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ لەژێر چاودێری و تاقیكردنەوەدا بن. ئێمە لەوە تێگەیشتبووین كە پێویستبوو پشتیوانی لە كەسایەتییەك بكەین تا ئەو شوێنەی هاوكاریی ئێمە دەكا، بەڵام شێوەی كاركردنی ئەو (شێخ مەحمود...ص. غ) لەگەڵ بیروباوەڕی دادپەروەرانە و ڕەوایی بەریتانیا یەكنایەتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا، بۆ یارمەتی ئەو كەسە و بۆ بەڕێوەبردنی كار و رێكخستی كارگێڕی، ئەگەر لە ناوچەكەدا، هەر هەرا و یاخیبوونێك یا ناڕازییبوونێك سەرهەڵبدا، دەبێ‌ ئێمە بە هەموو جۆرێك، رێگەی لێبگرین.»⁽⁶⁰⁾

لەو دەقەی سەرەوەدا، نۆئێل بە ڕوونی هەڵوێستی بەریتانیا و تێگەیشتنی خۆی بەرامبەر بە حوكمدار و دامەزراندنی حكومەتی كوردستان و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵگەی كوردی روون دەكاتەوە. بەر لەهەموو شتێك دۆزی كورد بەدۆزێكی سیاسیی نەتەوەیەك ناودەبا، بۆیە لەو روانگەیەوە ویستویانە چارەسەرێكی سیاسیانە و قانوونی بۆ بدۆزنەوە. ئەگەرچی دۆخی كوردستان، بە تایبەتی لەسلێمانی و دەوروبەری، زۆر ناڕەحەت و دواكەوتوو بووە، لەگەڵ ئەوەشدا ئامانجی بەریتانیا لەو كات و شوێنەدا پێكهێنانی حكومەتێكی قانوونی و تەبایی و بەرقەرار بووە، بۆ ئەوەش ویستویانە هەموو هاوكارییەكی شێخ مەحمود بكەن، لەو بارەیەوە بۆ بەرژەوەندی و مانەوەی شێخ مەحمودو حكومەتی كوردستان، ئامادەبوون ڕێگری لە هەموو هەرانانەوە و ئاژاوەیەك بگرن، بەڵام هەر زوو دڵ و نیازی شێخ مەحمودیان خوێندۆتەوە كە ئەو لەتوانایدا نەبووە حوكمدارێتی بەڕێوەبەرێ‌، هاوكات، لەگەڵ ویستی قانوون و دەوڵەتسازی بەریتانیایی هاوتەریب نەبووە. بۆیە ئەو هۆكارانە بوونەتە دوو جۆری بیركردنەوەی جیاواز بۆ فەرمانڕەوایەتی لەنێوان شێخ مەحمود و بەریتانیادا، بەر یەكدی كەوتوون و تا سەر، هێڵی ئارەزووی شێخ مەحمود و هاوكاری ئەو لەگەڵ ئینگلیز بڕی نەكردووە و بەردەوام نەبووە.   

نۆئێل بۆچوون و تەقەلای سیاسی خۆی لەوكاتەدا دەردەبڕێ‌ و دەنووسێ‌: «دەبێ‌ كورد و حوكمدار زۆر چاك لەوە تێبگەن كە پێویستە حوكمدارێتی پابەندی كۆمەڵێك دەستوور و قانوون بێ‌ كە ناتوانرێ‌ سنوورەكانیان ببەزێنرێ‌، بۆیە بێ‌ خۆبەستنەوە بەڕێكخستن و كارگێڕییەوە، هەرگیز فەرمانڕەوایەتی دانامەزرێ‌، ئەمەش بێ‌ پیادەكردنی قانوون و دادی كۆمەڵایەتی و یەكسانی هاونیشتمانان لە كارگێری و ئیش و كاردا، مەحاڵە بەڕێوەبچێ‌.»⁽⁶¹⁾  بە مانایەكی دیكە پێشوەخت كورد و حوكمدار ئاگاداركرابوونەوە كە لەحوكمدارییدا، ئارەزوو، گەڕەلاوژە، ئاژاوە، تەمبەڵی، بێ‌ قانوونی، بێ‌ كارگێڕی و بێ‌ دەستووریی، جێیان نابێتەوە،

هەنگاو بەهەنگاو فراوانكردنی سنووری دەسەڵاتی حكومەتی كوردستان و شێخ مەحمود

بەدوای ئەو رووداوانەی سەرەوە و دانانی چینی یەكەمی حكومەتدارێتی كورد لەسلێمانی، هەموو لایەك كۆكبوون لەسەر پەیوەندییەكانی بەریتانیا و كورد، ئینگلیزەكان لای خۆیانەوە رۆژ لەدوای رۆژ بۆ فراوانكردنی قەڵەمڕەوی حكومەتی كوردستان و حوكمدارێتی شێخ مەحمود، هەنگاوی بایەخداری سیاسی و كارگێڕی دیكەیان دەهاویشت. ئەو كاروبارانە بە هەڕەمەكی نەدەكران، بەڵكو ئینگلیز مەبەستی بوو كە بە سیستەم و بە شێوەی دەستوری و قانوونی برەو بەشەرعییەتی حكومەتی كوردستان و حوكمدارێتی شێخ مەحمود بدا، لەو روانگەیەوە، لە 22ی كانوونی یەكەمی 1918دا، نوێنەرایەتی بەریتانیا لە بەغدا بۆ ئەفسەری سیاسی بەریتانیا لە موسڵ دەنووسێ‌:

«بۆ مەبەستی سیاسی بە پێویست دەزانرێ‌ كۆیە و رەواندوز بخرێنە سەر حكومەتی كوردستان كەئێستا لە ژێر چاودێریی گشتی «نۆئێل» دایە و تایبەتمەندێتی كارگێڕیی جیاوازی هەیە لەوەی موسڵ. ئایا لەو بارەیەوە ئێوە هیچ سەرنج و بەرهەڵستێكتان هەیە؟»⁽⁶²⁾ 

هەر بەپەلە و دوای یەك ڕۆژ، ئەفسەری سیاسی بەریتانیا لە موسڵ رەزامەندی خۆی دەردەبڕێ‌، بێ‌ كێشە و رێگری، بێ‌ دوودڵی و رامان، بە دوو وشەی پرشنگدار و گرنگ و چارەنووسساز لەوەڵامدا دەنووسێ‌:

«من ڕازیم.»⁽⁶³⁾ 

هەمان رۆژ واتا 23ی كانوونی یەكەمی 1918 نوێنەرایەتی مەدەنی بەریتانیا لە بەغدا لایەنە پەیوەندیدارەكانی بەریتانیا سەبارەت بە هەنگاوە سیاسی و قانوونییەكان ئاگاداردەكا و نەخشەی سیاسی و جوگرافیای تازەی حكومەتی كوردستان بڵاودەكاتەوە و كۆیەو رەواندوز بەڕەسمی دەخرێنە سەر حكومەتی كوردستان، بەوە هەنگاوێكی ستراتیژیی مێژوویی بۆ دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان بە حوكمدارێتی شێخ مەحمود دەچێتە پێشەوە.⁽⁶⁴⁾  هەڵبەت ئەوە یەكەمین جار بووە كە دەرفەتێك سازبكرێ‌ و رەواندوز بەڕەسمی بخرێتە سەر دەڤەری فەرمانڕەوایەتی حكومەتێكی كوردستان كە پایتەختەكەی سلێمانی بووبێ‌. ئەوەی شایانی باسە فراوانكردنی قەڵەمڕەوی حكومەتەكەی شێخ مەحمود راستەوخۆ لە دەسەڵاتی سێر ئەرنۆڵد ویڵسن بوو، بۆیە هەڵكردن و هاوكاری شێخ مەحمود لەگەڵ ئەودا پێویستییەكی سەرەكی سیاسەتی ڕۆژگارەكە بوو.

