م. شێخ فوئاد به‌رزنجی

وەڵامێک بۆ قسەکانی د.سەباح غالب لەسەر حوکمداری شێخ مەحمود لە زانکۆی چەرمۆ وە هەمان ناوەرۆک لە ڕۆژنامەی هاوڵاتی کەلە ژمارەی 1955  چوارشەممە 9/2/2022 بڵاوکرایەوە پێمان باش بوو هەر لە هەمان ڕۆژنامەوە ئێمەش وەڵامێک بدەینەوە کە غەدرێکی گەورەیە بەجۆرکی نەرێنی باسی ئەو شۆڕشە مەزنەو ئەوکاتە بکەین.چونکە ئێمە نابێت بەزمانی بێگانەو نەیارانی کورد قسەبکەین و ئەوکات و دەمە بەراورد بکەین بە‌ئێستا دەبێت بگەڕێین بۆ ئەوەی ڕاست و دروستی ئەو مێژووە بخەینە بەردەستی نەوەکانمان کە ئێمە میللەتێکین هەمیشە بەشخوراو بووین لەکۆنەوە هەتا ئەمڕۆ بۆ ئەوەش دەڵێین وەڵامێک بۆ قسەكانی د.سەباح غالب: دەڵێت عەشرەتەكانی كورد خۆشبەختانەو خۆ بەخشانە بەجەنابتان ڕازی بن:دیارە مەبەستی ئینگلیزە کە بەخێری خۆیان ئەوپیاوەتیەیان کردووە کە میلەتەێک ئاراستە بکەن بۆ سەرکردکەیان و لەکاتێکدا ڕێگر بوون لە سەندنی مافە  نەتەوایەتی کانیان وەک نەتەوەیەکی ئازادو ئازاد ژیانیان پێ ڕەواببینن.دەپرسم کام عەشرەت هەبووە خۆشەویستی بۆ ئازادی و بۆ شێخ مەحمود نەبووبێ و دڵی لەتەک ئازارەکانی کوردا نەبووبێ بۆ پشتیوانی لە شۆڕەسوارێکی وەها کە لەناوەندی خێڵ و دەرەبگایەتدا توانی زوڵم لێکراوو ئەوانەی پێویستیان بە کۆمەک و پارێزگاریە بپارێزێ و هێزیان بۆ پەیدا بکات و سلێمانی و ناوچەکانی دەروبەری لەتاڵانی هۆزی گەورەو زوڵمی فیوداڵیەتی ڕزگار بکات. ئاوا شێخ مەحمود هاتە مەیدانی حوڕییەت. سەیری یاداشتەکانی مەلا عەبدوڵڵای زێوەر : گەنجینەی مەردان لاپەڕە 129-135 بکەن دەزانن لە کام نەبوونی حکومەت و لەکوێوە سەرهەڵداوە ناوو ناوبانگی شۆڕەسواری کوردو قارامان ڕەوتێکی پاڵپشتی هەژار و نەدار.لەناو خێڵ و لەناو ململانێ کۆمەڵایەتیەکاندا بووە پێشەنگی خەبات و تێکۆشان. بەیداخی ئازادی و نەشئەی سەربەرزی لەناو نەخشەی جیهاندا کەوتبوەخەیاڵ و خولیای دوور بینی هەوڵەکانی . پاشە ڕۆژی گەلێکی ستەم لێکراوی وەکو کورد کە لە پێشتر هەتا ئەوکات بەردەوام دەچەوسایەو وێڕای ئەو هەموو مێژووە جوانەلە سەروەری میرو میرنشینەکان.بەڵام مێژوو پێمان دەڵێت کورد بەهۆی دەوڵەتانی سەفەوی و عوسمانی وعەرەبی شۆڤێنی یەوە بەردەوام لەچەوساندنەوەو لەکپکردنی شۆڕشەکانیدا بوون. لەدوایەکاندا کە بەریتانیاش هات بۆ ئەوەی میللەتانی ژێر دەستەی دەوڵەتی عوسمانی ئازاد بکات و نەتەوەکانیان لە قڕکردن و لە ژێر چەپۆکی تورکدا دەربازبکات بەڵام ئەوانیش بونە پاڵپشتی بەرژەوەندی عەرەبو هێنانی فەیسەڵ لە شامەوە بۆعێراق و لکاندنی کوردستانی باشوور یان خوارو بەزۆر بە دەوڵەتی عێراقی عەرەبیەوە. شێخ مەحمود لەهەرکەس هەڵبەزیبێتەوە بێگومان بۆ بەرژەوەندی کورد بووە بۆ ئەوەی شتێکی بۆ بکەن حەزیکردوە یەک دەست و یەک هەست و یەک دەنگ و یەگ ڕەنگ خۆیان لە ئاستی دووژمنانی گەلی کورد پیشان بدەن بۆ ئەوەی حسابیان بۆ بکرێت نەک بەپێچەوانەوە بەخۆ خۆرو پەرش و بڵاو ناوبانگیان هەبێت کەواش بوو.

م.ر.هاوار:لەشێخ مەحمود و دەوڵەتەکەی خواروی کوردستان لەب1،ل191-195 دا دەڵێت:

ساتێک شێخ مەحمود بوو بەحوکمدارو دەسەڵاتدار بەناچاری ڕووبەڕووی ئینگلیز بۆوە بەزۆر شەڕی بەسەردا سەپێنراو دەستیکرد بەخەبات دژی داگیر کەر....

هەر لە ئەشکەوتەکانی جاسەنەوە هەتا ناوچەی پێنجوین و دەشتی شارەزوور و قەرەداغ و گەریامیان هەتا ئاوباریک پەیوەندی شێخ لەو ڕۆژە ناسکەدا لەگەڵ عەشایرو خەڵکی ناوشار ڕەنگی دابۆوە.ئەو ناڕێکییەی لەنێوان شێخ مەحمودو  ئەوانەدا هەبوەو ئینگلیز ئەوەندەی تر ئاگری ئەو ناڕێکییەی خۆشکردوە.

ئەمانە ڕۆڵێکی زۆر گەورەو سەرەکیان بینیوە بۆ لاسەنگی و بارخواری ئەو دام و دەزگایەی کەشێخ مەحمود وهاوکارەکانی دایان مەزراندبوو بەئومێدی ئەوەی ببێتە بنکەیەکی بەهێزو پتەو بۆ دروست بوونی کۆمەڵگایەکی سەربەست وئازاد لەخواروی کوردستاندا بەهیوای ئەوەی ئەو بەشە ڕزگار بوە  لەگەڵ دەستە خوشکەکانیتریا کەلە دوا ڕۆژدا ئازاد ئەبن،هەموو یەک ئەگرن و میللەتی کوردیش وەکو میللەتە بەختەوەرەکانی تر لەژێر ئاڵای ئاشتی و ئازادی و سەربەخۆیدا ئەژی.یەکێ لەو دەردە هەرە کوشندە جەرگبڕانەی کەتووشی میللەتی کورد بووەو لەکۆنەوە هەتا ئێستا لەژێر باریا ئەناڵێنین و دوژمنانی کورد زۆر باش ئاگاداری ئەو دەردو نەخۆشیەی کورد بون بەئارەزووی خۆیان بەناو ئەو هەموو کەلێن و دەلاقە زلانەی کەبەهۆی ئەو نەخۆشیەوە لە لەشی کوردو وڵاتەکەماندا پەیدا بووە. ئەودوژمنانە بەئارەزووی  خۆیان هاتوو چۆیان کردوە،بارەها مەلۆتکەی ئاواتی کوردیان لەمنداڵدانی دایکی نیشتیماندا لەبار بردوە کە ئەویش بریتی یە لەنەخۆشی خێڵایەتی کە بەداخەوە نەک هەر شێخ مەحمود،(سەرکردەکانی دواتر هەتا ئێستای پێوەبێت)نەیان توانیوە چارەسەری بکەن و بەسەریدا زاڵ بن. ئەو نەخۆشیە هەر وەکو شێر پەنجە هەرجارەی بەجۆرێک و بەڕەنگێک خۆی ئەنوێنێت و هەموو جارێک لەئەنجامدا کورد توشی هەرەس هێنان و ڕۆچوون و ماڵوێرانی  ئەبێت و هەموو جارێکیش کە خەباتێکی تازە دەست پێ ئەکرێتەوە هەمان کارەسات وماڵوێرانی ڕووئەداتەوە.وەبەبێ ئەوەی جارێک لە جاران دەرس لەڕابردوومان وەربگرین.(بێگومان لێرەدا دەبێت هەڵوێستە بکەین کە ئێمەی کورد ڕەنگە توشی ئەوە بووبێتین کە هەمومان حەزدەکەین (مەن) بین جارێک بیرمان لەوە نەکردۆتەوەکە دەبێت بەناوو ناوبانگمان فریوو نەخۆین با (نیومەن)یش قبوڵبکەین بزانین ڕوداوەکان چی دەبن چونکە کۆ گرنگترە لە تاک تاک و هێزی بڵاو.ئێمە نەوەستین هەتا دەبینە خاوەنی ئەوەی خەباتی بۆ دەکەین،دواتر لەسەر بەڕێوبردن و کارکردن، ڕێگا چارەو سەدەها ڕێگای تر هەیە بۆ ئەوەی هەموومان بەشداربین لە حوکمداری و بەڕێوە بردندا.بەو هۆیە سەری گەورەکانمان دەخۆین و دوایش هەموومان زیان دەکەین.ئاشکرایە هۆکاری ئەوەش نەبونی  ڕۆشنبیری نەتەوەیی گشتیە چونکە هەرکات مرۆڤ بەخیل بوو بێگومان سودمەندش نابێت. هۆکاری ئەمانەش ئەو نەخوێندەواری دواکەوتوییەی خێڵی کوردبوو بەگشتی.جگە لەنەزانین و نەشارەزایی لە ئاییندا هەر بەشێوەی لاوەکی و ووشک وبرنگی وەرگیراوە  نەتوانراوە سود لەئاین بۆ بەرژەوەندی نیشتمان و سەربەخۆیمان وەربگرین.تەنانەت کاک ئەحمەدی شێخ باسی سەردەمی کاتی خۆی دەکات کە مەلاکانیش ئایینیان لە مارە بڕین وجیابوونەوەدا گرێداوە.سەیری م.شێخ فواد برزنجی :ڕۆڵی کاک ئەحمەدی شێخ لەمێژووی نوێی کوردا بکەن( ل121)دا.هەمان سەرچاوەی پێشوو م.ڕ.هاوار لە لاپەپەڕەی 194-195دا دەڵێت:ئەوسەردەمەی شێخ مەحمود. کە پۆپەی ناڕێکی نێوان عەشرەتەکانی کوردو کۆستەکۆستەی هەر عەشرەتێک بەجیا بۆ خۆی سەری لەکوردو لەشێخ مەحمودیش تێکدابوو شێخیش بەو دەست و بردیەو دوای ئەو هەموو برسێتی و ڕووتیەی کەلەکوردستاندا بەهۆی شەڕی جیهانیەوە بڵاو بۆوە نەیتوانی ئەو ئەرکە قورسەی کە کەوتبوە سەرشانی بەتەواوی بەجێ ی بهێنێت و ئەو دەسمایەو پارە زۆرەشی نەبوو کە بەربەرەکانی ئینگلیزی پێ بکا بۆ دەمکوت کردن ودەمچەورکردنی ئەوسەرۆک و عەشیرەتە کوردانەی دەمیان لیکی ئەکرد بۆ بانقەنوتی ئینگلیز.

