دكتۆر سەباح غالب

مێژووی كۆن و تازەی روسیا لەهەر سەردەم و بەهەر ناوێكەوە بووبێ‌، یەكێكە لەمێژووە هەرە رەش و تاریكەكانی ئەو وڵاتەو جیهان، فراوانی خاكەكەی و دەوڵەمەندی زەوی و ئاووهەوای، ئەوجا هەڵكەوتەی جوگرافیایی و پێشكەوتنی پیشەسازی و چەك و جبەخانەكەی، زۆری دانیشتوانیشی بە بەراورد لەگەڵ زۆربەی نەتەوەكانی دەوروبەری، هەلومەرجی ئەوەیان بۆ رەخساندووە كە فەرمانڕەواكانی سەردەمی قەیسەری، یەكێتیی سۆڤیەت و روسیای دوای تەپین و نەمانی رژێمی كۆمۆنیستی، هەمیشە ببنە مایەی هێرش و پەلامار بۆ سەر دراوسێكانی و دوورتریش. لەم كورتە وتارەدا هەوڵدەدرێ‌، تیشكێك بخرێتە سەر پەلامارەكانی روسیای قەیسەری و سەردەمی یەكێتی سۆڤیەت بۆ سەر كوردو كوردستان و كاریگەری ئەو هێرشانە لەنەهێشتنی دیاردە و دیمەنی ژیان. ئەم هێرشە تۆقێنەر و بێ‌ مروەتی و بێ‌ بەزەییەی روسیا بۆ سەر ئۆكرانیا و دڕندەیی سوپاكەی بەرامبەر بەژن و منداڵ و پیرو پەككەوتە و نەخۆش، هەروەها كاولكردنی هەموو دیمەنێكی شارستانییەت و بێ‌ دەست پاراستن، بۆ مێژوونووسان و سیاسەتمەدارانی بەئاگای جیهان، زۆر سەیرو ناچاوەڕوانكراو نییە، چونكە لەمێژووی بەلای كەمەوەی 300 بۆ 400 ساڵی رابووردووی روسیادا، بە فەرمانی دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە، دەیان جار روویانداوەتەوە.

ئەگەر لەسەرەتای چەرخی بیستەمدا، تەماشای دۆخی كوردستان بكەین بەدەست سوپای روسیاوە، بە بەراورد لەگەڵ ئەم شاڵاوە بەرفروان و كاولكاریەی ئێستای بۆ سەر ئۆكرانیا، ئەوا دەبینین كە تێکڕا دیمەن و رووكار و نەهێشتنی ژیانی مرۆڤــ و تەفروتوناكردنی هۆكارەكانی وجود، گشتیان لەهەردوو وڵات و دوو سەردەمی جیاوازدا لەیەكدەچن. لە هێرشەكانی روسیای قەیسەری بۆ سەر دەوڵەتی عوسمانی لەسەرەتای جەنگی یەكەمی جیهانی، بەخاكی كوردستانی قاجاری و كوردستانی عوسمانیدا دەستیان پێكرد، سوپای روسیا دەگەیشتنە هەر ناوچەیەك و بەهەر شار و دێهاتێكدا تێدەپەڕین، پاكتاویان دەكردن، بەوەوە نەدەوەستان خەڵكەكەی بكوژن و ئازاربان بدەن، ئەوان دژی هەموو دیمەنێكی بژێوی و مانەوە و ئاوەدانی و جوانییەك بوون، نە ئاژەڵ لەدەستیان دەردەچوو، نە دارو درەخت، تەنانەت سەریان لەكانی، رووبار و سەرچاوەی ئاویش شێواندبوو، هەموویان پڕ دەكردنەوە، پردێكیان بەپێوە نەدەهێشت، تاڵانكردن و هەڵلوشینی هەرچی نان، گەنم و جۆ، نیسك و نۆك، دانەوێڵە و خۆراك لەگەڵ خۆیان دەیانپێچایەوە و دەیانبرد، خانوبەرە، جێگای مانەوەی ئینسان و ئاژەڵ، گشتیان تەخت دەكرد، تا بۆیان بكرابایە دیمەن و رووی گەشی ژیان و ئاوەدانییان دەسڕییەوە. كاتێك سوپای روسیا ناوچەكانی، سەڵماس، خۆی، رەواندوز، پێنجوین، مەهاباد، سنەو خانەقینیان داگیركرد، كارێكیان پێكردن، تەڕ و وشكیان پێكەوە دەسوتاند، وەك درایڤەر، باسكاری ئینگلیزی بۆمان دەیگێڕێتەوە، بەهاتنی سوپای روسیا، تاڵان و برسێتی هەموو لایەكی كوردستانی گرتەوە.(1) ئەو سوپایە وا گۆشكراوە كە دژی گەردوون و مرۆڤایەتی و شارستانییەت بوەستنەوە، فەرماندەكان، پلەدارەكان و سەربازان، بە ئەندازەی سەركردەو دەسەڵاتدارانی وڵاتەكەیان، بێ‌بەزەیی و بێ‌ هەست و نەست، لەهیچ شتێك نادەپرەنگێنەوە و بۆ ساتێكیش بیرێكی ئینسانانەیان بە بیر و مێشكیاندا تێناپەڕێ‌.