لەماوەی دوو مانگێك-دا، بە كاركردنێكی بێوچان و بە نەخشەیەكی ورد و شارەزایانە و بە كارامەیی مەیجەر نۆئێل، توانرا گەلێك ناوچەی گرنگی وەك چەمچەماڵ، كەلار، هەڵەبجە، رانیە، قەڵادزە، كۆیە و رەواندوز، هاوكات خێڵەكانی گەرمیان لەجاف، تاڵەبانی، زەنگەنە، دەلۆ، وەیسی و داودە، لە كوێستانەكانیش مەنگوڕ، مامەش، ئاكۆ، میراودەلی و خۆشناو بخرێنەسەر حوكمدارێتی كوردستان.⁽⁶⁵⁾  سەبارەت بە پشتیوانی خێڵی گەورەی خۆشناو و ناوچە فراوانەكەیان بۆ بەدەنگەوەچوونی نۆئێل، هەڵوێستی كوردانە و سیاسیانەیان بەرامبەر بە حكومەتی كوردستان دەربڕیوە. بۆ ئەو مەبەستە، لە 10ی كانوونی دووەمی 1919دا، نۆئێل بۆ نوێنەرایەتی مەدەنی بەغدا دەنووسێ‌:

«كەسایەتی و پیاوە گەورەكانی خۆشناو نامەیان بۆ نووسیووم و داوادەكەن كە ئەوانیش بخرێنە سەر كوردستان، هاوكات رەزامەندی خۆیان بۆ حوكمدارێتی شێخ مەحمود دەردەبڕن. لەو بارەوە من پێشنیازدەكەم كە ئەوان لە لایەن ئیدارەی كۆیەوە بەڕێوەببرێن.»⁽⁶⁶⁾  

دوای چەند ڕۆژێك، لە17ی كانوونی دووەمی 1919 ئەرنۆڵد ویلسن، نوێنەری مەدەنی لەبەغدا، پێزانین و پشتگیری خۆی بۆ نووسراوەكەی نۆئێل رادەگەیەنێ‌ و هەموو ناوچەكانی خۆشناوەتی دەبنە بەشێك لە حكومەتی كوردستان. وەڵامەكەی ئەرنۆڵد ویلسن بەو شێوەیەی خوارەوە بوو:

«ئامادەی هاوكاریم و رازیم.»⁽⁶⁷⁾

هەر لە هەمان رۆژدا، ئەرنۆڵد ویلسن، سەركردەی هێزەكانی بەریتانیا لە بەغدا، بۆ ئەو هەنگاوەی سەرەوە ئاگادار دەكا. ئەوانیش پشتگیری دەكەن و رازیبوونی خۆیان رادەگەیەنن.⁽⁶⁸⁾ 

دوای ئەوەی سەرەوە بەدوو هەفتە، دیسان نۆئێل، نوێنەری مەدەنی ئاگادار دەكا كە خێڵی شیرموور و بارزان داوادەكەن بخرینەسەر رەواندووز، وەك چۆن دوو ساڵێك لەوە پێش سەر بەو شارە بوون، هاوكات لەو رێگایەوە داوادەكرێ‌ بخرێنەسەر دەوڵەتی كوردستان كە پێتەختەكەی سلێمانییە و سەرۆكەكەشی شێخ مەحمودە.⁽⁶⁹⁾  بە هەمان شێوەی سەرەوە، لە 4ی كانوونی دووەمی 1919، نوێنەری مەدەنی رەزامەندی لەسەر دەدا.⁽⁷⁰⁾

لەشوباتی 1919دا، بەهەوڵی ئەرنۆڵد ویڵسن و ئەفسەرانی سیاسی لەسەروو هەموویانەوە مەیجەر نۆئێل، سنووری حكومەتی كوردستان فراوانترین قەڵەمڕەوی گرتبۆوە، لەو كاتەدا، لای خوارەوەی سنوور گەیشتبووە كفری و كەركوك، لەسەرووشەوە لەڕەواندوز تێپەڕیبوو.⁽⁷¹⁾  ئەمە بە ئاشكرا دیاربوو كە ئینگلیز ویستوویەتی بەڵێنێك كە بە كوردی دابوو، بۆ ئەوەی دەوڵەتی كوردستان دابمەزرێ‌، جێبەجێبكا. بەڵام ناخۆشبەختانە، پەیوەندی ئاسایی رۆڵی بەریتانیا، بۆ ئامادەكردنی كاربەدەستان و فەرمانبەران، لەو رێگایەشەوە بۆ بنیادنان و گەشەكرنی لایەنەكانی دەوڵەتسازی، دەلاقە و بۆشایی تێكەوت.  

هەوڵەكانی نۆئێل رەنگدانەوەی شێوەیەكی بەرجەستەی قانوونی و نەخشەی سیاسی بەریتانیا بوو بەرامبەر بەچارەنووسی كوردستان، ئەو ویستوویەتی خەڵكی كورد لە قەناعەتەوە دڵی بەحكومەتی كوردستان و حوكمدارێتی شێخ مەحمود رازیبێ‌. ئەگەرچی خەڵكە سادە و ساكارەكەی كورد بەسروشتی و بەخۆڕسك لەگەڵ فەرمانڕەوایەتی كورددا بوون، بەڵام شێخ مەحمود و ئەوانی دیكەش لە سەردارانی كورد لەو ئاستەدا نەبوون هەستی ساكار و بۆچوونی سروشتی خەڵك، پێبگەینن و بە ئاراستەی گەشەكردن و پێشكەوتنی كوردستان بەڕێوەیان بەرن.

سەرهەڵدانی ناكۆكی لەنێوان شێخ مەحمود و بەریتانیادا

دوای رێككەوتنەكەی نێوان نوێنەری مەدەنی بەریتانیا و شێخ مەحمود، هەروەها كاركردنی بەردەوام بۆ ئامادەكاری خێڵ و خەڵكی ناوچە جیاوازەكانی خوارووی كوردستان، تا بچنە ژێر دەسەڵاتی كوردستان و حوكمدارێتی شێخ مەحمود، كەمتر لە مانگێكی خایاند، لەسلێمانی و لە بەغداش گومان لە نێوان هەردوو لادا، واتا شێخ و كاربەدەستانی بەریتانیا پەیدابوو. لە هەمووی چاوەڕوان نەكراوتر ئەوەبوو، مەیجەر نۆئێل كە بە (لۆرانسی كورد)⁽⁷²⁾  بەناوبانگ بوو، لە كردەوەكانی شێخ مەحمود ناڕازی بوو، زوو بۆی دەركەوتبوو كە شێخ مەحمود وەك بەرپرسیار هەڵسوكەوت ناكا. شێخ واقیعی دانانی خۆی وەك حوكمدار، كە لەلایەن بەریتانیاوە ئەو پلەیەی درابوویە و خۆشی داوایكردبوو، لەبیری-دا نەهێشتبۆوە، ئەوەی لە خەیاڵ-دا نەبوو كە بە شۆڕش و قوربانیدان و سیاسەت، هەروەها بە هەڵبژاردنی خەڵك نەبوو بوو بە حوكمدار. بە هەرحاڵ، پەیڕەكردن لەڕێكخراوەیی سیاسیی و كۆمەڵایەتی و سیستەمی حكومەتیی دامەزراوەیی، ئاسان نەبوون شێخ مەحمود كاریان پێبكا، بۆیە گشت هەلومەرجەكانی بەلاوەنا، وا دەجوڵایەوە كە نەفس و ئارەزوو دەیەوێ‌، نەك واقیعێكی سیاسیی تازە و دروستكردنی دەوڵەت بۆ نەتەوەیەكی ستەمدیدەو دابەشكراو.