دەربارەی بنەماڵەی شێخان ئەگەر چی وەکوعەشیرەتێک حسابیان بۆ ناکرێت چونکە عەشیرەت نەبوون مەبەستی نوسەر ئەوەیە کە(بنەماڵەی شێخان لەعەشرەت گەورەترن هۆزێکی گەورەی کوردستانن و دەگەڕێنەوە بۆ سەر بنەماڵەی ئەهل و بەیت و نەوە شێخ عیساو شێخ موسان لەبەرزنجەو هەروەها ئەمانیش نەوەی بابەعەلی هەمەدانین، ڕەگ و وڕیشاڵیان لەکوردستان بەگشتی ڕۆچووە ).هەندێکیان بەهۆی ئەو هەل و دەرفەتانەی بۆیان ڕەخسابوو توانیبویان ببن بەفیوداڵێکی خاوەن زەوی و زار و پارەدارو خاوەن دوکان و خاوەن قەیسەری و هەندێ کەسی هەڵکەوتویان توانێبویان لەدوای ڕوخاندنی ئەمارەتی بابانەوە ئەو بۆشاییە پڕ بکەنەوە کەبابانەکان بەجێیان هێشتبوو.لەدوای ڕوخاندنی دەوڵەتی عوسمانی و لاواز بوونی هێزەکانیان لەخواروی کوردستاندا شێخ مەحمود  وەکو سەرکردەیەکی سیاسی هاتە پێشەوە لەگەڵ ئەوەشدا کەهەندێ ڕەوشت و یاسای کۆنی ئەو سەردەمە وەکو لەپێشتردا باسمان کردن تاڕادەیەک شێخ مەحمودیان دەست و پێ بەست کردبوو، نەیتوانی بەئاسانی لەوکۆت و زنجیرە خۆی دەرباز بکاو پاڵ بەکۆمەڵگاکەوە بنێت کەهێشتا ڕۆڵی ووشکە ڕویی ئاینی و دەمار گیری وعەنعەنایەتی کۆن و کەلەڕەقی و هیوای گەڕانەوەی سوڵتانی عوسمانلی کە بە نوێنەرو پارێزەری ئیسلام دانرابوو. ئەمانە هەمووی شتێکی ئاسان نەبوو، شێخ مەحمودیش وەکو وتمان خاوەنی تاقیکردنەوەیەکی سیاسی نەبوەو ئەوانەش کەلەدەوری گرد ببونەوە زۆربەیان فەریک و خام بون سودیان لەتاقیکردنەوەی میللەتانی تر وەرنەگرتبوو بە ئاشکرا زەمانەو ڕوداوەکانی ناوچەکەش لەگەڵ کوردو شێخ دانەبوو.بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا شێخ مەحمود توانیبوی بەشێک لەعەڵقەکانی ئەو کۆت و زنجیرە بپسێنێت وهەندێ گرێ کوێرەی کردەوە. بۆ دەوڵەتێکی زەبەلاحی سەرمایەداری ئەو ڕۆژە کەبەریتانیا بوو ڕونیکردەوە کە ئەو نۆکەرو بەکرێ گیراوە نەبوە کەئەوان بۆی ئەگەڕان و لەئەنجامی دەرکەوتنی ئەو ڕاستیەدا ئینگلز ناچار کرا بەحسابە کۆنەکانیدا بچێتەوەو ئەگەرچی بۆ ڕواڵەتیش بوو بێت لەهەندی هەڵوستی پاشگەز بۆتەوەو حسابێکی تری تازەی بۆ ڕاپەڕین و شۆڕشی شێخ مەحمود کردووە و هەموو دیکۆمێنتە نهێنیەکانی ئینگلیز دانیان بەوەدا ناوە کە شێخ مەحمود ئەو پیاوە نەبوە کە ئەوان مەبەستیان بوە بۆیە نەیان توانیوە بیخەنە لیستی پیاوەکانی تریانەوە وەکو هەندێک کوردو تەنانەت لەخزمەکانیش کە ناونیشانی کاپتنیان وەر گرتووجگە ئەو سەرۆک عەشیرەتانەی تر  کەهەرکاتێک ئینگلیزەکان ئارەزویان بکردایە ئەیان هێنایە ژێر بارو ڕکێفی خۆیانەوە.

(جا بۆیە پێویستە ئەگەر باسی شێخ مەحمود بکرێت وەک وەڵامێک بۆ

د. سەباح غالب:

دەبێت بێگومان سەیری بارو دۆخی ئەوکات وسەردەمەو ئاستی ڕۆشنبیری کۆمەڵگای ئەوکات بکرێت چونکە ئەوکات ئەم کاتەی ئێستا نەبووە کە لە زانکۆیەکدا لەبەر سپلیت و بەهەوای شان بێیتەخوار بە سەردەمێکدا کە سەد ساڵ پێش ئێستای ئەم ئێستایەیە.بۆیە پێویستە بە تێڕامان و بیرکردنەوە یەکی وردەوە ئەو مێژوو بەروارەی کە زیاترە لە سەد ساڵ بخەینە بەرچاوو بەرانبەر بە پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری ئێستا ئەبێ ئەو کات چەند لەئاستی نزم و خرپدا بوبێت کەنە قوتابخانەو نەهیچ  پەیوەندیەکی وا هەبووە بە جیهانی دەرەوە بۆ فراوان بوونی بیری ئازادی و سەربەخۆیی جگە لە هۆزگەرایی و پابەندبون نەبێ بەعەشرەت و بنەماڵەوە بویە کێ توانیویەتی و گورزی خۆی باداوە. ئەوەی هەبوو مزگەوت و حوجرەکان  بوون بۆ خوێندن و شارەزا بوون لەئایین.کە ئایین لەوکاتەدا بۆگەلانی وەکو گەلی کورد بەتایبەت تاکە چارەسەری نەبوونی هەموو بوارەکانی تری ڕۆشنگەری بوە.بۆیە زۆرینەی سەرۆک هۆزو  خێڵەکانیش بەستراوە بون بەسوڵتانی عوسمانیەوە کەوەک جێگرەوەی خەلیفەکانی ئیسلام ناوزەندی خۆیان کردبوو.بەڵام شێخ مەحمود هەر لە کاتی کارەساتی موسڵەوە ساڵی 1809دەیزانی تورک چی لە هەگبەیدایە بەرامبەر بەکوردو بنەماڵەی شێخان.چونکە بەهۆی ناوبانگی سەید عیساو سەید موساوە،وە تەریقەتەکەیانەوە خەڵک لەودەوری شێخ مەحمود کۆببوەوە جگەلەو ناوبانگەی بنەماڵەی خۆی کە دەگەڕایەوە بۆ ڕۆڵی شێخ مارف لە سەردەمی بابانیەکاندا لەسلێمانی و کاک ئەحمەدی شێخ هەر لەو دەم و ساتەدا لەشاری سلێمانیدا. بۆ هەمیشەیی تورکەکان تاکە ترسیان بنەماڵەی شێخان بووە.بەڵام لەم نێوەندەدا شێخ مەحمود جیاواز تر لەهەموو کەس سەر هەڵدەدات و بیری ڕزگاری خوازی دەکەوێتە کەللەیی و دەیەوێت کوردستان ئازاد بێت بەهیچ جۆرێ خۆی لە فەیسەڵ بەکەمتر نەدەزانی بگرە خۆی بە مستەحەق تر دەزانی بۆ مەلیکی.هەرچەند تێگەشتبوو  ئینگلیز هیچ بۆ کورد ناکات بەڵام هەر لەشۆڕشکردن درێغی نەکرد لەپێناوی ئازادیدا سەرو ماڵی خۆی کردە قوربانی.بۆیە ئینگلیزەکان بۆیان دەرکەوت کەشێخ مەحمود وەک کەسی ترنیە بەئاسانی ڕام هێنانی. هەرگیز ناتوانێ نۆکەری هیچ هێزێ بێت  هەرچەند زەبەلاح بێت.

هەمان سەرچاوەی پێشوو م.ڕ.هاوار لەلاپەڕەی 195دا دەڵێت:

کاربەدەستانی ئینگلیز بۆیان دەرکەوتبوو ژیلەمۆی ئاگری سەرەتای ئەو ڕاپەڕین و شۆڕشەی شێخ مەحمود لەساڵی 1918-1919دا لەناوچەی سلێمانیدا هەڵیگرساندبوو هەروا بەئاسانی نابێ بەخۆڵەمێش بۆیە ناچار بوون شێخیان لەساڵی 1922دا لەهیندستانەوە هێنایەوە بۆکوردستان بەئومێدی ئەوەی ئەمجارە لەڕێبازی ئەوان لانەدا هەتا ئەوکاتەی مەبەستەکانی خۆیان دێتەدی وشێخ مەحمود ئەکەن بەگژ تورکداو لە دوای ئەوە هەر ئەو حسابەیان بۆئەکرد کە لە پێشەوە بڕیاریان دابوو ئەویش نەمانی شێخ مەحمود بوو لەگەڵ بەستنی کوردستان بەعێراقەوە.

(لێرەدا سەرنج ئەدینە سەر ئەو باسەی نوسەر،کە دیارە شێخ مەحمود چاوی بە دوژمنی گەلەکەی هەڵنەهاتووە.ئەو دەیزانی تەنها دەیانەوێت بارو دۆخ گونجاو بکەن بۆ هەستانە سەر پێی ئەو حکومەتەی لەعێراقدا بۆ فەیسەڵ دروستیان دەکرد بەزۆری زۆرداری کوردی پێوە بلکێنن و بیکەن بەگژ تورکاندا.بۆیە  زۆربەی سەرچاوەکان بەتایبەت ئیدمۆندز باسی ئەوە دەکات کە کاتێ شێخ مەحمود هاتەوە لەکوێتەوەو بۆبەغداد و لەوێشەوە بۆ کەرکوک کە گەیشتە کنگربان ئیتر هەواو کەڵکەڵەی ئازادی جارێکی تر شێخ مەحمودیان خستەوە سەر ئەوەی هەوڵەکانی بۆ ئازادی تازەبکاتەوە).

ئەحمەد خواجە لەچیم دی  دا ب1لە ل99دا دەڵێت: کاتێ شێخ مەحمود گەشتە کفری ڕۆژی 18ئەیلولی 1922.بەپەلە داوای بینینی ئەندامانی لجنەی ناوخۆی سلێمانی کە بەسەرکردایەتی شێخ قادر دامەزرابوو بۆ ئەوەی بزانێ چی دەگوزەرێ پێش چوونە سلێمانی و گەشتنی.ڕۆژی دوایی چاوی کەوت بە ئەندامانی لێژنەکە.