سەربازانی سوپای روسیا كە بە شار و دێهات و ئاوەدانییەكانی كوردستاندا وەرد دەبوون، بە ئارەزووی خۆیان نرخی كەلوپەل و پێویستییان دیاریدەكرد، كاریان بەوە نەبوو شتەكان بایی چەندن یا بەهای گۆڕینەوەی دراو چەندە، ئەوان خۆیان دیارییان دەكرد، هیچ رێبوارێك نەبوو كە لەلایەن سەربازانی روسەوە رووتنەكرابێتەوە، خۆیان بە ماڵاندا دەكردو دەستدرێژییان دەكردە سەر كچ و ژن، نەیاندەهێشت خەڵك كشتوكاڵ بكەن، ئەو تاوان و كردەوانە كارێكیان بەدانیشتوان كرد، خەڵك بە ناچاری لە داگیركەرێكی زۆر خراپەوە كە روس بوون، بۆ لای داگیركەرێكی كەمتر خراپ هەڵدەهاتن كە ئەویش لەشكری تورك بوو، بەكورتی دڕەندەیی سوپای روس بەشێوەیەك بوو، لە ئابڕوی تكاوی توركی هەڵدەگرتەوە.(2)
كاتێك لەسەرەتای 1916، سوپای روسیا شاری دێرینی رەواندوزیان داگیركرد، بەجارێك خاپوور و كاولیانكرد، نەدەناسرایەوە كە ئەو شارە رۆژێك لەڕۆژان ئاوەدانی و شاربووە، لە 2000 ماڵ تەنیا 60 خانوو بە پێوە مابوون، لەبەر نەهێشتنی لەوەڕگاو نەبوونی تفاق بۆ ئاژەڵ، مەڕ و ماڵات فەوتابوون، دەوروبەری رەواندوزیش وێرانتر كرابوو، لەڕایات تەنیا سێ‌ خانوو نەڕوخێنرابوون، دوورتریش لەشاری نەهری، داروپەردووی بەسەر یەكەوە نەمابوو، وای لێكرابوو، شوێنەواری ئاوەدانی پێوە نەمابوو.(3) ناوچەی پێنجوین بەر شاڵاوی بێ‌ بەزەیی و دڕندەیی لەشكری روس كەوتبوو، جاشێكی زۆری ئەرمەن و ئاسوورییان لەگەڵ بوو، هیچیان نەهێشتەوە بۆنی ژیانی لێ‌ بێ‌، شاری مەهاباد هەر ناڵەی لێ‌ بەرز دەبۆوە، یادەوەری دڕەندەیی سوپای روسیا لەو شارەدا تا ئێستا بە گەرمی ماوەتەوە، شاری قەڵادزێ‌ و دەوروبەری شێواو و كاولكرابوو، سەلامەتی و ئاسوودەیی هەڵگیرابوون، چ كاروانێك یا خەڵك هەبوون، پاكیان ئازاردەدران و رووتدەكرانەوە.(4)    
ئەو دەمەی لە جەنگی یەكەمی جیهانیدا، سوپای روسیا گەیشتوونە خانەقین، داریان بەسەر بەردییەوە نەهێشتووە، جگە لەكوشتن و تاڵانی، هێرشكردنە سەر ناموسی ژنی كورد، دارێكی میوە و ئاوەدانییەك  نەماوە بوو هەڵینەكێشن و خاپووری نەكەن، دەستیان لە كەس نەپاراستووە، بە جۆرێك هەڕەشە بوون بۆ سەر ژیانی خەڵك و جێگای مانەوە، هەروەها بەتاڵانبردنی ئەو ئاژەڵانەی كە لەدوای خوردنیان مابوونەوە قڕیان كردن و تەڕاییان وشك كرد، ئا لەو كاتانەدا مستەفای پاشای باجەلان، سەرۆكی خێڵی باجەلانی هەردوو دیوی كوردستان، بەهەڵەداوان خۆی گەیاندبووە لای دەسەڵاتدارانی ئینگلیز لەبەغدا و تكاو داوای لێكردبوون كە تا زووە بە هانای دانیشتوان و ئاژەڵ و درەخت و دیمەنی خانەقینەوە بچن و لەدڕندەیەتی سوپای روسیا رزگاریان بكەن، بەناوی خەڵكی كورد و ناوچەكەوە پشتیوانی بۆ بەریتانیا دەربڕیبوو، ئەگەر لەدوای شۆڕشی ئۆكتۆبەر، لاوازی و بێ‌ نان و ئاوی و كەمبوونەوەی تەقەمەنی نەبوایە كە سوپای ڕوسیا لە جەنگی یەكەم كشایەوە، ئەوا كورد و وڵاتی كوردان نەدەمان.(5)  