دوای دیاریكردنی بەردی بناغەی حكومەتی كوردستان لەسلێمانی بەتێكەڵاوی و مامەڵەكردن لەگەڵ شێخ مەحمود و لەئەنجامی تاقیكردنەوەی رۆژانە و هەڵسەنگاندنی كەسایەتی حوكمدار، مەیجەر نۆئێل دەربڕینی تێگەیشتنی خۆی سەبارەت بەشێخ مەحمود و بۆمان باس دەكا و دەنووسێ‌: «لێرەدا پێویستە هەڵوێستی خۆمان بەرامبەر بە شێخ مەحمود دیاریبكەین.... ئێمە كە بەڕەسمی ددانمان بە شێخ مەحموددا ناوە، هەتا ئەو شوێنەیە كە خێڵەكان و خەڵك پاڵپشتی لێدەكەن. ئەو بۆ ئەم مەبەست و واقیعە، هەڵگری نامەیەكی ئیمزاكراوی نوێنەری مەدەنییە. هیچ نیازێك نییە كە دەسەڵاتی شێخ، بەزۆر بەسەر ناحەزانیدا بسەپێنین.... شێخ مەحمود زۆر بە مەترسییەوە مامەڵە لەگەڵ نیگەرانییەكان و كێشەكانی نووسینگەكەی-دا دەكا و لەئێستاوە سڵیان لێدەكاتەوە.»⁽⁷³⁾ 

نۆئێل زیاتر ورد دەبێتەوە و قوڵتر بەلایەنە دەروونی و دەسەڵاتخوازیی و خۆپەسەندییەكانی حوكمداردا چۆتە خوارەوە، چۆنێتی هەڵسوكەوتی راوێژكارو دەوروبەرەكەی تەماشا كردووە، دەروونی پارەپەرستی و فیزو خۆنواندنیان لێكداوەتەوە، لەڕووی كارامەیی و لێوەشاوییانەوە بۆ حوكمدارێتی و كارگێرێتی تێیان راماوە، ئەوجا بۆی دەركەوتووە كە «شێخ مەحمود بەتەبیعەت پیاوێكی دەسەڵاتخوازو فراوانخواز و زۆر میزاجییە، هەمیشە كاریگەری ئەو كەسەی لەسەربووە كە دواجار قسەی لەگەڵدا كردووە. جێگای داخە، كە بە كۆمەڵێك خەڵكی فزوڵی دەورەدرا بوو، سەریان پڕكردبوو لە ملهوڕی و باوەڕی هیچ و پووچ. ئەمە وایلێكردبوو كە وابزانێ‌ حوكمداری هەموو كوردستانە، بەو بودجەیەی هەیبوو، خەڵكی هەرچی و پەرچی بە مانگانەی چەند روپییەیەك ڕاگرتبوو، بەشێكی دیكەی خەزێنەكەشی، لە كۆمەڵێك یاوەر و فەرمانبەرانی دیكەی نزیك بە خۆی بەكاردەهێنا...⁽⁷⁴⁾  هەڵبەت هیچ گومانێك نییە، كە هەرچی بودجە، فەرمانگە، رێكخستنێك و هێزێكی چەكداری لە سلێمانی دامەزرابوون، لە لایەن بەریتانیا و بە سەرپەرشتی مەیجەر نۆئێل بەرهەم هاتبوون، لە بارێكی وادا نەدەكرا حوكمدار، پەیڕەوی دەستوراتی نۆئێل و بەریتانیا نەكا، كاروبارێكی نۆئێل لە سلێمانی و لەكوردستان دەیكرد، هەمووی بۆ بەرژەوەندی و پێگەیاندنی شێخ مەحمود و سەرفرازی كورد بوو، بەڵام ئەو نەیتوانی، رووداوەكان، پێشهاتەكان و هەوڵەكانی نۆئێل، نەتارێنێ‌ و نەتۆرێنێ‌.

زۆر زوو لە ئاكامی نامەگۆڕینەوە و سەرنجی ئەفسەرانی بەرپرسیاری بەریتانیایی لە كاروباری خوارووی كوردستان، دەردەكەوت كە شێخ مەحمود لەگەڵ كاربەدەستانی بەریتانیادا لە ناكۆكیدا بووە، هۆكارەكەش بۆ ئەوە دەگەڕایەوە كە سەرجەم پلە و كارێكی فەرمانبەرانی حوكمدارێتی كوردستان هەبوون، بێ‌ ئەوەی گوێبداتە كەسایەتی و لێهاتووییان، شێخ مەحمود بە خزمەكانی خۆی پڕیكردبوونەوە، هەرچی كەسێكیش كە شێخ پێیوابوو دۆستی نییە، كارێكیان پێڕەوا نەدەبینی. بە مانایەكی دیكە، شێخ مەحمود دەوڵەتەكەی بەهی خۆی دەزانی، ئەوەش لەگەڵ تێگەیشتن و سیاسەتی كارگێڕی بەریتانیادا یەك نەدەهاتەوە، بۆیە شێخ مەحمود نەبووە حوكمداری نەتەوەو فەرمانڕەوایەتی كوردیشی لەدەستدا. هاوكات، بێ‌ چاوەڕوانی و بێ‌ سازكردنی هەلومەرج و تەدارەكی هەمە لایەنەی كارگێڕیی و لە سەرپێ‌ راوەستان، یەكسەر دەیویست لە هەموو خاكی نێوان خانەقین و سلێمانی و لەجەبەل حەمرینەوە تا سنوورەكانی ئێران، دەسەڵاتی تایبەت و هێزی خۆی فراوانبكا و بسەپێنێ‌، بەلای بەریتانیاشەوە ئەو شێوە كاركردن و حوكمداریەتی و خۆ زاڵكردنە، تەنیا بۆ ئەوە بوو كە زووتر، خۆی بكاتە كەڵەگاو ستەمكاری خەڵكی هەموو ناوچەكان.⁽⁷⁵⁾  بۆیە وەك دەرفەتێكی گونجاو نەبوو، هێز و پێزیشی نەبوو بۆی بچێتەسەر، لە ئاكام¬دا هێندەی پێنەچوو كەوتە زۆرانبازییەكی بێ‌سەروبەر لەگەڵ بریتانیادا.

سەرەتای تێكچوونی پەیوەندی شێخ مەحمود لە ناوخۆی سنووری دەسەڵاتەكەیدا لەگەڵ سەرۆك خێڵەكان-دا دەركەوت، رژێمی ئیداری خێڵەكی كە شێخی حوكمدار پێشنیازی كردبوو، لە هەوەڵەوە خۆی سوور بوو لەسەر پەیڕەوكردنی لەسەر بنەمای رێز و تەبایی كۆمەڵایەتیی نێوان خێڵەكان، كەچی هەر خۆی نەیتوانی بەڕێوەیبەرێ‌، حورمەتی جگە لە بنەماڵەی شێخان و خەڵكی هەلپەرست و خۆبەرەپێشەوە، هیدیكە لە كردەوەی ڕۆژانەی حوكمدار دا ئاساری نەبوو. ترازانی پەیوەندی نێوان شێخ مەحمود و ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی سەریان هەڵدا، لەو ڕوانگەیەوە، هەر لە شوباتی 1919ـەوە واتا لە دوای سێ‌ مانگ تێپەڕبوون بەسەر دامەزرانی حكومەتی كوردستان-دا، لە ئەنجامی ئەو زانیارییانەی لە لایەن ئەفسەرانی سیاسیی بەریتانیا بە بەغدا دەگەیشتن، ئەو باوەڕە لای نوێنەری مەدەنی بەریتانیا دروستبوو، كە دەسەڵاتی شێخ مەحمود، سنووری مەعقولی تێپەڕاندووە، بۆیە لە مارتی هەمان ساڵ¬دا، لە كاردانەوەی هەڵەی شێخ مەحمود دا، ئەرنۆڵد ویڵسن پەیوەندی دوو ناوچەی زۆر ستراتیژی و مێژوویی كە كەركوك و كفری بوون لەحكومەتی كوردستان و لە سلێمانیی جیاكردەوە.⁽⁷⁶⁾  دواتر خێڵەكانی جاف، پشدەر، مەنگوڕ، مامەش و هی دیكە، چیتر پشتیوانییان لە شێخ مەحمود نەكرد و داوایان دەكرد كەڕاستەوخۆ لە ژێر چاودێری ئەفسەرانی سیاسیی بەریتانیا دا بەڕێوەببرێن نەك شێخ.