ئیدمۆندز: لە (کرد.ترک عرب) دا لەلاپەڕەی 272دا دەڵێت:

داوای لە ژمارەیەک لە سەرۆکی شیخانی طالبانی کرد کە واژو بکەن لەسەر ئەوبەیانەی کەداوای دامەزراندنی دەوڵەتی کوردی بوو. هەروەها هەمان سەرچاوە لەهەمان لاپەڕەدا دەڵێت:ژمارەیەک سەرۆکی کورد.وەسەرۆک هۆزی عەشایەر لەگەڵ شێخ مەحمودا ڕۆشتن بۆسلێمانی.لەڕێگا ئەو بەیانەی پێشکەش کردن یان کردی بە ئەمری واقع لەسەر ئەو سەرکردانە. وەدەڵێت:لەوانەیە شێخ مەحمود نێتی پاک بووبێ ڕاستگۆیانە ئەو پەیمانەی دابێت پێش جێهێشتنی بەغداد کەچالاکیەکانی کورت یان چڕ بکاتەوە لەسلێمانیدا. بەڵام ئەو پێشوازیە گەورەیەی کەلە گۆڕەپانی شەمەندەفەر لە کنگربان.وە ئاوو هەوای دڵڕفێنی مەستکەری کوردستان کەلە ڕێگای گەڕانەوەی بۆ سلێمانی هەڵیمژی. بەدڵنیاییەوە زۆر بەخێرایی ئەو سنورە بچوکەی کە لەسەری دانرابوو بیری چۆوە و واتە کەڵکەڵەی ئازادی و سەربەخۆیی کەوتەسەر.(بێگومان  ئەمە دوای هێنانەوەی شێخ مەحمود لە 12ئەیلولی1922بۆ بەغداد کە ئینگیزەکان کەشتنە ئەو بڕوایەی پێویستە شێخ مەحمود بهێننەوە.جگە لەو هەموو ئاژاوەو هەوڵی ڕێکخراوەکان کە زۆربەی هەرەزۆری جەمال عیرفان دایمەزراندن و نائارامی شارو سلێمانی و کوردستان بەگشتی وداوای گەڕانەوەی شێخ بۆ کوردستان. چونکە دۆخی کوردستان گەشتبوە ئاستێک کەخەریک بوو لەدەستیان دەردەچوو.وەبەو بڕوایەی قەناعەت بەشێخ مەحمود بکەن ببێتە کۆیلەو ملکەچی فەرمانی ئینگلیزەکان و ڕازی بێت بەوەی لەسلیمانی لەژێر چاودێری ئینگلیزدا بێت و پەل نەکوتێت بۆ ئازادی و کۆکردنەوەی ناوچەکانی تری کوردستان بۆ سەربەخۆیی وئازادی.بۆ زانیاری زیاتر سەیری کتێبەکەی/عبدولرحمن ادریس البیاتی : الشیخ محمود الحفید (البرزنجی)بکەن ل 218 )دا...

هەرکەسێک ئەم نووسینەی زێوەر بەوردی بخوێنێتەوە دەزانێت شێخ مەحمود بەهەوڵ و کۆششی خۆی و بەتواناو لێهاتوویی لەو پاشا گەردانیەدا بێتە خدمەتکاری لێقەوماوان و زوڵم لێکراوان لەسلێمانی و دەوروبەری کە ئەوکات دەور دەوری چەتەیی وڕێگری بوو بەهۆی نەبونی حکومەت و هێزی جێبەجێکاری یاسا واتە هەرکەس بۆخۆی فیوداڵێکی سەر بەخۆ بوەو بەپێی هێزو توانای خەڵکی ڕەتاندووە. بەڵام بنەماڵەی شێخ مەحمود خۆیان پێگەو ڕێگەی تایبەتیان هەبوو لەڕووی ئەو فۆڕمە ئاینی یەی کەهەیان بوو،جگە لەوەی کەخاوەنی زەوی و زارێکی زۆر بوون هی سەردەمی کاک ئەحمەدی شێخ کەلە لایەن دەوڵەتی ئەوکاتی عوسمانی وەک خەڵات  هەروەها بۆ خزمەتی تەکیەی قادری لەمزگەوتی گەورەدا بەکار دەهات.لێرەوە شێخ دەست دەکات بە کارو دێتە مەیدانی ئازایەتی و لێهاتویی(مەردی مەیدانی حەمیەت، شێری بێشەی حوڕی یەت).شێخ مەحمود لێرەوە لەناو خەڵک و لای سەرۆک عەشایەرو هۆزەکانی کورد لەهەموو کوردستاندا خۆشەویست بوو .بۆیە هەمیشە بەشی هەرەزۆری عەشیرەت و هۆزەکان پشتیوانی سەرسەختی شێخ مەحمود بوون بەتایبەت لەڕۆژهەڵاتی کوردستان.

هەمان سەرچاوە مەلا عەبدوڵڵای زێوەر لەلاپەڕەی 131دا دەڵێت:

...مەجبور بون لەبازیان بەولاوە نەیان ئەتوانی بڕۆن (واتا ئەو عەشایەرانەی خەریکی جەردەیی و ڕاوڕوتی خەڵکی هەژارو  ڕێبوارو دانیشتوانی سلێمانی و دەوروبەری بوون،بێن چەتەیی بکەن، نەیان ئەتوانی بێن بەم لاوەو خەڵک حەسایەوە) ئیتر دێهات چاویان کرایەوە، ئیتر ئیمدادیش نەبوایە مودافەعەی خۆیان ئەکرد خۆیان بەپیاوی شێخ مەحمود حساب کردبوو شوهرەتی بۆ ئەتراف بڵاو بوەوە لەئێرانەوە،لەگەرمیانەوە ئاغایان وباگزادان بۆ خاتری ئیرتیباتی لەگەڵدا بکەن....بەهۆی دەست و دیاری جوانەوە دۆستایەتی توندیان لەگەڵ دەبەست...ئەویش لەخدمەتی کەس قورسی نەدەکرد.بەپیاوەتی ڕایبوارد هەتا حەربی عوموومی دەست پێکرا...

٭پیلانی وەرگرتنەوەی موسڵ لەلایەن بەریتانیاوە لە فەرەنسا:

سەرچاوەی باسەکان هەموو لەسەر ئەوە یەکن کە هەرچەند وەکو نەخشەیەکی کاتی وەک تاکتیکێکی تایبەتی ئینگلیزەکان لەسەرەتادا و لەبەستنی پەیمانی سایکس بیکۆدا بەوە قایل بوون کەویلایەتی موسڵ بەر فەرەنسا بکەوێ بەڵام  هەمیشە ستراتیژی ئینگلیز وابوە کەلەدواییدا ولایەتی موسڵ بقۆزێتەوە لەدەستی فەرەنسەی دەربێنێت وتائەو سەردەمەی کە بڕیار بوە ئەرزڕوم بەر روسیای قەیسەری بکەوێ ئینگلز وستویەتی دوورە پەرێز بێ لە ڕووسەوەو سنوری دەسەڵاتیان لەیەک نەدا.بەڵام لەوەدا حسابی ئەوەی کردووە کەبەهۆی فەرەنسیەکانەوە لە دوا ڕۆژدا ئەتوانێ ولایەتی موسڵی پڕ لەنەوت بۆخۆی مسۆگەر بکات.

دکمال مظهر احمد :اضواء علی

 قضایا دولیة في الشرق الاوسط،بغداد،1978ص151دا دەڵێت:لەدوای تەواو بوونی شەڕ بۆ بەشکردنی میراتی دەوڵەتی عوسمانی لەستەمبوڵ کۆ بوونەوەیەک کرا کەبۆ باسی ولایەتی موسڵ تەرخان کرابوو. لەو کۆبوونەوەیەدا نوێنەری تورکیا بەئنگلیز دەڵێت:لەپەیمانی سایکس بیکۆدا کەئێستە ئێوە ئەتانەوێ جێبەجێی بکەن لەوەدا موسڵ بۆ فەرەنسە دانراوە. لەبەر ئەوە داوا کردنی ولایەتی موسڵ لەلایەن ئێوەوە خۆی لە پەیمانی سایکس بیکۆ دوور ئەخاتەوەو شتێکەئەو پەیمانە نایگرێتەوە بەڵام (سێر برسی کۆکۆس)ی نوێنەری ئینگلیز لەو کۆبوونەوەیەدا بە ئاشکراو بێ پێچوپەنا وەرامی نوێنەری تورک ئەداتەوە پێی ئەڵێ کەساتێک پەیمانی سایکس بیکۆ مۆرکرا ئەوسا ڕوسیا هاوپەیمان بوو.بەریتانیا ئەیویست هاوسنورو دراوسێی ڕوس نەبێت. بەڵام ئەوا ڕووس خۆی کێشایەوەو بەوە لەهاوبەشی دەرچووە بۆیە ئێمە لەناو خۆمانا ئەوی ماوینەوە لەسەر بڕیارەکانی ئەو پەیمانە ڕێک ئەکەوین. ئەوە بوو لەدواییدا فەرەنسیەکان دانیان بەوەدانا کەولایەتی موسڵ بەربەریتانیا بکەوێ.بەو جۆرە کشانەوەی سۆڤیەت لەپەیمانی سایکس بیکوە کشانەوەی هێزەکانی لەو هەرێمانەی داگیری کردبوو بەپێی ئەو ڕێکەوتنەی کەهەردوولایان لە 22/12/1917 دا بەناوی پەیمانی (بریست لیتۆ ڤیس) مۆریان کردبوو بوو بەهۆی گۆڕینێکی ئێجگار گرنگ لەتەرازووی هێزی دەوڵەتە دەسەڵاتدارەکانی ئەو ڕۆژانەدا کەدەستیان بەسەر ناوچەکەدا گرتبوو وە بەو گۆڕینە پاشەڕۆژی کوردیش کەوتە بارو دۆخێکی تازەوە.کەتەڵەکە بازیی ئینگلیز و بوونی نەوت لە کوردستاندا...بوو بەهۆی ئەوەی کورد بکەوێتە گێژاوێکی ئێجگار سەختەوە کەهەتا ئیمڕۆش لەژێر باری سیاسەتی دەوڵەتە دەسەڵاتدارەکان و ڕژێمە بە کرێگیراوەکانیان ئەناڵێنێت.

(ئەمەنانە ئەو ڕاستیە دەردەخەن کە کورد لە هاوکێشەی سیاسی بەریتانیا نەبۆتە خاڵێک و بەرژەوندی ئەوان بەهۆیەوە ‌پارێزراوبێت  بۆیە لەکۆتایدا نەیان ویست شۆڕشەکەی شێخ مەحمود وەک لەسەرەتادا  بڕیاریان دابوو تەنها بۆ ماوەیەکی دیاریکراو بەکاری بهێنن و شێخ پێی قبوڵ نەکرا بەپێچەوانەوە سنوری فراوانی عەرەب و کەنداوو جوگرافیای عەرەبستان وایکرد عێراقێکی عەرەبی دروستبکەن نەک کوردێکی برسی بۆ ئازادی و بۆ بەرزی نەتەوەکەی خەریکی هەوڵبێت و بەرژەوەندی ئینگلیز بخاتە ئەولاوە کە ئەمە ڕاستیەکی ئاشکرایە لەهەموو ئەو مێژووەدا). کە ڕابردووە

 بڕوانە: لەکانونی دووهەمی ساڵی 1918 دا (کلیمەنصو)ی سەرەک وەزیرانی. فەرەنسە لە کۆبونەوەیەکدا لەلەندەن داوا لە (لۆرد جۆرج) سەرەک وەزیری ئینگلیز کرد بەجووتە سەر لەنوێ دان بە پەیمانی سایکس بیکۆدا بنێنەوە، بەڵام (لوید جۆرج) ئەو داخوازیە پشت گوێ خست و ئەو داخوازیەی فەرەنسای بەستەوە بەئاڵ و گۆڕی گەورە لەبەندەکانی ئەو پەیمانە کە بۆ ولایەتی موسڵ و فەلەستین تەرخان کرابوو.

سەرەک وەزیرانی فەرەنسە کەهیچی بۆ نەمایەوە وازی لەو داخوازیە هێناو ئینگلیز بەرامبەر بەو وازلێهێنانە بەشێک لەنەوتی موسڵی تەرخان کرد بۆ فەرەنسا کە لەدواییدا (کلیمانصو)کەپێیزانی ئینگلیز ولایەتی موسڵی بۆنەوت ویستوە دەستی کێشا بەدەستی خۆیداو دانی پیانا کە هەڵەیەکی زۆر گەورەی مێژوویی کردووە بەو وازهێنانەی لەولایەتی موسڵ.بەڵام تازە کار لە کار ترازابوو پەشیمانی هیچ دادێکی فەرەنسەی نەدا.