دوای رووخانی رژێمی قەیسەری لەڕوسیا، باری سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری، بەهاتنە سەر كاری رژێمی بەڵشەڤیك نەك چاكتر نەبوو، چونكە شۆڕشی خەڵك نەبوو، گرتنە دەستی دەسەڵاتی حزب بوو، هێندەی دیكە دۆخەكە لەگرێژەنەچوو، رژێمی هەناسەلێبڕینی خەڵك و دەستبەسەرداگرتنی بیروباوەڕێكی توندڕەوی لینینی و چەكدار بەزەبر و زەنگ و نائینسانی بوو، پشتیوانی لینین و رژێمی بۆڵشەڤیك بۆ دەوڵەتی عوسمانی و دواتر بۆ بزووتنەوەی نەتەوەییە دەمارتوند و شۆڤێنییەكانی تورك بەسەرۆكایەتی مستەفا كەمال پاشا (دواتر ئەتاتورك)، بووە هۆكارێكی یەكجار كاریگەر بۆ مانەوەو دواخستنی رووخانی دەوڵەتی عوسمانی، ئەوجا بۆ گەشەكردن و پێشكەوتنی كەمالییەكان  بەرامبەر بە وڵاتانی هاوپەیمانان. كارێكی گەورە و خزمەت بە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی كە لەدوای شۆڕشی ئۆكتۆبەری 1917 كە لینین كردی، ئەوە بوو كە مانگێك دواتر، واتا تشرینی دووەمی هەمان ساڵ، لینین رایگەیاند كە پەیمانی سایكس ـ پیكۆ كە بۆ دابەشكردنی دەوڵەتی عوسمانی لەنێوان هاوپەیمانەكاندا بەسترا بوو، پووچەڵە و هیچ بایەخێكی نییە.(6) ئەو راگەیاندنەی لینین بووە خاڵی وەرچەرخان لە مێژووی تورك و دامەزرانی رژێمی كۆماریی ئەتاتورك. لەو روانگەیەوە، لەدوای هەڵگیرسانی بزووتنەوەی توركە كەمالییەكان لە ئایاری 1919دا، دوای ماوەیەكی كەم، لە مانگەكانی تشرینی یەكەم و دووەم، رژێمی لینین، چی پێكرا بە چەك و جبەخانە بۆ هاوكاری كەمالییەكان كردی،(7) 
هەر لەو كاتەشەوە، كەمالییەكان بۆ شەڕی قڕانی كورد و كاولكردنی كورستان بەكاریان دەهێنان. رژێمی سۆڤیەت هەر بەوەوە نەوەستان، لەمانگی ئەیلولی 1920دا، بۆ زیاتر هاوكاری كەمالییەكان، لینین تیپێك سوپای بۆلشەڤیكی بۆ مستەفا كەمال نارد، تا بەبەرنامە و بەپێی رێنمایی سەركردایەتی توركەكان كار بكەن و هێرش بەرن، زیاتر و زووتر رژێمی توركیا دابمەزرێتەوە.(8) لەم هەلەشدا، دیسان هاوكاری روسەكان زۆرتر بووە مایەی پشتیوانی كەمالییەكان بۆ لێدانی هەر لایەنێك كە نەچنە ژێرباری رژێمەكەیانەوە، بەتایبەتی لێدان و نەهێشتنی بزووتنەوەی كوردی، یا بە هەڵخەڵەتان و دەستەمۆكردنی سەردارانی كورد.