ئەگەرچی بەریتانیا بەڕەسمی ئیدارەی كۆیە و رەواندوزی خستبووە سەر سنووری حكومەتی كوردستان و لە ژێر دەسەڵاتی شێخ مەحموددا بوون، بەڵام ئەو وا خۆی دەردەخست كە بە زۆر خۆی بەسەر كۆیە و رەواندوزدا زاڵكردووە، لە ئاكام-دا نەیتوانی چی دیكە فەرمانڕەوایەتی حكومەتی كوردستان لەو ناوچانەش بەرقەراربكا. دواتر، بەو حیسابەی بەهایەك بۆ حكومەتی بەریتانیا نەهێڵێتەوە، كە تا ئەوكاتە، مانگانە 10 هەزار ڕوپێیان وەك موچەی مانگانە دەدایە و هەموو كاروباری حكومەتەكەشی هەر بەپارەی بەریتانیا بەڕێوەدەچوون، ئا لەو كاتەدا شێخ مەحمود لە هەموو بوارەكانی حكومەت¬دا، كەوتە چەسپاندنی دەسەڵاتی تاكڕەوی خۆی، بەو شێوەیە حكومەتێكی خراپ، جێگای بەحكومەتێكی چاك چۆڵ كرد، ئەوەش بووە مایەی نەمانی دڵسۆزی و پشتیوانی لەناو خەڵكی گشتی-دا، زۆر كەسانی ناودار و دڵسۆزیش، ویستیان قەناعەت بەشێخ مەحمود بكەن كاری نەكردە نەكاو لەگەڵ بەریتانیادا تێكینەدا، بەڵام ئەو سووربوو لەسەر نەخشەو ئارەزووی خۆی.⁽⁷⁷⁾ 

دیسان دەبێ‌ ئەوە بە بیربهێنرێتەوە، كە ڕێككەوتنی بەریتانیا و شێخ مەحمود بۆ بەردەوامبوون و مانەوەی، پشتیوانی لێكردن و هاوكاریكردنی، تا ئەو شوێنە بووە كە خەڵكی كورد لەگەڵ شێخ-دا بن و پشتیوانی لێبكەن.⁽⁷⁸⁾ بە مانایەكی دیكە، شەرعییەتی شێخ مەحمود و حكومەتی كوردستان، لە پشتیوانی خێڵە كوردییەكان و ناوچە جیاوازەكانەوە سەرچاوەی هەڵدەگرت. لەو روانگەیەوە ئەگەر شێخ مەحمود بیتوانیایە وەك پێشەوا و گەورەی نەتەوەیەكی چەوساوە مامەڵە لەگەڵ هاونەتەوە و هاونیشتمانەكانی-دا بكا، ئەوا پشتیوانی بەریتانیای هەبوو، پێچەوانەی ئەوەش، رێككەوتنەكەی بەتاڵ و بێ‌ بایەخ دەكردەوە.

ترازان و كۆتایی پەیوەندی نێوان شێخ مەحمود و مەیجەر نۆئێل  

شێخ مەحمود، بێ‌ ئامۆژگاری و بێ‌ پرسپێكردنی بەریتانیا، دەستی بە فراوانكردنی دەسەڵاتەكانی خۆی كرد. راپۆرتێكی وەزارەتی جەنگی بریتانیا، ئەوە دەسەلمێنێ‌ كە لەگەڵ ئەو كارانەی شێخ مەحمودیشدا، ئینگلیزەكان نەیانویستووە لەگەڵیدا نێوان تێكبدەن. بەڵام شێخ مەحمود سواری ئەسپی دەسەڵات و نیازی پەتی بوو بوو، لێكدانەوەی بۆ سیاسەت و بەرژەوەندی خەڵك نەدەكرد، دەورەدرابوو بە كۆمەڵێك توركخواز، سەریان پڕكردبوو لە دەمار توندی و بیرۆكەی سادە كە گوایە دەتوانێ‌ ببێتە فەرمانڕەوای هەموو كوردستان، لە ئەنجام-دا وایان لێكرد، زۆر لەسنووری خۆی تێپەڕاند.⁽⁷⁹⁾ 

سەبارەت ئەو باس و خواسانەی سەرەوە، رەفیق حیلمی سەرنجی حوكمدار و دەوروبەرەكەی دەدا و وێنەی ئەو ڕۆژگارانە دەكێشێ‌، كە پێیوا بوو كاربەدەستانی حوكمدارێتی كوردستان، لەئاستی قۆناغەكە و شكۆی بەڕێوەبردنی دەوڵەت-دا نەبوون، بۆیە بەم جۆرەی لای خوارەوە لەسەریان دەنووسێ‌: «لە خۆشی و ناز و نیعمەتدا بەرگەیان نەگرت، دەستە و دائیرەی نەفام، بەمە بەرەو یاخیبوون دەڕۆیشتن و لە وزە چوونە دەرەوە. (حوكمداری كوردستان)یش بە پێی هەوا بەڕێوەدەچوو. بە ڕۆژ لەگەڵ تاقمێك نۆكەر و دەستە و دایەرە، رووی دەكردە دەشتی (كانێسكان) و بە سەیر و گاڵتە و گەپەوە ڕای ئەبوارد. بە هیوای ئەوە بوو، كە (كات) تا سەر بەم چەشنە بچێت بەڕێوە. خوا بە قودرەتی خۆی كوردستانی گەورەی بۆ دروستبكا و ئەویش (تاجی) ی حوكمداری بنێتەسەر (سەر)!!»⁽⁸⁰⁾  

لەگەڵ هەموو پەیوەندییەكی ناجۆری شێخ مەحمود بەرامبەر بە بەریتانیا، لە وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا چەند خەڵكێك هەبوون بە پەرۆش و ئاگادارییەوە، بەمەسەلەی كوردەوە خەریك بوون. لە 20ی شوباتی 1919دا، لەو بارەوە بە شێوەی رێنمایی و نەخشەڕێگا، ئەرنۆڵد تۆینبی یادداشتێك دەنووسێ‌. خاڵە سەرەكییەكانی بەو شێوەی خوارەوە بوون:

1.«بۆ مەبەستی زیاتر دەسكەوتی دارایی و كارگێڕی، دەشێ‌ باشووری كوردستان، لەگەڵ میسۆپۆتامیا لەپەیوەندی-دا بن.

2.هەستی نەتەوەیی خەڵك هێند گەشەی كردووە، ناتوانرێ‌ باشووری كوردستان ببەسترێنەوە بە دەوڵەتێكی عەرەبی-یەوە.

3.دەكرێ‌ حكومەتی باشووری كوردستان، بەشێوەیەك رێكبخرێ‌، كە لەسەر بنچینەی نەتەوەیی، لەگەڵ میسۆپۆتامیا رێكبخرێن.

4.پێویستە وڵاتەكە كارابێ‌ و بەهۆی خەڵكی ناوچەكەوە بەڕێوەببرێ‌، نەك خەڵكی لابەلای بۆ بهێنرێ‌ و دەسەڵاتیان بەسەردا بسەپێنن.»⁽⁸¹⁾

ئەو یادداشتەی سەرەوە، ددانپێدانی تایبەتمەندێتی نەتەوایەتی، زمانی و كەسایەتی مەعنەوی خەڵكی كورد بوو، تەواو دامەزرانی دەوڵەتی كورستان بوو لەگەڵ مێسۆپۆتامیا.

تێگەیشتن و هەوڵی تۆینبی بەشێك بوو لە نەخشە و سیاسەتی بەریتانیا و ئەفسەرانی سیاسی لە ناوچەكەدا. دیارە سیاسەت و نەخشەش چەندە باشبن، لە نەبوونی كارێگەری هۆكاری سەركردایەتی كورد-دا، دەپوكێنەوە، رووداوەكان گۆڕانكارییان بەسەردا دەهێنن و بەرە و ئاراستەیەكی جیاواز ڕێدەكەن.

یەكێك لەو كێشانەی كورد، خۆی بۆ خۆی دروستكردبوو، وەك لەسەرەوە باسكرا، ئەوە بوو شێخ مەحمود نەیتوانی هیچ دەرفەتێكی كۆمەڵایەتی، سیاسیی، روناكبیری، ئابووری و سەربازی بۆ خۆی و حكومەتەكەی خۆش بكا. لە ماوەیەكی كەم-دا، بەشێوەیەك لە هەڵپەدابوو، بواری بیركردنەوەی ئاسایی و نەفەسی كورتی فەرمانڕەوایەتی هێند سوار و سنوورداربوو، كارەكانی بە دروستی بەڕێوەنەدەبردن. كاتێك كە ئینگلیزەكان لە سروشت و كاری ڕۆژانە و دەروونی شێخ مەحمود شارەزا بوون، بۆیان دەركەوت كە بەتەنگ دواڕۆژەوە نییە و هەر بۆ ئەو ڕۆژە دەژی كە تێیدابوو...لە كارگێڕی و بەڕێوەبردن-دا كەموكورتییەكانی دەركەوت، دەنگی ناڕەزایی لەهەموولایەكەوە بەرزبۆوە.⁽⁸²⁾ 