م.س لازاریف:المسالة الكردیة1891-1917 ت،احمد اکبر،ط1،سلیمانی 2001 لەم ڕوەوە دەڵێت:پەیمانی سایکس بیکۆ پیلانەکانی تری دەوڵەتە گەورەکان کارێکی زۆریان کردەسەر بارو هەڵوێست لەناو کوردستاندا... لەئەنجامی سایکس بیکۆدا کەشەڕ تەواو بوو کوردستانی سەر بەعوسمانلی دابەشکرا...

کوردستانی باکور لەئەنجامی سەرکەوتنی کەمالیەکان و یارمەتیدانێکی زۆری سۆڤیەت بۆ تورکەکان و ڕەگەز پەرستەکانی تورک توانیان بە ئاگرو ئاسن ئەو ناوە خاپور بکەن و ناوچەکە ببەستنەوە بە تورکیاوەو خواروی کوردستانیش فڕو فێڵ و تەڵەکە بازی  ئینگلیز و چاوچنۆکی سەرمایە داران و ئەوانەی حسابێکی دوورو درێژیان بۆ نەوتی کوردستان کردبوو. خواروی کوردستانیان(کوردستانی خۆمان واتە کوردستانی عێراق کە شێخ مەحمود مەلیکی کوردستان بوو تێیدا) بەزۆرە ملێ و بەبێ ڕازی بوونی دانیشتوانی بەست بە میسۆپۆتامیاوە کەناوی لێ نرا(عێراق)بەڵام کوردستانی ئیران.لەبەر ئەوەی بەشداری شەڕی نەکردبوو.ئەوبەشەی کوردستان هەر لە ژێر دەسەڵاتی ئێراندا مایەوە.

دەربارەی دانەوەی موسڵ بەبەریتانیا زۆر نوسین و  باس و خواس  هەڵدەگرێت. لێرە دەمانەوێ تەنها تیشک بخەینە سەر  ئەو ڕێکەوتن و دابەشکردنەی خاکی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانلی نەخۆش کە خاکی  کوردستان بەشێک بووە لەو خاکەو زیانی گەورەش زیاتر بەر کورد کەوت چی لەڕوی کوژانەوەی چڕای هیواو ئاواتی گەلی ئێمەی کورد بەهۆی فڕو فێڵی سەرمایەدارە گەورەکان و چی بەهۆی کشانەوەی ڕوسیاو سەرکەوتنی شۆڕشی بەلشەفی کەدوایی بوونە پشتیوانی تورکەکان.بۆیە هەمان سەرچاوەی پێشوو م.ر.هاوار لە لاپەڕەی 338دا دەڵێت:سەیرە لە شەڕی جیهانی دووهەمیشدا تورکە کەمالیەکان لەگەڵ ئەوەشدا کە بەهۆی ئەوەی ئەوشوێنانەی کەهی ئیمبراتۆرییەتی عوسمانلی بوو ولە شەڕی یەکەمی جیهانیدا لەکیسیان چوو بوو دەستیان بکەوێتەوە...بەڵام تورکەکان بۆ نەگبەتی کورد لەوشەڕەدا دانیان بەخۆیانا گرت و توانیان لەسەر دوو پەت یاری بکەن و کەشەڕ بڕایەوە هیچ زیانێکیان پێ نەگەیشت و وردە  وردە بایان دایەوە بەرەو ئەمریکاو ئینگلیز.لەگەڵ ئەوەشدا دەوڵەتەکانی پەیمانی سایکس بیکۆ بەسەرزاری لەناو خۆیا لەسەر نەخشەیەک ڕێک کەوتبوون بۆ دابەشکردنی میراتی (دەوڵەتی) عوسمانلی لەدوای بڕانەوەی شەڕ.بەڵام لەژێرەوە هەرلایە بەجیا بۆ خۆی پلانی تایبەتی تری هەبوەو ویستویەتی ئەو پلانەی بخاتەکار.ئەوەتا ئەحمەد خواجە لە ب1،ب1 .ل16دا دەڵێت:

(گۆڤاری مێژووی ڕەسملی تاریخ مجموعەسی)ژمارە1مانگی (اوجاخ)ساڵی 1950کە ئەم نوسراوەی تیا بڵاوکراوەتەوە دەڵێت:لەساڵی1924دا لەلایەن(ئی.ئی ئادام نوف)ی سەرۆکی لێژنەی پشکنین تۆمارکراوە لەناو دیکۆمێنتە نەهێنیەکانی قەیسەری رووس دەربارەی پارچە پارچە کردنی کیشوەری تورکیا"عوسمانی"ئەم بەڵگەیە دۆزرایەوە دەڵێت:لە11ی کانونی یەکەمی 1915دا لە لایەن.اس.ئەی پولکەفیسکی؛ایلچی رووس لەبکرەشەوە بۆشالیاری دەرەوەی ڕوسیای نوسیوە کە جەمال پاشا لەگەڵ حکومەتدا ناڕێکە، بێت و دەست درێژی بکەین بۆ تورکیا، ئەبێت جمال لە حکومەتەکەی هەڵگێڕینەوە، ئەرمەنەکانیش بگەیەنین بە جمال،انجا بەمەرام ئەگەین. چاوەڕێی وەڵامم.هەرچەند دەڵێت :ئەم نوسینە لەوەڵامەکە دەچێت پێشتر نوسرابێت.

[(م.ر.هاوار)یش لەب1.ل 339 دا باسیکردوە] ئەم مەرامە لەلایەن وەزیری دەرەوەی ڕوسیا (سازانوف)ەوە گەیەنرا بە الیچەکانی ڕووس لە اینگلترەو فرانسە و ایتالیا کەسوێند خۆریان بوون بۆ ئەوەی عربستان.عراق.کلکا دایە بەناوی تورکیای ئاساوە جمال پاشا بکرێت بەسلتان.بیری ئەو حکومەتانە چیە لێیان بچێژنەوە،ئەم مادانەی خوارەوەیان پیشان داوە ئەگەر جمال یاخی بوو.

٭ بۆ ئەم سڵتانە  تازەیە. سوریا، فەلەستین، عیراق، عربستان، کلکاو ئەرمەنستان و(کوردستان). لە وێنەی ایالتدا بەناوی تورکیای اسیاوە سەربەخۆییان بدرێتێ.ودەوڵەتە گەورەکان بەڵێن بدەن بۆ پارێزگاریان بێجگە لەم مادەیە11مادەی تریش هەیە. دەڵێت:لە ئەنجامدا انگلیزەکان وتیان بصرامان گرتوە کەعیراقمان تەواو کرد لەم کارە ئەدوێین.

فرانزەکانیش وتیان لبنانمان گرتوە پاشگرتنی سوریاو عیراق قسەی لێ ئەکەین.سەرچاوەی پێشوو ئەحمەد،خواجە لە لاپەڕە 17دا دەڵێت:کە ئەم نوسراوەم بی نی نامەکەی  شێخ مەحمود کە بۆ صفوەت بەگی نارد بوو هاتەوە بیرم.وەهیچ دوور نیە کەلەسەر ئەو نامەیە رووسەکان نەکەوتنە دوای ئەومەبەسەو سوێند خۆرەکانیش لەترسی دوا ڕۆژی رووس نەیان وێرا ئەم چاکەیە بکەن. بۆ زانیاری زیاتر سەیری (الدکتور کمال مظهر احمد):کردستان فی سنوات الحرب العالمیةالاولی لاپەڕە 303-351 بکەن.لێرەدا تێبینی ئەوە دەکرێت کە د.سەباح غالب باسی نوسینەکەی(لوید جورج)ی سیاسەت مەداری ناسراوی ئینگلیز دەکات کە ئەندامی پارتی ئازادی خوازان-حزب الاحرار بوو  لە ساڵی 1980وە چەند جارێک بۆ پەرلەمانی بەریتانیا هەڵبژێردرا لەساڵانێ کەساڵی 1916-1926 پلەی شالیارانی پێ سپێردرا.بەرلەمردنی بەماوەیەکی کەم ناوی لۆرد-lord ی وەرگرتووە.

پشکۆ حمە تاهیر عەبدولڕەحمن ئاغجەلەری: شاری کەرکوک لەنێوان ساڵانی 1917-1926دا لەلاپەڕەی256‌دا دەڵێت:(لورد جۆرج)لەم بارەیەوە نوسیویەتی کڵیمانسۆ،کەدوای جەنگ هاتە لەندەن هەموو نێو شار لەگەڵیدا گەڕام وجەماوەریش بەو پەڕی گەرمیەوە پێشوازیان لێکرد.کاتێ گەیشتینە باڵێوزخانەی وڵاتەکە،لێی پرسم (گەرەکتە چیت لە فەرەنساییەکان دەسکەوێت)دەم و دەس وەڵامم دایەوە کە(ولایەتی موسڵ)بخرێتە سەر عێراق...کلیمانسۆش بەبێ گفتوگۆ لەسەر ئەمە ڕازی بوو هەرچەندە ئەو ڕێکەوتن نامەیەمان لەهیچ شوێنێک تۆمار نەکرد.بەڵام لە گفتوگۆکانیدا هاتووە بەدڵسۆزیەوە پێوەی پابەندبوو.دوای چەندین کۆبوونەوەی چارە نوس ساز لەنێوان وڵاتە زلهێزەکان بەگشتی و بەریتانیاو فەرەنسا بەتایبەتی، کەلەکۆنگرەی(ئاشتی پاریس)وە بەردەوام بوو،تاڕۆژی

18نیسانی1919کە ڕێکەوتننامەی

برنجی-لونگ (Brinior long)واژووکراو بەپێی ئەم  ڕێکەوتننامەیە(ولایەتی موسڵ کەوتەژێر دەسەڵاتی بەریتانیا)بەم مەرجانە:

 1- بەپێی مادەی چواری ڕێکەوتننامەکە فەرەنسا ڕێژەی ٪25ی سەرمایەی کۆمپانیای نەوتی تورکی بەردەکەوێت، ئەویش بەگوێرەی ڕاستکردنەوەی( التعدیل) لە ڕێکەوتننامەی (15-17ی ئایاری1916).

2- بەریتانیاو هاو پەیمانان پشگیری فەرەنسا بكەن .لەكاتێكدا كە وڵاتی هەر ئەمریكا داواكاری و ڕەخنەیەكی هەبێت.

3- هەركاتێك بڕیار لەسەر مەسەلەی ئینتیداب(ماندات)درا،ئەوا دەبێت(دیمەشق و حەڵەب و ئەسكەندەرونەو بەیروت) بكەوێتە ژێر فەرماندارێتی فەرەنساوە.

ئەم ڕێكەوتنانە لەنێوان بەریتانیاو فەرەنسادا كرا. بەڵام دیارە كە فەرەنسا دەركی بەوەنەکردوە ئەگەر موسڵ لە دەستبدات چی هەڵەیەکی مێژووییە و چەند مووسڵ

بۆ داهاتووی فەرەنسا گرنگە)چونکە موسڵ سەرچاوەیەکی زۆری نەوتی تیایەو، ئەگەر زانیاری تەواویان لە بارەیەوە هەبوایە هەرگیز ڕێکەوتنی وایان واژۆ نەدەکرد لەنێوان خۆیان و بەریتانیادا کەدوایی کاڵەک بە ئەژنۆ بشکێنن لەو هەڵە گەورە مێژووییەدا.