سەبارەت بەهەڵوێستی دوژمنانەو دڕندەیی روسیا بەرامبەر بەكورد، بۆچوونی یەكێك لە فەرماندە گەورە سەربازییەكانی روس بەناوی ئاڤیریانۆڤــ، كە بەكوردستاندا گەڕاوە و زانیاری كۆكردۆتەوە، هەروەها كەڵكی لەبەڵگەنامەكانی روسیا وەرگرتووە، بەكورتی ئەوە بووە كە روس هەمیشە مەبەستیان بووە گاڵتە بە كورد بكەن، بۆ ئەوەی وڵاتەكەیان داگیربكەن، یاریكردن بەتوانا و وزەی كورد لەبنەمای بیری روسیادا بووە، لە باری، ئینسانی، ئابووری، سەربازی، كوردیان دادۆشیەوە، هەر بۆ ئەوەی كە پەرە بەئیمپراتۆریەتی روسیای قەیسەری بدەن.(9) واتا كورد بەردەوام لێدراو و ستەملێكراوی روسیا بووە. 
نووسین لەسەر هەڵوێست و كردەوەی دڕندانەی روسیا بەناوە جیاوازەكانی و رژێمە جۆربەجۆرەكانی بەرامبەر بەگەلانی چەوساوە یاوڵاتانی بێ‌ هێز، یەك تێگەیشتن و دووبارەبوونەوەی یەك بۆچوون و بیركردنەوەیە كە ئەویش، بێ‌ سنووری شۆڤێنی و دژایەتی سەروەری مرۆڤــ و هەموو جوانی و گیانی بەزەییە لەمێژوودا، نەبوونی نەرمی و سۆز و رەوشتی نەتەوەی و نیشتمانی و مرۆڤایەتی لای روسیا نابینرێن، ئەم هێرشەی ئێستای روسیا، سەرلەنوێ‌ كولانەوەی گشت برینەكانی میللەتان و خەڵكانی ئازادیخواز و مرۆڤدۆستە بەدەست روسیاوە، كارەساتی ئۆكرانیا لەسایەی سوپای روسیای فاشستییەوە، هەڕەشەیە بۆ بەردەوامی ژیان بەهەردوو پێكهاتە مەزنەكانییەوە كە ئەوانیش مرۆڤـ و گەردوونە. 

پەراوێز و سەرچاوەكان:
(1) Driver, G. R. (1919). Kurdistan and the Kurds, Published by the Royal Anthropological Institute, London, p. 77. 
(2) F. O. 371/4192. Précis of Affairs in Southern Kurdistan during the Great War, Office of Civil Commissioner, Printed at Government Press, Baghdad, p. 3.
(3) I. O. R. L/PS/11/161.Telegram from Political to Secretary of State of India Office repeated to Foreign Office, Baghdad, 31stJanuary, 1919.
(4) Ibid.
(5) F. O. 251/93. Personalities in Kurdistan, 1919, p32. See also L/PS/20/C143/A, Personalities Iraq: (Exclusive of Baghdad and Khanaqin), p. 89. 
(6) Hurewitz, J. C. (1956). Diplomacy in Near and Middle East 1914-1956, Volume II, Princeton, pp. 27-8.    
(7) I. O. R. L/PS/11/161. Intelligence Office of the General Staff, 9th November, 1919.
(8) F. O. 371/5057. Secret Intelligence Service, Nationalist Movement in Turkey, E. 14051, Constantinople, 5th October, 1920.
(9) ئاڤیریانۆڤــ (2004). كورد لەجەنگی روسیا لەگەڵ ئێران و توركیادا، وەرگێڕانی دكتۆر ئەفراسیاو هەورامی، لەبڵاوكراوەكانی مەكتەبی بیرو هۆشیاری (ی. ن. ك)، سلێمانی، ل ل. 3 ـ 4.