لە 21ی شوباتی 1919دا، هەمووی سێ‌ مانگ و پێنج ڕۆژ بەسەر دامەزراندنی حكومەتی كوردستان-دا تێپەڕیبوو، مەیجەر نۆئێل دوای گەڕانەوەی لە گەشتەكەی كە چووبوو بۆ ناوچەكانی قەڵادزێ‌ و شوێنانی دیكە، كاتێك گەیشتۆتەوە سلێمانی، بینی بووی ئەوەی لەوەپێش بۆ بناغەدانانی دەوڵەتی كوردستان، خۆی پێكی هێنابوو و دڵی پێخۆشبوو، هەر سیاسەتێكی ئەو نەخشەی كێشابوو، هەر سیستەمێك كە ئەو دایمەزراندبوو، شێخ مەحمود سەرلەبەر ژێر و زەبەری كردبوون. دوای ئەوە، زۆر چاك تێگەیشت، كە ئەوەی لە پێناویدا كاری بۆ كردووە و خۆی بۆ تەرخان كردبوو، ئەوەی بەكوڵ و دڵ لە هەوڵدا بوو لە كوردستان ئەنجامی بدا، ناتوانێ‌ تا سەر بەردەوام بێ‌.⁽⁸³⁾ 

لە مانگی مارتی 1919، بە تێڕوانین و سەرنج لەبارودۆخەكە، لێكدانەوەی مەیجەر نۆئێل ئەو بیرۆكەی كە «كورد تایبەتمەندێتی و كەسایەتی نیشتمانی و جۆرە بیركردنەوەیەكی خۆیان هەیە كە بە هێزەوە دەتوانن بەزوویی پێشبكەون و هەستی هاوكاری و یەكڕیزییان لە ناودا پەیدابێ‌، ئەوان دژی داگیركەرن، چاك وایە گرنگی بەو هەست و بیرە بدرێ‌ و بەڕێبازی خۆیدا بڕوا، یا ئەوەتا وێڵ بكرێن و بەجێبهێڵرێن، یا كوردستان بكرێتە بەشێك لە دەوڵەتی عێراق و لە لایەن ئەوانەوە ئیدارە بدرێ‌. لە وەڵامی ئەو سێ‌ ئەگەرانەی سەرەوەدا، نۆئێل دەنووسێ‌ و دەڵێ‌: «لە ڕوانگەی ئەوەی كە من لە كوردستان دەیبینم، بێ‌ دوودڵی من لەگەڵ ئەوەی یەكەمیاندام (واتا هەوڵبدرێ‌ زیاتر هەستی نیشتمانی و یەكڕیزی لەناو كورددا گەشەبكا و پێشبكەوێ‌ تا بتوانن ئەو حكومەتەی هەیانە زیاتر سەرفراز و سەركەوتووبێ‌ و دوژمن بەسەریان-دا زاڵنەكرێ‌.)، هەروەها دڵنیام كە هەموو ئەفسەرە ئینگلیزەكان كە تاقیكردنەوەی كارگێڕییان لە كوردستان هەیە، لەگەڵ ئەم باری سەرنجەی من ڕێك دەكەون. لەم بارەیەوە، دەبێ‌ سەرنج لەوە بدەین  ...كە ئەوە باوەڕێكی راستە كە دەوترێ‌ كورد حوكمدارێتی ئەفسەرە سیاسییەكانی (بەریتانیایی)یان بەلایەوە باشترە وەك لە حوكمدارێتی شێخ مەحمود، لە هەمان كاتدا بەقەدەر ئەوەش راستە كە كورد پێی خۆشترە لەژێر دەسەڵاتی ئەفسەرێكی سیاسیی دۆستداری كورددا بێ‌ وەك لەوەی كە لەژێر دەسەڵات و بیروڕای عەرەبیدا بێ‌.»⁽⁸⁴⁾

نۆئێل زیاتر سەرنجی خۆی ڕووندەكاتەوە و سەبارەت بە چارەنووسی كوردستان دەنووسێ‌: «ئەوەی سەرنجی من بۆ بابەتێكی سەرەكی رادەكێشێ‌ ئەوەیە، كە پێویستە كوردستان هەوڵ بدا بۆ كارامەیی لەكارگێڕی، خوێندن، پێشكەوتنی ماددی و گەشەكردن، لە ناوەندێك یا چەند ناوەندێك كاربكا، بۆیە سنووری ئێستای حوكمدارێتی، دەبێ‌ گۆڕانكاری بەسەردابێ‌ تا هەموو ناوچەكانی كوردستان بگرێتەوە كە زۆڕینەی دانیشتوانیان كوردن. تا ئێستا من مۆڵەتم نەبووە كە لێكۆڵینەوەی تەواو لەسەر ئەم مەسەلەیە بكەم، ئەوە نەبێ‌ كە پەیوەندی بە باشوور و ناوەندی كوردستانەوە هەیە، ئەوەندەی پەیوەندی بەو ناوچانەی لەئێستادا هەن ئەوەیە كە دەبێ‌ سلێمانی ببێتە پایتەختی ویلایەتێك كە نەهری، ڕەواندوز، هەروەها دەكرێ‌ ئاكرێ‌، هەولێر، كەركوك، كفری و خانەقینیشی بچێتەسەر.»⁽⁸⁵⁾ 

كاكڵەی تێگەیشتنی نۆئێل، سەبارەت دامەزرانی حكومەتی كوردستان دێتە سەر ئەوەی كە بڵێ‌: «دانانی شێخ مەحمود وەك نوێنەری بەریتانیا لە باشووری كوردستان، هەڵە بوو.» لەگەڵ نۆئڵ-دا، گەلێك لە كاربەدەستان و ئەفسەرانی سیاسی باوەڕیان وا بوو كە پێویست بوو باشووری كوردستان سەربەخۆ بێ‌ و لەگەڵ دوو ویلایەتی بەسرە و بەغدا لێكنەدرێن. لە چارەكی یەكەمی ساڵی 1919، میس بێل-یش باوەڕی وابووە كە درێژكردنەوەی دەسەڵاتی بەریتانیا بۆ ئەوەی ویلایەتی موسڵ كە تێكەڵاوە لەكورد و عەرەب بلكێنرێ‌ بە دەوڵەتێكی عەرەبی و لە لایەن میرێكی عەرەبەوە فەرمانڕەوایەتی بكرێ‌، چارەسەرێكی باوەڕپێكراو و چاك نییە.⁽⁸⁶⁾  هەڵوێستی لیتوان ـ كۆلۆنێل لیچمەن، ئەفسەری سیاسی لە موسڵ، زۆر لەگەڵ دروستكردنی دەوڵەتی كوردستان و فراوان كردنیدا بوو.⁽⁸⁷⁾  تەنانەت ئەو ئەفسەرانەی بەریتانیا كە لە دەرەوەی كوردستانیش بوون، هەر بۆ نموونە كاپتن ئاڕ. مارس، كە ئەفسەری سیاسی بوو لە شاری عەممارە، باوەڕیان وابوو كە دەبێ‌ كوردستان جیا لە عەرەب سەربەخۆیەتی خۆی هەبێ‌، چونكە «بەلای عەرەبەوە، كورد نامۆن.»⁽⁸⁸⁾ 

بەهەر حاڵ، لەگەڵ ئەو هەموو پەرۆشی و كاركردنی بەردەوامەی نۆئێل بۆ ئەوەی كوردستان گەشەبكا و پێشبكەوێ‌، لەگەڵ ئەو هەموو دەنگە بەرز و بەپەرۆشی ئەفسەرانی سیاسی و كاربەدەستانی بەریتانیا لە سەر زەمینی كاركردن و تاقیكردنەوە، بەڵام لە ڕووبەڕووبوونەوەی واقیعی تاریك و هەستنەكردنی سەردارانی كورد لە پێش هەموویانەوە شێخ مەحمود بە گرنگی قۆناغەكە، هەموو ئەوانە بوونەتە بێ‌ ئومێدی و دڵشكان و وەڕزبوونی مەیجەر نۆئێل لە شێخ مەحمود، لەگەڵ ئەوەشدا نەیدەیست دەوڵەتێك كە خۆی بۆ دامەزرانی تەرخان كردبوو، مایەی هەموو خۆزگە و هەوڵ و نەخشەی بوو، كارێك لەگەڵ شێخ مەحموددا بكا كە ببێتە مایەی تێكچوونی دەوڵەتی كوردستان و پەیوەندی كورد و بەریتانیا. نۆئێل تێدەگا كە لەوە زیاتر ناتوانێ‌ لەگەڵ شێخ مەحموددا درێژەی پێبدا و هەڵبكا، بۆیە بەنیگەرانی و ناچارییەوە سلێمانی بەرەو بەغدا بەجێدێڵێ‌.