هەمان سەرچاوە،پشکۆ ئاغجەلەری لە لاپەڕی 257دا دەڵێت:پاش ماوەیەکی کورت فەرەنسا هەستی بە هەڵەکەی خۆیکرد لەڕێکەوتننامەی

(بریجی-لونگ)پاشگەز بوەوە لەڕۆژی (25نیسانی1920)دا ،دوای ڕاستکردنەوە لە پێناوی شێوە گونجاندنێکی  شیاو سیاسەتی (ماندات)  گفتوگۆی لەسەر کراو ڕۆژی(26ی مایسی1920)بەپێی ڕێکەوتننامەی (سان ریمۆ)ئەمانەش هەموو ڕێگە خۆشکەر بوون بۆ ئەوەی چوار چێوەی سنوری عێراقی تازە دامەزراو،دیاری بکرێت.

بێگومان دواتر دان وساندن لەنێوان بەریتانیاو فەرەنسادا دەکرێت بەتایبەت (دوای کشانەوەی ڕوسیا لەناوچەکانی کە کەوتبووە بەشی ئەوەوە کەپێشتر لەپەیمانی سایکس بێکۆدا پێیدرابوو. بۆیە هەردوولا دەستیان کرد بە گفتوگۆ کردن لەسەر پەیمانی سایکس بیکۆو دابەشکردنەکە گۆڕڕا بەشێوەیەکی تر لەنێوان بەریتانیاو فەرەنسا). نەک بەهەڕەمەکی و قسەی سەر ڕێگا

د.کەمال مەزهەر ئەحمەد:کوردستان لەساڵەکانی  شەڕی یەکەمی جیهانیدا لە لاپەڕە157-155دا دەربارەی دواڕۆژی کورد لەپلانی دەوڵەتە گەورەکاندادەڵێت:هۆی هەرەگەورەی شەڕی یەکەمی جیهان تەماعی دەوڵەتە گەورەکان بوو بۆ دابەش کردنەوەی جیهان.سەرتاپای ئەو دەۆڵەتانەش چاویان بڕیبووە خاکی ئیمبراتۆریەتی عوسمانی و بەپەرۆشەوە چاوەڕوانی میراتەکەی بون تەنانەت ئەڵمانیای هاوپەیمانی تورکیا خۆشی کەمتر لە دەوڵەتەکان لەساڵەکانی شەڕی یەکەمدا بەتاک و بەکۆمەڵ خەریکی پلان دانان وپیلان گێڕان بون بۆ جێ بەجێکردنی ئەو مەبەستانەیان کە بونە هۆی شەڕ.دیارە کوردستانیش وەک بەشێک لەدەوڵەتی عوسمانی جێگەیەکی دیاری لەو پلانەدا هەبوو.

ئەڵمانیا بە تەنها بەتەمای هەموو خاکی عوسمانی بوو.دووژمنەکانی کەلە بەرەیەکدا کۆبوبونەوە هەریەکەیان پلانی خۆی هەبو کەدیارە لەگەڵ بەرژەوەندیە تایبەتەکانی هەر یەکەیاندا بەجۆرێکی جیاواز دەگونجا،بەریتانیا ولایەتی موسڵی دەویست،بەڵام لە دراوسێیەتی ڕوسیا دەترسا.ڕوسیاش بیتوانیایە هەموو کوردستانی ناو دەوڵەتی عوسمانی بۆخۆی دەویست.هەرچی فەرەنسەش بو جگە لەسوریا چاوی بڕیبوە ولایەتی موسڵیش.ئەمەدیارە ناکۆکیەکی شارراوەی توندی لەنێوان دەوڵەتە هاوپەیمانەکاندا دروست کردبو کەبەلایانەوە پێویست و مەبەست بو چارەسەرێکی بکرێ.لێرەوە تێدەگەین بۆچی پیاوە دبلۆماسیەکانی بەریتانیاو روسیاو فەرەنسە لەساڵەکانی شەڕدا لەهێزە شەڕکەرەکانیان کەمتر خەریک نەبون.هەر زووش لەسەرەتای شەڕدا ناکۆکی نێوان ئەو دەوڵەتانە لەسەر ئەستەنبول و ڕێگە ئاوێکانی نێوان دەریای رەش ودەریای سپی ناوەڕاست،گەیشتە ڕادەیەک پێویستی دەکرد زوبەزو چارەیەکی بۆ بدۆزرێتەوە.ئەمەڕێگەی بۆچارەسەرکردنی کێشەو ناکۆکیەکانی تری نێوانیان خۆش کرد.

پاش گفتوگۆیەکی زۆرو بێنەو بەرەیەکی زیاتر دەوڵەتە هاو پەیمانەکان بەشێوەیەکی نهێنی لەسەر دابەش کردنی ناوچەکانی ئاسیای ئیمبراتۆری عوسمانی ڕێک کەوتن.دیارە ئەو ڕێک کەوتنە نەک هەر بێ ئاگاداری تەواوی گەلانی ئەو ناوچانە بو،بەڵکو لە سەر حسابی دراوسێکانیشیان بو.ڕێکەوتنی نوێی دەوڵەتە هاوپەیمانەکان کەلەمڕژەدا بەپەیمانی(سایکس-بیکۆ) ناسراوە بە چەند قۆناغێک تەواو بو[،سایکس - بیکۆ:لەنازناوی مارک سایکسی ئینگلیز وجۆرج بیکۆی فەرەنسەییەوە داتاشراوە.مارک سایکس و جۆرج بیکۆ زۆر شارەزای گەلان و وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بون.یەکەمیان لەنزیکەوە کوردی دەناسی پەیوەندی لەگەڵ زۆر سەرەک هۆزی کوردا هەبوو زۆر ناوچەی کوردستان گەڕابوو.

بڕوانە لاپەڕە 18-19 د.کەمال  مەزهەر ئەحمەد کوردستان لە ساڵەکانی شەڕی یەکەمی جیهانیدا .مارک سایکس لەو بڕوایەدا بو کە کوردو ئەرمەن دەتوانن پێکەوە بژین وهاریکاری بکەن].ئەوەش بۆ خۆی ئاڵۆزی مەسەلەکەو قوڵی تەماعی لایەنە بەشدارەکان نیشان دەدات.ڕۆژی9ی مارتی ساڵی 1916گفتوگۆ لەنێوان بەریتانیاو فەرەنسەدا دەستی پێ کرد.نوێنەری یەکەمیان مارک سایکس ونوێنەری دووەمیان جۆرج بیکۆ بو.هەموو ئەنجامەکانی گفتوگۆی ئەم دوو لایەنە دوایی خرانە بەردەمی ڕوسیا.کوردستان هەر وەک وتمان، جێگەیەکی دیاری لەو گفتوگۆیانەدا هەبو کە ئەوەش بۆ خۆی نیشاندەرێکی گەورەیە بۆ بایەخ پێدان و تەماعی دەوڵەتە گەورەکان لەو بەشەی دەوڵەتی عوسمانیدا.لەنامەیەکی نهێنی سازانۆفی وەزیری هەندەرانی ڕوسیادا کەلەنیسانی 1916دا ناردویە بۆ باڵوێزی فەرەنسە لەپترۆگراد،بەم جۆرە باسی دواڕۆژی کوردستانکراوە:

1- روسیاناوچەی ئەرزڕۆم و تەرابزون و وان و بەدلیس تا ئەو شوێنەی دوایی لەڕۆژئاوای تەرابزوندا لەسەر رۆخی دەریای ڕەش دیار دەكرێت،دەبات بۆ خۆی.

2- دەبێت ناوچەی كوردستان لەباشوری وان و بەدلیسدا لەنێوان موش و سعرد و ڕوباری دجلەو جەزیرەی ئبن عومەر و خەتی ئەو لوتكە شاخانەی بەسەر عەمادیەدا دەڕوانن لەگەڵ مەڕگەوەردا بۆ ڕوسیا بەجێ  بهێڵرێ. ئەویش(واتەروسیاك.م) بەرامبەربەوە دان بۆ فەرەنسە دەنێ بەو ناوچانەدا کە کەوتونەتە نێوان ئالەداخ و قەیسەری وخەرپوتەوە .کە کلبوچینیکەف و ئەندرییەی سەبانین، سەرچاوەی ناو براو بەرگی دووەم لاپەڕە 38و39دا باسی دەکات. بۆ زانیاری زیاتر سەیری بکەن.ڕوسیا زۆر بەتوندی دژی ئەوە وەستا هیچ بەشێک لەکوردستان بەتایبەتی (کوردستان تورکیا)بدرێت بە فەرەنسە.لە ڕاستیدا دوای بێنەوبەرەو ڕازی کردن و مساوەمەیەکی زۆر ڕوسیا قایل بو پەیمانی ((سایکس-بیکۆ))مۆر بکات.ڕۆژی 26ی نیسانی 1916فەرەنسەو ڕوسیا ڕێکەوتنێکی تایبەتیان لە بارەی دابەشکردنی ناوچە ئاساییەکانی ئیمبراتۆری عوسمانی یەوە مۆر کرد.پاش ماوەیەکی کەم بەریتانیاش ڕەزامەندی خۆی بەرامبەر بەو ڕێکەوتنەی هاوپەیمانەکانی پیشان دا.لەڕۆژانی9-16ی مایسی هەمان ساڵدا ڕێک کەوتنێکی تری لەو جۆرە لەنێوان بەریتانیاو فەرەنسەشدا مۆر کراو بەم جۆرە پەیمانی نهێنی((سایکس-بیکۆ)) لەدایک بوو، کە هەرە زۆری پەیمانی سایکس بیکۆ بۆمەسەلەی دابەش کردنی وڵاتە عەرەبەکانی نێوو دەوڵەتی عوسمانی تەرخان کرابوو.تێبینی ئەوەیە،کە

(نەوت لێرەدا ڕۆڵی گرنگی بینیوە لەچاوچنۆکی وڵاتەکانی وەک فەرەنسەو بەریتانیاو ڕوسیا کەهەریەکەیان حەزی خۆی وپلانی خۆی بۆ ئەمە هەبووە).بەپێی پەیمانی(سایکس-بیکۆ) هەموو کوردستانی تورکیای ئیمڕۆ بۆ ڕوسیا دانرا. هەرچی ولایەتی موسڵیشە بەر فەرەنسە کەوت.بەڵام دیارە ئەو بەریتانیایەی لەزووەوە چاوی بڕیبووە ولایەتی موسڵ بەهەمو جۆر جێ پێی خۆی تیا قایم دەکرد،هەروا بەئاسانی دەستی لەو ناوچەگرنگە هەڵنەئەگرت.وەک وتمان بەریتانیا نەیدەویست لە وڵاتە ژێر دەستەکانیدا دراوسێی ڕوسیا بێت،بەڵام لەهەمان کاتیشدا سور بو لەسەر پاراستنی تەواوی سەرتاپای بەرژەوەندیەکانی لەو ناوچەدەوڵەمەندەدا.بەریتانیا دەیویست هەمو کانە نەوتەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕێگەی گواستنەوەی لەدەست خۆیدا بێ و هەر لەبەر ئەوە هەوڵی دەدا تەنانەت بەشێک لەکوردستانی ئێرانیش بگرێتەوە دەست خۆی چونکە ئەو بەشەی کوردستانی ئێران لەو ڕووەوە بایەخێکی تایبەتی هەبو.بەریتانیا ئەم مەسەلەیەی هێند بەلاوە گرنگ بو ئامادە بو لەپێناویدا هیچ گوێ نەداتە تێکەڵ نەبونی ئێران لەشەڕدا. کەواتە دەست هەڵگرتن لە کوردستانی عێراق  بەهیچ جۆرێک بەبیری ئینگلیزەکاندا نەدەهات. ئەوەندە بو دەیانویست مەبەستی خۆیان بەدەستی فەرەنسە جێ بەجێ بکەن.دوای تەواو بونی شەڕ ئینگلیزەکان چەند جارێک ئەمەیان بە ئاشکرا دەربڕیوە

 ٭رەفیق حیلمی:یاداشت،ب3،لە لاپەڕەی8-9دا دەڵێت:ئینگلیزەکان لە ئەوەڵی شەڕی گەورەدا لەبەر ئەوەی کە وایان ئەزانی ئەمشەڕە لە ماوەیەکی کەمی چوار پێنج مانگیدا بەژێر کەوتنی تورکەکان و هاو پەیمانەکانیان ئەبڕێتەوە.خۆیان بە ئاتاجی یارمەتی کورد وەیا عەرەب نە ئەبینی لەدوای ئەم ئیتیفاقەش کە لە 1916لەگەڵ فەرەنسە بەدزیەوە بەستبویان [(کەبە ئیتفاقی ئەنگلۆ-فەرەنسە یان (سایکس- بیکۆ)ناوی ڕۆشتوە بەڵام ڕوسیەی قەیسەریش تیا بەشدار بووە.]تا ئینگلیزو فەرەنسە نەکەوتە وەزعێکی واوە پێویستیان بە یارمەتی کورد یا عەرەب بێ نەیان ویست لەگەڵ یەکیک لەم قەومانە بکەونە ژێر عەهدو پەیمانەوە و لەسەر حسابی بەش،کەلە پەیمان(سایکس-بیکۆ)دا بۆیان دانراوە فیدا کاری بنوێنن و لەشتێک بێنە خوارەوە ئینجا (شریف حسین)کەشۆڕشی ئیعلان کرد لەگەڵ سوێند خۆرەکان بەرامبەر بە تورک کەوتە شەڕەوە.لەم ئیتیفاقە ئاگادارنەبوو لەبەر ئەمە هەرچەندە شەڕ وەکو سوێند خۆرەکان بەتەمای بوون بەژێر کەوتنی تورک و((هاوپەیمانەکانی بڕایەوەو ئەو ئیمبراتۆریەتەی "شەریف حسین" بەتەمای بوو)و خەوی پێوە ئەبینی نەهاتەدی .ئینجا بۆ تێگەیشتنی ئەو هۆیانە کەبەرهەڵستی ئەوەی ئەکرد سوێند خۆرەکان لە شەڕی گەورەدا تاماوەیەک یارمەتەی کورد و عەرەب بەباش بزانن قبوڵی بکەن ولەلایەکی تریشەوە لەبەر ئەوەی کە ئەم ئیتیفاقە لە هەندێ سەرەوە(ڕووەوە) بە بۆنەی دواڕۆژی موسڵەوە بوبو بە بەرهەڵستی ڕێکەوتنی ئینگلیز و کوردیش.کەواتە ئامانجی سوێند خۆرەکان هاتەدی و دەوڵەتی عوسمانی  کەوتوو ئیتیفاقەکەی کەبەدزیەوە بۆ دابەشکردنی خاکی تورک دانرابوو کە ڕوسیای قەیسەریش ئاگاداری بوو، ئیتر پێویستی دەکرد جێبەجێ بکرێت براوەی جەنگی گەورە دابەشی کرد لەنێوان خۆیان.ئەوەی شەریف حسین بەتەمای بوو نەهاتە دی بەڵام لەحجاز حکومەتێک دادەمەزرێنن وشەریف حسین دەکەن بە مەلیک.کەواتە ڕەنگە هۆی ئەمەش وەڵامدانەوەی زوتری شەریف حسین بێت بۆ ئیعلانکردنی خۆی دژی دەوڵەتی عوسمانی .جگە لە خاک و نیشتمانی عەرەبی وگرنگیەکەی لەڕوی جیوپۆلەتیک و سنورەکانی و شوێنی جوگرافیاکەی بەتایبەت سنوری ئاوی کە گرنگی و تایبەتمەندی خۆی هەیە. ئەو لافیشی بۆ هەموو عەربستان لێئەدەدا ببێتە ئیمبراتۆریەتی عەرەبی بەڵام دواتر تەنها لە حجاز حکومەتیان بۆ دامەزراند. هەروەها هەوڵی شۆڕشەکەی کورد بۆ کوردستانی گەورەو بوو بەڵام بەهۆی خراپی پکهاتەو  وە شارەزانەبوون لەدەوڵەتداری و خۆ خۆری و دژایەتی کردنی خەڵکێکی بەرژەوەندی خواز دژی شۆڕش کوردو شۆڕشەکە شێخ مەمودیشیان خست. سەیری هەمان سەرچاوە ڕەفیق حیلمی،ب3 لەلاپەڕە5دا دەڵێت:گەورەکانی عەرەب بۆ گەیشتن بەسەربەخۆیی وڵاتەکانیان ویستیان لایەنی دوژمنەکانی تورک بگرن بەشەرتی ئەوەی کەدوای بڕانەوەی شەڕ دەوڵەتێکی"ئیمبراتۆریەت"عەرەبیان بۆ دابمەزرێت"ئەوەی شەریف حسین خەوی پێوە ئەبینی"ئامادەیی خۆیان بۆ خزمەتی سوێند خۆرەکان عەرزی ئینگلیزو دەوڵەتەکانی تری هاوپەیمانی کرد.بەڵام وەک هەمان سەرچاوە ڕەفیق حیلمی کەلە لاپەڕی 5دا وتویەتی کورد دواکەوتووە لەوەی خۆی ساغ بکاتەوە جگە لەوەی ڕونە سەرەتا لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی و لایەنی ئەڵمان بوون.کەواتە کورد بۆتە سورەی بەر لەشکر و بەزوڵمیان زانیوە پشت و پەنای دەوڵەتی عوسمانی بەناو ئیسلامی و ڕەگەزی ئاری نەبن کەئەڵماناکان بون.لەکاتێکدا عەرەبەکان ئیسلام بە دینی خۆیان دەزانن ،بچنە پاڵ سوێند خۆرەکان مەرجیشیان دامەزراندنی نەک دەوڵەت "ئیمبراتۆریەت" بێت.چونکە باش دەوڵەتی عوسمان تورکە ڕەگەز پەرستەکانیانیان دەناسی و بڕواو متمانەیان هەرگیز پێیان نەبوو.جگە لەوەش بەرژەوەندی پاشە ڕۆژی خۆیان بەلاوە گرنگ بوو.

وەک هەمان سەرچاوە ڕفیق حیلمی ب3 لە لاپەڕەی5 دا دەڵێت:

کوردەکانی تورکیاش هەرچەنده لەماوەی شەڕی گەورەدا لە (1914-1918)دا لەگەڵ هێزی تورک شەڕیان بۆ دەوڵەتی عوسمانی کرد.هەرچەندە لەپێشدا هۆکارەکەی دەگێڕمەوە بۆ ئەو بندەستی و دۆخە چەوساوەیەی کورد لە ژێر باخەڵ و سیاسەتی خەلیفەکانی دەوڵەتی عوسمانیدا بەهۆی جیاوازی نەتەوەو مێژووی پێشەینەیان لەگەڵ یەکتردا.جگەلەوەی کورد پێگەی خراپتر بووە لەزۆر ڕووەوە لەعەربەکان.هەروەها دابەشکردنی کورد بەسەر هەردوو دەوڵەتی سەفەوی و عوسمانیدا. یەک ڕێز نەبون و دیالێکت و تۆپۆگرا فیاکەشی هۆکاری تر بون .دیارە ئەوەش بەڵگەیە بۆ ئەوەی لەسەرەتای جەنگدا کورد ئەگەر بێ ئاگاش نەبووبێ بەتەواوی بەڵام نەیتوانیوە زاڵ بێت بەسەر سوزو هەندێک کلتوری نەتەوەیی خۆیدا یان لە ڕوی سیاسیەوە یاخود کاریگەریە ئاینیەکە، کە هۆکاری گەورە ببوبێ کەبەتەوای بەئێستاشەوە ڕەنگە کە بەتەواوەتی زاڵ بووە بەسەر نەتەوەی کوردا. کە هەمیشە سۆزداری وایکردوە لای چەوساوە یان لای ئەوانە بگرێ کەهانای بۆ دێنێ یان سروشتی نەتەوەکەمان وابوە واڕەفتاربکات.لێرەدا ڕەنگە ئەمە تا ڕادەیەک بۆ سلێمانی جیاوزبێت چونکە لەسلێمانی و دەوروبەری تاسنوری کۆتایی شارەکانی کوردستانی ناو وڵاتی ئێران لەڕۆژ هەڵات، شێخ مەحمود بەکاریگەری خەڵک و ئەوانەی ناویان لێنرابو (جل خوارەکان) کەسەر بەتورک و تورک خوا بوون زاید ئەوەی کە پەیمانێکی وایان دابوو کە سلێمانی سەربەخۆبکەن و شێخ مەحمود چی دەوێت بۆی بکەن چونکە سوڵتان خۆی دێتە سلێمانی وەک (ئەحمەد خواجە لەب1، ل10)دا.

شێخ بەهۆی پێگەی خۆیی و مێژووی ئیسلامی بنەماڵەکەی لە شێخ مارفی نۆدێی باپیریەوە لەسەرەتای دامەزراندنی شاری سلێمانی و دواتر کاکە ئەحمەدی شێخ و شێخ سەعید باوکی کەلە موسڵ شەهید دەکرێت.

جگە لەوەی ئەو لە بەرژەوەندی کورد هەرچی بۆ دەکرا دەیکرد. هەر جۆرێک بوو بێت لەوگێژاوەدا شێخ مەحمود نەگەشتۆتە ئینگلیزەکان تا گەڕانەوەی لەشەڕی شووعەیبیە، ئەو سا پەیوەندی بەبریتانیەکانەوە دەکات لەکەرکوک نامەیان بۆ دەنێرێت کە پێشوازیان لێدەکات بێنە سلێمانی و ڕزگاریان بکات لەبن دەستەیی تورک.شتێک بۆ کورد بکەن.نامەکە دەکەوێتە دەستی تورکەکان بەهۆی گەڕانەوەی ئینگلیزەکان وپاشەکشەیان  لە کەرکوک بۆناوەڕاستی عێراق و دەوروبەری موسڵ بۆ ماوەیەکی کاتی.ئەو نامەیە دەبێتە هۆکار بۆ ئەوەی تورکەکان بەفێڵ شێخ بگرن.دەیبەن لە موسڵ زیندانی دەکەن و دادگایی دەکەن بە هۆکاری خیانەت لە دەوڵەتی عوسانی  بەناو ئیسلام بڕیاری لەسێدارەدانی دەدەن.بۆ زانیاری زیاترسەیری ڕفیق حلمی ب1ل52وەسەیری م.راهاوار بکەن ب1ل،351 بکەن.

هەرچەند تورکەکان یان دەوڵەتی عوسمانی خۆشی بەهۆی کاریگەری جەمعیەتی ئتحادو تەرەقی کەوتنە بەرەی ئەڵمانیا دژی سوێند خۆرەکان وەستان.

کەهەمان سەرچاوە ڕەفیق حیلمی ب3لە لاپەڕە 5دا دەڵێت:کەدەوڵەتی عوسمانی لەشەڕی گەورەی 1914دا تێکەڵ بەئەڵمان بوو بەتەئسیری (ئەنوەر)و(تەلعەت)و جەمال پاشای سەرکردەکانی جەمعیەتی ئتحادو تەرەقی بەرامبەر بەسوێند خۆرەکان واتە بەرامبەر حکومەتی ئینگلیز وهاوڕێکانی ئیعلانی حەربی کرد.