نیگەرانی و ڕۆیشتنی نۆئێل بۆ بەغدا، خاڵێكی وەرچەرخان و زەنگێكی ترسناك بوو بۆ دواڕۆژی ئازادی كورد و حكومەتی تازە دروستكراوی كوردستان. لێرەدا بەریتانیا دەگاتە ئەو قەناعەتەی كە مامەڵەكردن لەگەڵ سەربەخۆیی كوردستان، بە سەخت و دژوار بناسێنێ‌، هاوكات زۆر چاك زانیویانە كە لەناو خەڵكی سلێمانی-دا گیانی نەتەوەپەروەری بەهێزە، ویستوشیانە كە تێیان بگەیەنن كە دەوڵەتی بەریتانیا بەو مەرجە بەرپرسیارێتی بەڕێوەبردنی كوردستانی هەڵگرتووە كە خەڵك و سەردارانی كورد بە چاكی بجوڵێنەوە و لە باری فەرمانڕەوایەتی و كارگێڕییەوە ئامۆژكاری بەریتانیا قەبوڵ بكەن.⁽⁸⁹⁾  هەڵبەت ئارەزووی خەڵكەكە لە لایەن سەردارانی كوردەوە لەبەرچاو نەگیرا، خۆشیان هێندە لە خۆبایی بوون، وایان دەزانی پێویستیان بە فێركردن و ئامۆژگاری بەریتانیا نییە. لەو دۆخە دژوارەدا، سێر ئەرنۆڵد ویڵسن، نوێنەری مەدەنی بەریتانیا لە بەغدا، دەگاتە ئەو قەناعەت و هەڵوێستەی كە بڵێ‌: «شێخ مەحمود گەورەترین كێشەی ئێمە بوو.»⁽⁹⁰⁾ 

هەرچەندە دەسەڵاتدارانی ئینگلیز لە میسۆپۆتامیا لە دۆخەكەیان دەڕوانی، دەیانزانی ئاسان نییە لەگەڵ شێخ مەحموددا مامەڵەی هاوسەنگ بكەن، ئەوەش ئاشكرا بوو كە نۆئێل نەیدەویست بە توندی لەگەڵ حوكمدار تێهەڵچێ‌، بۆیە بە نابەدڵی و نیگەرانییەوە نۆئێل بەرهەمی تێكۆشانی عەقڵی سیاسی و توانای سەربازی و شارەزایی كۆمەڵایەتی خۆی بەرامبەر بە كورد و حكومەتەكەی، جگە لە وازهێنان چیدیكەی لە دەستنەهات.

لەو روانگەی سەرەوە، بەرپرسیارانی بەریتانیا لە بەغدا، بیریان لەوە كردەوە كە جێگرەوەیەك بۆ نۆئێل بدۆزنەوە. دوای گفتوگۆیەكی چڕوپڕ بۆ دۆزینەوەی ئەفسەرێكی سیاسی بۆ ناردنی بۆ سلێمانی، لە كۆبوونەوەیەكەدا كە مەیجەر نۆئێل، لیتوان ـ كۆلۆنێل لیچمەن، مەیجەر سۆن، گۆردن ۆكەر (Gordon Walker)، لەگەڵ چەندان كەسی دیكە، كە هەر هەموویان شارەزای كاروباری كورد و دۆخی ناوچەكە بوون، لەوێدا بە ڕەزامەندی و پشتیوانییەكی تەواوی نۆئێل، بڕیاردرا مەیجەر سۆن كە شارەزاییەكی زۆر چاكی لە گشت بوار و زۆربەی ناوچەكانی كوردستان-دا هەبوو، لە سلێمانی جێگای مەیجەر نۆئێڵ بگرێتەوە.⁽⁹¹⁾  ئەوە وازهێنانی مەیجەر نۆئێل نەبوو لەبەرپرسیاریەت، ئەوە دوا خاڵی خۆڕاگری و بێ‌ ئاواتی ئەو بوو بەرامبەر بە شێخ مەحمود، كە ئامادە نەبوو حوكمدارێتی نەتەوە و خەڵك بە ئەستۆ بگرێ‌.

ئەنجام

لەناو ئەفسەرانی سیاسی ئینگلیزدا كە لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی لە كوردستان، كاردار و بەرپرسیار بوون، مەیجەر ئیدوۆرد نۆئێل، یەكێك بووە لەوانەی كە زۆر بە جۆش، بە تێگەیشتن، بە دڵسۆزی و لێزانینەوە لە پێناوی سەرفرازی كورد و كوردستان-دا كاری ئەنجام داوە، ئەو زەمینەساز و بەرپرسیاری ڕاستەوخۆی دامەزرانی حكومەتی كوردستانی لە ئەستۆ بوو، بە تەواوی كارامەیی و هەستكردن بە جیبەجێكردنی ئەمانەتێك كارەكانی ڕاپەڕاندووە. بە پشتبەستن بە شارەزایی سیاسی، سەربازی و كارگیڕی خۆی و بێ‌ لەدەستدانی كات، حكومەتی كوردستانی دامەزران و شێخ مەحمودی كرد بە حوكمدارو فەرمانڕەوا. نۆئێل بەردەوام رێزی تایبەتی لە شێخ مەحمود دەگرت و وەك سەروەر و بەرپرسیاری یەكەمی حكومەتی كوردستان مامەڵەی لەگەڵ دەكرد، خۆشی بەڕاوێژكار و هاوكاری ئەو دەردەبڕی، ئەو كاتەی كە بەش و دەزگاكانی فەرمانڕەوایەتی لەسلێمانی بنیاد دەنا، هەموویانی بەستبۆوە بە گەورەیی و كەسایەتی یەكەمی حكومەتی كوردستانەوە كە شێخ مەحمود بوو.

لەپێناوی گەشەكردن و فراوانكردنی حكومەتی كوردستاندا، چی پێكرا لەسلێمانی و لە دەڤەرەكانی كەركوك، كفری، كەلار، هەڵەبجە، كۆیە و رەواندوز و شوێنانی دیكە كردی، خێڵ و گەورە پیاوانی ئەو ناوچانەی هێنایە رازیكردن بە حوكمدارێتی شێخ مەحمود، كار گەیشتە ئەوەی لەهەموو لایەكەوە پێشكەوتن لە برەودا بوو، گشت خەڵكی بە بەرچاوڕوونییەوە بۆ دواڕۆژ دەیانڕوانی، بەدوای ماندووبوونێكی زۆری مەیجەر نۆئێل لە ناوچەكانی گەرمیان و كوێستان، كاتێك گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی، بینیوێتی ئەوەی ئەو بۆ دەمەزرانی حكومەتی كوردستان كردوویەتی، ئەو دەزگا و رێكخستنانەی دامەزرابوون، شێخ مەحمود سەر لەبەری هەڵوەشاندونەتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا ڕووی گرژی پیشانی حوكمدار نادا، ویستویەتی بیهێنێتەوە سەر ڕێگای راست، بەڵام بێ‌ هودە بوو، لە ئاكامدا چی دیكە نەیتوانیوە لە گەڵ كەسایەتی دەهریی حوكمداردا هەڵبكا، زانیوێتی شێخ مەحمود، حكومەت و كورد بەرەو هەڵدێر دەبا، بۆیە بەحەسرەتەوە لە سلێمانی دووركەوتۆتەوە و نەیویستووە بەرهەمی گۆشكراوی خۆی، لەبەردەمیدا زیندە بە چاڵ بكرێ‌. لەو قۆناغەدا ناسكەدا، بەو شێوە تراژیدیایە، ڕۆڵی كاریگەری مەیجەر نۆئێل وەك راوێژكارێكی كارامەو دڵسۆز و نەرمی حوكمدار كۆتایی هاتوووە.

The Role of Major W. E. Noel in establishing and developing the Kurdish Government at the End of 1918 and Beginning of 1919

History is one of those controversial social sciences that does not necessarily have a consensus among scholars. When research is conducted into a particular subject new information can emerge which sheds light on events and this may bring more historians to come to an agreement.

Major Noel had a direct role in the creation and development of the Kurdish Government at the end of 1918 and beginning of 1919. My paper looks back to that time period in light of previously unexplored British documents, which are analysed for first time in English and Kurdish scholarly studies. 