لێرەدا دەبێت ڕۆڵی (شەریف پاشا) ڕوون بکەینەوە کەهەوڵی دا کوردەکان تێبگەیەنێ لەئەنجام و پاشە ڕۆژی جەنگ.وەک ڕەفیق حیلمی لەهەمان سەرچاوەدا یاداشت ب3 لەڵاپە 5-6دەڵێت:شەریف پاشای کورد لە1914دا لەگەڵ بەریتانیا کەوتە گفتوگۆ بەشەرتی سەربەخۆیی کوردستان قەولی دا بەیارمەتی لەشکری سوێند خۆرەکان لەلایەن کوردەوە. لە حوزەیرانی 1918دا لەکاتی ڕابواردنی(سیر پریس کۆکس)بەفەرەنسەدا"شەریف پاشا"چووە(مارسیلیا)و لەوێ لەگەڵ (کۆکس)یش ئەم باسەی تازە کردەوە.بەڵام بەر لە 1914ئەم بیرەی عەرەبەکان و کوردەکان بێ وەڵام مایەوە.سوێند خۆرەکان نەیان ئەویست بەرامبەر بەیارمەتیەک کەلەو ڕۆژەدا ئیحتیاجیان پێی نەبو خۆیان بخەنە ژێر پەیمانەوە.(ئەمەش لێرەدا گۆڕانکاریەکی تر بوو لە جیوسیاسیدا بۆیە کورد ناچار بوو هەوڵی تر بدات ڕوو لەوڵاتانی تر بکات تابگاتە ئامانج بەتایبەت (کۆمەڵەی نیشتمانی کورد).

لەم بارەیەوە هەمان سەرچاوە ڕەفیق حیلمی ب3لەلاپەڕەی6دا دەڵێت:لەسەر ئەمە [کۆمەڵەی نیشتیمانی کورد]لەم وەختەدا لەگەڵ ڕوسەکان ڕێکەوتن بەرامبەر پەیمانی ڕوسەکان بۆ سەربەخۆیی کوردستان.یارمەتی ئەو لەشکرەیان دا کەلە(ئەرزنجان)و(بتلس)ەوە هاتە خوارەوە بەشی زۆری کوردستانیان داگیر کرد.بەڵام ئەنجام ڕوسەکان شکان و گەڕانەوە ئەم حاڵە بوو بەهۆی نەگبەتیەکی گەورە بۆ کوردەکانی وڵاتەکانی خۆر هەڵاتی تورکیا.ئنجا لە 1918داهەرچەندە شەڕ بڕابۆوەو یارمەتی کورد بۆ سوێند خۆرەکان کەڵکێکی نەمابو دیسانەوە بەهۆی(کۆمەڵەی نیشتیمانی)یەوە لە ئەستەموڵ لەگەڵ سوێند خۆرەکان لەسەر ئەوە کە (شەریف پاشا)هەڵبژێررێت و لە(مەجلسی ئاشتیدا)داوای حەقی کورد بکا.(بۆزانیاری لەسەر ئەم باسە دەتوانن سەیری لاپەڕە 56ی بەرگی یەکەمی یاداشتەکانی ڕەفیق حیلمی بکەن).لەلایەکی تریشەوە ئەمیر (جەلادەت)و ئەمیر (کامران)و کوڕەکانی (ئەمین عالی بەدرخان)و ئەکرەم بەگی کوڕەزای جەمیل  پاشای دیاربەکر لە ئەستەمبوڵەوە چونە کوردستان بۆ ئەوەی لەگەڵ(مێجر نوئێڵ)و(ئەحمەد فایق) یەک بگرنەوە و لەخۆر هەڵاتی (ئەنادۆڵ)دا بگەڕێن و کوردەکانی ئەو ناوە وریا بکەنەوە و لە ڕێی کوردستاندا بیان خەنە  جوڵانەوە.ئەنجامی ئەم بزوتنەوەیە سەری نەگرت. بۆزانیاری زیاتر لەم بارەیەوە سەیری بەرگی یەکەمی یاداشتی ڕەفیق حیلمی بکەن.

٭کەواتە کورد درەنگ  چوە بەپیری بەرژەوەندیەکانیەوە لەجەنگی گەورەدا وەک لەم باس و خواسەی م.ڕەفیق حیلمی دا دەردەکەوێت ودیارە بۆیە لەکۆتاییەکانی جەنگی گەورەدا هیچ سودێکیان لێ وەرنەگرت بۆ سەربەخۆیی کوردستان جا کوردستانی خواروو بێت یان باکور یان ئەو چاوەی شێخ بڕیبویە ئازادی هەموو کوردستان ئەگەر کورد یەکگرتوو بوایە. ڕەنگە ئێستا دۆخەکە زۆر جیاواز بوایە.هەروەها ئەوەی لێرەدا کە باسی دەکەین وەک  پاساو نیەو هەرگیز نامەوێت داکۆکیش بێت جگە لە دەرخستنی ڕاستی یەکان هیچ نەبێ بە وێژدانەوە گفتوگۆی لێ بکەین. بۆ ئەوەی نەمێژوومان بشێوێنین نەبەهەڵەی  مێژوماندا بڕۆین .بەڵام وائاسانیش نیە مرۆڤ خۆی لەنەتەوەو نیشتیمان و هەموو شتە جوانەکانی تیایدا ژیاوە وەک کاژی مار ساڵانە فڕێی بدات و بچێتە دۆخ و هەل و مەرجێکی ترەوە بۆ بەرژەوەندی خۆی پێچەوانەش هەر ڕاستە مرۆڤ ناتوانێ زیان بگەیەنێت بەو شتانەی کە دێنەدی و خەباتی بۆ کردوون و بەدەستی هێناون. شێخ مەحمود لە شۆڕشۆکانیدا مەبەستی چی بووە؟ئەوە بزانین و گرنگە.باشە کورد پێشتر چی حوکمڕانیەکی کردووە جگە لە حوکمی خێڵ و میرو دەسەڵاتی ناوچەیی و لۆکاڵی. وەڵامەکان ئەوەیە هەرگیز شێخ مەحمود جگە لە بەرژەوەندی کوردو کوردستان هیچ ئامانجێکی تری نەبووە خۆی لە بنەماڵەیەکی ئێجگار دیارو بە توانابووە پێگەی کۆمەڵایەتی و ئاینیەکی  بەهێزی خۆی هەبووەو دەسەڵاتی بەسەر حوکمی ناوچەکەدا هەبووە و ئینگلز زۆریان هەوڵدا بە پارەو سەرمایە ڕازی بکەن ڕازی نەبوو. حومڕانیش وەکو سستەمی ئیدارەو دەوڵەتداری تازە بوو بەرامبەر بەهەموو گەلانی ناوچەکە ئاساییە ڕەنگە هەڵە و کۆمەڵێک شت ڕووبدەن بەهۆی دواکەوتوویی بنەمای خێڵ و کاریگەریەکانی ئاین. وە من وتۆیی زۆرتێدا ڕودەدات بەتایبەت ئەوی ئێمە باسی دەکەین سەد ساڵ زیاتر لەڕوداوەکانە کە کوردستان ببوو بەشوێنی یەکلا کردنەوەی سیاسەتی وڵاتانی ئیمپریالی جگە لەوەی کورد دەمێک بوو خاکەکەی لەنێوان دەوڵەتی سەفەوی و عوسماندا دابەشکرابوو.وەکاریگەریەکانی شەڕی گەورەی جیهانی لەسەر کوردستان زیاتر دانیشوانەکەی ڕەتاندبوو.جگە لەوەی کە لەشکری دۆڕاوی دەوڵەتی عوسمانی هەرچی بەردەستکەوت تاڵانی کردوو شڕە خۆریەکی وایان کرد بەتەواوی بەروبووم و داهات داڕمابوو).بۆیە دەبێت بەچاوی ئەوکاتە مامەڵە لەگەڵ ڕوداوەکانی ئەومێژووەدا بکرێت نەک بەچاوی ئێستاو بۆچوونی ئەمڕۆ بۆ ئەوەی توشی بێ وێژدانی و هەڵە نەبین...

٭د.کەمال مەزهەرئەحمەد:سەرچاوەی پێشوو کوردستان لە ساڵەکانی شەڕی یەکەمی جیهانیدا،لاپەڕە162-165دا دەڵێت:بەریتانیا هەموو بەرژەوەندیە ئابوریەکانی خۆی لەولایەتی موسڵدا مسۆگەر کرد.دوای مۆرکردنی پەیمانی"سایکس-بیکۆ"و هەر لەکاتی گفتوگۆی ئەویشدا سێر ئەدوارد گرێیەیی وەزیری هەندەرانی بەریتانیا چەند جارێک بۆ ئەو باسە بەنامە پەیوەندی لەگەڵ پۆڵ کامبۆنی باڵیوزی فەرەنسەدا کرد.لە ئەنجامدا فەرەنسە دانی نا بەهەموو مافەکانی بەریتانیادا لەولایەتی موسڵدا.کەدیارە لەسەروی هەمووشیانەوە نەوت بوو. پ.کامبۆن بێ پێچ و پەنا بەهەموو ئیمتیازەکانی پێش شەڕی یەکەم بەریتانیا(لەموسڵدا-ک.م)بنێ.بەم جۆرە دەوڵەتە گەورەکان لەپەیمانی (سایکس-بیکۆ)و ئەو بەڵگانەدا کە پەیوەندیان پێوەی هەبوو بە ئارەزوی خۆیان کەوتبونە یاری کردن بەدوا ڕۆژی میللەتی کورد وەک هی عەرەب و ئەرمەن.ئەمانەو سەر کەوتنی شۆڕشی ئۆکتۆبەری ڕوسیا کاریگەری کردە سەر ناوچەکە بەگشتی  هەموو وڵاتان و بەڵام  بەرژەوەندیەکان کورد بەجۆرێکی خراپ هێنای  ئەوە بوو پێش تەواوبونی جەنگ  ئینگلیزەکان هەوڵیاندا بەخێرایی هیچ ناوچەیەکی کوردستان نەمێنێ کە دەستی بەسەردا نەگرتبێت.  ئەمانە بوو نە هۆکارێکی ئەوتۆ کە بەتەواوی کورد زەرەرەو مەندی گەورە بێت چونکە لەڕاستیدا کورد هیچ نەبوو لەکایەی سیاسی و هاوکێشەکانی ئەواندا. نەخاوەنی دەوڵەت بوو نەیەکگرتوو بوو.لەو کاتەچارە نووس سازانەدا. نابێ سۆز کارمان تێبکات گەر ئەو ڕاستیە بڵێین.کەمال مەزهەر هەمان سەرچاوە لەلاپەڕەی 62دا دەڵێت:

سەرکەوتنی شۆڕشی ئۆکتۆبەر لەڕوسیادا کارێکی گەورەی کردە سەر پلانە نهێنیەکانی دەوڵەتەگەورەکان لە ساڵەکانی شەڕدا، بەر لە هەموو شتێک ڕوسیای سۆڤێتی لەو پلانانە کشایەوەو دەستی لەهەمو پەیمانە نهێنی و ئاشکراکانی ڕوسیا هەڵگرت. لە هەمانکاتدا هێزەکانی خۆی لە مەیدانی شەڕ گێڕایەوە و هەر شوێنێکی تێیچوبون بەجێیان هێشت.ئەمانە بونە هۆی ڕودانی ئاڵوگۆڕێکی گەورە لە تەرازوی هێزدا.بەریتانیا مەترسی کۆنی دراوسێیەتی ڕوسیای نەما،بەڵکو بە پێچەوانەوە دەیویست خۆی بگەێنێتە نزیکترین ناوچه لەسنورەکانی یەکێتی سۆڤیەتەوە.