پەراوێزەکان:

1-

2-I. O. R. L/PS/11/165. Report of Administration for 1918 of Divisions and Districts of the Occupied Territories in Mesopotamia, Khaniqin Division 1918, p. 32.

3-F. O. 371/3397. Fortnight Report, No. 14, May 15th –June 1st, 1918, (section C, paragraph 1). Fortnight Report No. 17. July 1st – 15th, 1918, (point 5).

دكتۆر فوئادی حەمە خورشید پێی وایە كە یەكەمین پەیوەندی شێخ مەحمود بە بریتانییەكانەوە لە پایزی 1918دا بووە. الدكتور فوأد حەمە خورشید (2001). القضیة الكردیة في المؤتمرات الدولیة، مؤسسة موكریانی للطباعة والنشر، اربیل، ص. 15. بەڵام ڕاستییەكەی ئەوەیە ئەو پەیوەندییە لە كۆتایی بەهاری 1918دا بووە، دیارە ئەوەش بە پێی بەڵگەنامەیەی وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا ساغكراوەتەوە.

4-Wilson, Sir Arnold T., (1931). Mesopotamia: Clash of Loyalties: A Personal and Historical Record, 1917ـ1920, Oxford University Press, London, p.p.86ـ87.

5-I. O. R. L/PS/10/781. Precis of Southern Kurdistan during the Great War, Office of Civil Commissioner, MES. EX. FORCE, Printed at Government Press, Baghdad. Baghdad, 1919, p. 5.

6-I. O. R. L/PS/10/781. Pricis of Southern Kurdistan during the Great War, Office of Civil Commissioner, MES. EX. FORCE, Printed at Government Press, Baghdad, 1919, p. 6.

7-Ibid.

8-C. O. 696/1. Reports of Administration for1918 of Divisions and Districts of the Occupied Territories in Mesopotamia, Khanaqin Division, p. 33. I. O. R. L/PS/10/781. Preicis of Southern Kurdistan during the Great War, Ibid, p. 6.

9-حیلمی، ڕەفیق (1956). بەرگی یەكەم، بەشی یەكەم، یادداشت، بەشی یەكەم، بەشی یەكەم، چاپخانەی مەعاریف، ل. 53.

I. O. R. L//PS/ 20/C226. Personalities: Mosul, Arbil, Kirkuk, Sulaimani and Frontiers, p. 57.

10-حیلمی، ڕەفیق (1956). هەمان سەرچاوە، ل ل.53 ـ 54.

خواجە، ئەحمەد، (1968). چیم دی، ، ل. 19. دكتۆر فوئادی حەمە خورشید ئەو كارەی شێخی بە ناوی تاكە دەسەڵاتی نەتەوەیی تۆماركردووە. ئەو بۆچوونەی ناوبرلو جگە لە خوێندنەوەیەكی ساكار و بیرۆكەیەكی پەتی نەتەوەیی، هیچ بناغەیەكی زانستی نییە. ئەو كاتە شێخ جگە لە كاربەدەستێكی دەوڵەتی عوسمانی، چیدیكە نەبووە. بۆ ساغكردنەوەی ئەو حەقیقەتە، یادداشتەكانی ڕەفیق حیلمی و ئەحمەد خواجە چاكترین بەڵگەن. بڕوانە، الدكتور فوأد حمە خورشید (2001). نفس المصدر، حاشیە رقم 20، ص. 21.

11- . C. O. 696/1. Administration Report, Kirkuk District, period October 26th – December 31st, 1918.

12- I. O. R., L/PS/10/781. Telegram from P. D. in Mesopotamia to S. of S. of I. and repeated to F. O. and Tehran, Baghdad, 1st November, 1918, p. 520.

13- AIR. 20/512. From Political Baghdad to Secretary of State for India, Baghdad, 30th October, 1918. See also I. O. R. L/PS/10/781. P. D of the C. C. in Mesopotamia to F. O., and I. O., Baghdad, 30th October 1918.

14- I. O. R. L/PS/10/781. Telegram from Political to Secretary of the State of India repeated to Foreign and Tehran, Baghdad, 9th November, 1919. P 4964/1918. See also Townshend, Charles (2010). When God Made Hell: The British Invasion of Mesopotamia and the Creation of Iraq 1914ـ1921, Faber & Faber, London, p. 495.

15- I. O. R. L/PS/10/781. From Political to Secretary of State repeated to F. O. and Tehran, Baghdad, 16th November, 1918.

16- I. O. R. L/PS/10/871. From Political, Baghdad, to Secretary of State of India and repeated to Foreign and Tehran, Baghdad, 1st November, 1918.

17-حیلمی، ڕەفیق (1956). بەرگی یەكەم، بەشی یەكەم، هەمان سەرچاوە، ل ل. 32 ـ 33.

18-سەرچاوەی پێشوو، ل. 59.

19-AIR 20/512. From Political, Baghdad, to Secretary of State for India, London, Foreign and Tehran, No. 9351, 1st November, 1918. See also F. O. 371/3407. From Political Bagh-dad, to Secretary of State for India, London, Foreign and Tehran.

20-حیلمی، ڕەفیق (1956). هەمان سەرچاوە، ل. 51. 

21-سەرچاوەی پێشوو، ل. 57.

22-AIR 20/512. Political Baghdad to S. of S for India, London, repeated Foreign Simla and prodrome Teh-ran, No. 9267, 30th October, 1918. See also Wilson, Sir Arnold T. (1931). Op. cit, p 128.

23-I. O. R. L/PS/10/781. P. D. of the C. C. in Mesopotamia to F. O. and I. O., Baghdad, 30th October 1918, File 36/1919, Pts. 1ـ2, Kurdistan: policy and future 1918ـ20, p. 523.

24-I. O. R. L/MIL/5/278. Driver, Captain G. R. (1919). Kurdistan and Kurds, published by the Anthropologi-cal Institute, London, p. 79.

25-AIR. 20/512. From Political Sulaimaniyah to Political Baghdad, No. 27, 16th November, 1918.

26-Ibid.

27-Ibid.

28-Ibid.

29-AIR 20/512. From Political Sulaimaniyh to Poplitical Baghdad, No. 15. I. O. R. L/PS/10/781. From Civil Commissioner to Secretary of State repeated to Foreign Office and Tehran, Baghdad, 16th November 1918. 

30-حیلمی، ڕەفیق (1956). بەرگی یەكەم، هەمان سەرچاوە، ل ل 57 ـ 61. ڕەفیق حیلمی ڕۆژی ڕاگەیاندنی حوكمدار بە 1ی تشرینی دووەمی 1918 دەزانێ‌، ل. 60. دیارە ئەوە هەڵەیە.

31-Driver, Captain G. R. (1919). Op. cit, p. 80.

32-F. O. 371/5069. Administration Report of Sulaimaniyah Division for the Year 1919, printed at the Gov-ernment Press, Baghdad, 1920, p. 2.

33-Driver, Captain G. R. (1919). Op. cit, p. 80.

34-AIR. 20/512. From Political Sulaimaniya to Political Baghdad, No. 27, 16th November, 1918.

35-حیلمی، ڕەفیق (1956). یادداشت، بەرگی یەكەم، بەشی یەكەم، هەمان سەرچاوە، ل ل. 67ـ68.

36-ڕەفیق حیلمی لەو بارەوە دەنووسێ‌ ئینگلیزەكان لەژێر چاودێری و فەرمانی (مەیجەر دانێڵس) خەریكی ڕێكخستنی هێزێكی سوارە و پیادە بوون. لە بەر ئەمە پێویستان بە ژمارەیەكی زۆر لە ئەفسەرە كوردەكان بوو....ئەوانیش كە بەهۆی هاندانی دەوروپشتی خۆخۆر و دەس و پەیوەندی شێخەوە لە دڵدا لە حوكمدار زویر بوون یا لێی دووركەوتبوونەوە، ئەمەیان بەهەل زانی و بەشی زۆریان چوونە «تەشكیلات»ەكەوە. حیلمی، ڕەفیق (1956). یادداشت، بەرگی یەكەم، بەشی یەكەم، هەمان سەرچاوە، ل. 86.

F. O. 608/95. Circular Memo. No. 43, Op. cit.

37-F. O. 371/5069. Administration Report of Sulaimaniyah Division for the Year 1919, p. 8.

38-خواجە، ئەحمەد (1968). بەرگی یەكەم، هەمان سەرچاوە، ل. 26.

39-Ibid. Administration Report of Sulaimaniyah Division for the Year 1919, p. 8.

40-Ibid.

41-Ibid, p. 8. See also Longrigg, Stephen Hemsley (1956). Op. cit, p. 104.

42-F. O. 371/5069. Administration Report of Sulaimaniyah Division for the year 1919, Note on the Tribal System of Administration, p. 2

43-حیلمی، ڕەفیق (1956). یادداشت، بەرگی یەكەم، بەشی یەكەم، هەمان سەرچاوە، ل. 69.

44-F. O. 371/5069. Administration Report of Sulaimaniyah Division for the Year 1919, Printed at the Gov-ernment Press, Baghdad, 1920, p. 1.

45-Ibid.

46- Wilson, Sir Arnold T., (1931). Op. cit, pp. 129.

47- Driver, G. R. (1919). Op. cit, p. 79. See also I. O. R. L/PS/10/78. from Political Baghdad to Secretary of State repeated Delhi and Tehran, Baghdad, 27/11/1919.

48- F. O. 608/95, 365-1-2. Noel memorandum 8/12/1918. FO.608/95/365-1-3/11144, G.O.CO. Mesopotamia to War Office 25/5/19; 11239, Wilson to India Office, 25/5/19; 11863, G. O. C. Mesopotamia to War Office 5/7/19.

49-Edmonds, C. J. (1957). Op. cit, p. 57.

50- AIR 20/ 512. From Political Sulaimaniya to Political Baghdad, No. Telegram X. PRIORITY. No. of Groups 101, 23rd November, 1918.

51- Ibid, From Political Baghdad to Political Sulaimaniah, TelegramX.Ordnary, No. 10360, 26th November, 1918.

52- كۆلۆنێل لیچمەن (Colonel Gerard Evelyn Leachman): یەكێك لە ئەفسەرە بەتواناكانی بەریتانیا بووە كە لە میسۆپۆتامیا كاری كردووە. لە 27ی تەمموزی 1880 لە دایك بووە، لە پێش جەنگی یەكەمی جیهانیدا لە هندستان خزمەتی عەسكەری كردووە، دواتر بە بەرگی عەرەبییەوە بە عەرەبستاندا گەڕاوە و عەرەبی فێربووە و شارەزاییەكی تەواوی لەناو عەرەبدا پەیدا كردووە، لە تشرینی دووەمی 1918 بۆتە ئەفسەری سیاسی لە موسڵ، یەكێك لەو كارانەی لەوێ‌ كردویەتی، لە ڕێگای دەرەوە چەكهەڵگرتنی قەدەغە كردبوو، تا تشرینی دووەمی 1919 لەوێ‌ ماوەتەوە. لە 12ی ئابی 1920 دا لە قڕە قڕ لە سەر دزێتی لەگەڵ شێخ چاری، لە لایەن كوڕێكی شێخی ناوبراوەوە كوژراوە. بڕوانە:

Journal of the Royal Central Asian Society, Vol. 8, No. 1, 1921, pp. 70ـ75.

Hay, William Rupert (1921). Tow Years in Kurdistan: Experiences of a Political Officer 1918ـ1920, Sedgwick & Jackson, London, p. 367.

53- Ibid, From Political Baghdad to Political Mosul, repeated Sulaimaniyah, Erbil and altun Kupri, No. 10359, 26th November, 1918.

54- Ibid, General Head Quarters, Mesopotamia Expeditionary Force, Dated 11th November, 1918. Exstruct from memofrom S.S.O., Kirkuk to G. H. Q. dated 28th November 1918.

55- I. O. R. L/P&S/10/781. From Political to Foreign Office, Baghdad, 4th December 1918. See also F. O. 371/3385. From Political, Baghdad, 4th December, 1918. (Repeated To Tehran and India). (Received 5th, 2 p. m.).

 56- Ibid. See also Longrigg, Stephen Hemsley (1956). Op. cit, p. 103.

 57- I. O. R. L/PS/10/781. From Political to Secretary of State repeated Delhi and Tehran, Baghadad, 27th November, 1919.

58- Edmonds, C.J., (1957). The Kurds of Iraq, The Middle East Journal, Volume. XI, p. 57.

59- كاپتن گرینهاوس (Captain Frank Stewart Greenhouse): فرانك ستێوارت گرینهاوس ئەفسەر، سیاسی و كارگێڕ، لە 24ی كانوونی یەكەمی 1885دا، لە دایك بووە، لە 18ی كانوونی دووەمی 1905دا، بۆتە ئەفسەر و لە 19ی مارتی 1906دا، پەیوەندی بە سوپای هندستانەوە India Army، كردووە، لە 1918دا بۆتە جێگری ئەفسەری سیاسی بەریتانیا لە سلێمانی، بۆ زانیاری زۆرتر بڕوانە:

Indian Army List, January 1923, Army Department, Government of India, Suerintendent Government Printing, Calcutta, India, 1923, p. 182.

60- F. O. 608/95. Circular Memo.No. 43, dated December 8th 1918, from N. W. C. Noel, C. I. E. P. O. Sulaimaniyah to A. P. O.‌s Kifri, Kirkuk and Altun Kupri.

61- Ibid.

62- AIR. 20/512. From Political Baghdad to Political Mosul, No. 11452, dated, 22nd  December. 1918.

63- Ibid, From Political Mosul to Political Baghdad, No. 984, dated and received 23rd  December, 1918.

64- Ibid, Office of the Civil Commissioner, Baghdad, FOR INFORMATION, 23rd  December, 1918.

65- I. W. M. Box. No. 92/48/1. A Prison in Kurdistan, written by Colonel A. M. Daniels,

p. 6.

66- AIR 20/512. From Noel, Rewanduz to Political, Baghdad, No. 40, 10th January, 1919.

67- Ibid, From Political, Baghdad, to Noel Sulaimaniyah, repeated Keui Sanjaq, Political Erbil, Political Sulaimaniyah and Rewanduz (for Noel). No. 636, 17th January, 1919. Repeated to C.G.S. G. M. Q. Civil Commissioner, 17th January, 1919. Copy for information.

68- Ibid.

69- AIR 20/512. From Noel, Rewanduz to Political, Baghdad, Telegram x,, 31st December, 1918.

70- Ibid.

71- F. O. 371/5069. Administration Report Sulaimaniyah Division for the Year 1919 (1920). Printed at the Government Press, Baghdad, p. 4.

72- Buch, Briton Cooper (1976). Mudros to Lausanne: Britain‌s Frontier in West Asia, 1918-1923, State University of New York Press, New York, p. 191. See also F. O. 371/4292. British High Commission, Constantinople to Tilley, 21ST July, 1919.

وێكچوونی (نۆئێل)ە بە لۆرانسی عەرەب Lawrence of Arabia (1888ـ1935) لە بەرامبەر كاركردن و دڵسۆزی و تێگەیشتنی دەربارەی مەسەلەی كورد بووە، هەر وەك چۆن لۆرانسی عەرەب خێرێكی زۆری بۆ عەرەب هەبوو. لۆرانس: زانا، نووسەر و سەرباز بوو، دوای ئەوەی ماوەی پێنج ساڵێك لە 1909 تا 1914، لە نێوان عەرەبەكانی سوریا و فەلەستیندا ژیا، هەستی دۆستایەتی بۆ عەرەبەكان كە لەژێر دەسەڵاتی عوسمانیدا بوون، پەیداكرد و لە پێناوی دۆزی عەرەبدا، لە 1916دا، هاوبەشییەكی كاریگەرانەی لە بزووتنەوە و شۆرشی عەرەبەكاندا كرد، كە لە گەرمەی جەنگی یەكەمی جیهانیدا، لە دژی دەوڵەتی عوسمانی بەرپابوو، دوای ئەوەش، لۆرانس هەر بە هاوكار و دۆستی عەرەبەكان مایەوە. سەرچاوەكانی سەرەوە.

73-  F. O. 608/95. Circular Memo. No. 43, dated December 8th 1918, Op. cit.

74- F. O. 608/95. Ibid.

75- F. O. 371/5069. Administration Report Sulaimaniyah Division for the Year 1919 (1920). Printed at the Government Press, Baghdad, p. 1.

76- Ibid, p. 4.