٭دیارە هەر بەو جۆرەش بایەخی کوردستان لەلای ئینگلیزەکان زیادی کرد....هێزە شەڕکەرەکانی ئینگلیز لەباشوری عێراقەوە کوتوپڕ کەوتنە خۆ هەوڵیاندەدا بەر لە تەوا بونی شەڕ بستێک زیاتر لەخاکی کوردستان داگیر بکەن.شان بەشانی ئەوە دەستەیەکیش لەپیاوە هەرە چالاکەکانی خۆیان ناردە کوردستان و ئەرمینیا.بۆیە ئەم ڕوداوانە وایان کرد کە ڕوسیا کشایەوە  فەرەنسا هەوڵی دا کە لەگەڵ سەرەک وزیری بەریتانیا دا کۆبێتەوەو دان بنێنەوە بە پەیماننامەی سایکس-بیکۆدا بەڵام سەرەک وەزیری بەریتانیا بەلایەوە گرنگ نابێت وپشت گوێی دەخات  چونکەئەوان مەبەستیان موسڵ بوو بۆیە هەموو داخوازیەکانی فەرەنسا دەبەستێتەوە بەولایەتی موسڵەوە. بۆیە سەرۆک وەزیری فەرەنسا ناچار دەبێت واز لە ولایەتی موسڵ بێنێت نەک هەر وا بە ئاسانی ، بەڵام بەریتانیا بڕیاری دا کە لە بەرامبەردا  بەشێک لەنەوتی موسڵ بدەن بە فەرەنسە کەهەڵەیەکی گەورە بوو لەمێژوودا بۆ سیاسەتی فەرەنسا.

هەمان سەرچاوە، کەمال مەزهەر لەلاپەڕەی 63دا دەڵێت:

ئەم ئاڵ و گۆڕە کارێکی گەورەی کردە سەر پلانی دەوڵەتە گەورەکان (بەتایبەتی فەرەنسەو بەریتانیا) بەنیسبەت دواڕۆژی ناوچەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە.ئەوە بوو لەکانونی یەکەمی ساڵی 1918دا کەلیمەنسۆی سەرەک وەزیرانی فەرەنسە لە لەندەن داوای لە لوید جۆرجی سەرەک وەزیرانی بەریتانیا کرد کە بە جوتە دیسان دان بە پەیمانی (سایکس-بیکۆ)دا بنێنەوە، بەڵام لوید هەموو تەقەلاکەی کەلیمەنسۆی خستە پشت گوێ و جێ بەجێ کردنی  ئەو داوایەی بەست بە چەند ئاڵو گۆڕێکی گەورەوە لەبەندەکانی ئەو پەیمانەدا کە بۆ ولایەتی موسڵ و فەلەستین تەرخان کرا بو. سەرەک وەزیرانی فەرەنسە ناچار بوو واز لەولایەتی موسڵ بهێنێت بۆ بەریتانیاو ئینگلیزەکانیش بەرامبەر بەوە بڕیاریان دا بەشێک لە نەوتی موسڵ بدەن بە فەرەنسە شایانی باسە هەر زوو کەلیمانسۆ دانی بەوەدا نا کە هەڵەیەکی گەورەی کرد دەست بەرداری ولایەتی بوو بۆ بەریتانیا.بەڵام تازە کار لەکار ترازابوو هەر دەشبوو وابێت چونکە بەریتانیا سور بوو لەسەر داگیرکردنی ئەو ناوچانە کە دەیویست لەگەڵ هیندستاندا بیانکاتە بڕبڕەی ئەو ئیمپراتۆرییە فراوانەی بەر لە شەڕ و لەساڵەکانی شەڕدا پلانی هەزار سەرەی بۆ دامەزراندنی داڕشتبوو.

لێرەدا ڕوون و ئاشکرا دیارە کەئەم پلانانەی وڵاتانی ئیمپریالی کە لەکاتی شەڕی گەورەدا دایاننا کارێکی خراپیان کرە سەر داهاوی وڵاتانی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتە گەورەکەی عوسمانلی کە کوردستان یەکێ بو لەو دەوڵەتانە.هەمان سەرچاوە کەمال مەزهەر لە لاپەڕەی 164دادەڵێت:ئەم جۆرە پلانانەی دەوڵەتە گەورەکان لە ساڵەکانی شەڕی یەکەمی جیهانیدا دایاننا تا ڕادەیەکی زۆر کاریان کردە سەر دواڕۆژی گەلانی ناو ئیمبراتۆری عوسمانی کە کوردیش یەکێکیان بوو.

ئەمەش بەتایبەتی لەدوای شەڕ خۆی نواند. بۆزانیاری زیاتر سەیری م.س لازاریفل346بکەن.

هەوەها هەمان سەرچاوە،ڕەفیق حیلمی:یاداشت،ب3،لە لاپەڕەی8-9دا دەڵێت:ئینگلیزەکان لە ئەوەڵی شەڕی گەورەدا لەبەر ئەوەی کە وایان ئەزانی ئەمشەڕە لە ماوەیەکی کەمی چوار پێنج مانگیدا بەژێر کەوتنی تورکەکان و هاو پەیمانەکانیان ئەبڕێتەوە.خۆیان بە ئاتاجی یارمەتی کورد وەیا عەرەب نە ئەبینی لەدوای ئەم ئیتیفاقەش کە لە 1916لەگەڵ فەرەنسە بەدزیەوە بەستبویان [(کەبە ئیفاقی ئەنگلۆ-فەرەنسە یان (سایکس- بیکۆ)ناوی ڕۆشتوە بەڵام ڕوسیەی قەیسەریش تیا بەشدار بووە.]تا ئینگلیزو فەرەنسە نەکەوتە وەزعێکی واوە پێویستیان بە یارمەتی کورد یا عەرەب بێ نەیان ویست لەگەڵ یەکیک لەم قەومانە بکەونە ژێر عەهدو پەیمانەوە و لەسەر حسابی بەش کەلە پەیمانی(سایکس-بیکۆ)دا بۆیان دانراوە فیدا کاری بنوێنن و لەشتێک بێنە خوارەوە ئینجا (شریف حسین)

کە شۆڕشی ئیعلان کرد لەگەڵ سوێند خۆرەکان بەرامبەر بە تورک کەوتە شەڕەوە.لەم ئیتیفاقە ئاگادارنەبوو لەبەر ئەمە هەرچەندە شەڕ وەکو سوێند خۆرەکان بەتەمای بوون بەژێر کەوتنی تورک و((هاوپەیمانەکانی بڕایەوەو ئەو ئیمبراتۆریەتەی "شەریف حسین" بەتەمای بوو)و خەوی پێوە ئەبینی نەهاتەدی .ئینجا بۆ تێگەیشتنی ئەو هۆیانە کەبەرهەڵستی ئەوەی ئەکرد سوێند خۆرەکان لە شەڕی گەورەدا تاماوەیەک یارمەتەی کورد و عەرەب بەباش بزانن قبوڵی بکەن ولەلایەکی تریشەوە لەبەر ئەوەی کە ئەم ئیتیفاقە لە هەندێ سەرەوە(ڕووەوە) بە بۆنەی دواڕۆژی موسڵەوە بوبو بە بەرهەڵستی ڕێکەتنی ئینگلیز و کوردیش.کەواتە ئامانجی سوێند خۆرەکان هاتەدی و دەوڵەتی عوسمانی  کەوتوو ئیتیفاقەکەی کەبەدزیەوە بۆ دابەشکردنی خاکی تورک دانرابوو کە ڕوسیای قەیسەریش ئاگاداری بوو، ئیتر پێویستی دەکرد جێبەجێ بکرێت براوەی جەنگی گەورە دابەشی کرد لەنێوان خۆیان.ئەوەی شەریف حسین بەتەمای بوو نەهاتە دی بەڵام لەحجاز حکومەتێک دادەمەزرێنن وشەریف حسین دەکەن بە مەلک.کەواتە ڕەنگە هۆی ئەمەش وەڵامدانەوەی زوتری شەریف حسین بێت بۆ ئیعلانکردنی خۆی دژی دەوڵەتی عوسمانی .جگە لە خاک و نیشتمانی عەرەبی وگرنگیەکەی لەڕوی جیوپۆلەتیک و سنورەکانی و شوێنی جوگرافیاکەی بەتایبەت سنوری ئاوی کە گرنگی و تایبەتمەندی خۆی هەیە. ئەو لافیشی بۆ هەموو عەربستان لێئەدەدا ببێتە ئیمبراتۆریەتی عەرەبی بەڵام دواتر تەنها لە حجاز حکومەتیا بۆ دامەزراند. هەروەها هەوڵی شۆڕشەکەی کورد بۆ کوردستانی گەورەو بوو بەڵام بەهۆی خراپی پکهاتەوە  وە شارەزانەبوون لەدەوڵەتداری و خۆ خۆری و دژایەتی کردنی خەڵکێکی بەرژەوەندی خواز دژی شۆڕش کودروشۆڕشەکە شێخ مەمودیشیان خست. سەیری هەمان سەرچاوە ڕەفیق حیلمی لەلاپەڕە5دا دەڵێت:گەورەکانی عەرەب بۆ گەیشتن بەسەربەخۆیی وڵاتەکانیان ویستیان لایەنی دوژمنەکانی تورک بگرن بەشەرتی ئەوەی کەدوای بڕانەوەی شەڕ دەوڵەتێکی "ئیمبراتۆریەت"عەرەبیان بۆ دابمەزرێت"ئەوەی شەریف حسین خەوی پێوە ئەبینی"ئامادەیی خۆیان بۆ خزمەتی سوێند خۆرەکان عەرزی ئینگلیزو دەوڵەتەکانی تری هاوپەیمانی کرد.بەڵام وەک هەمان سەرچاوە ڕەفیق حیلمی کەلە لاپەڕی 5دا وتویەتی کورد دواکەوتووە لەوەی خۆی ساغ بکاتەوە جگە لەوەی ڕونە سەرەتا لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی و لایەنی ئەڵمان بوون.کەواتە کورد بۆتە سورەی بەر لەشکر و بەزوڵمیان زانیوە پشت و پەنای دەوڵەتی عوسمانی بەناو ئیسلامی و ڕەگەزی ئاری نەبن کەئەڵماناکان بون.لەکاتێکدا عەرەبەکان ئیسلام دینی خۆیان دەزانن ،بچنە پاڵ سوێند خۆرەکان مەرجیشیان دامەزراندنی نەک دەوڵەت "ئیمبراتۆریەت" بێت.چونکە باش دەوڵەتی عوسمان تورکە ڕەگەز پەرستەکانیانیان دەناسی و بڕواو متمانەیان هەرگیز پێیان نەبوو.جگە لەوەش بەرژەوەندی پاشە ڕۆژی خۆیان بەلاوە گرنگ بوو.

وەک هەمان سەرچاوە ڕفیق حیلمی ب3 لە لاپەڕەی5 دا دەڵێت:

کوردەکانی تورکیاش هەرچەنده لەماوەی شەڕی گەورەدا لە (1914-1918)دا لەگەڵ هێزی تورک شەڕیان بۆ دەوڵەتی عوسمانی کرد.هەرچەندە لەپێشدا هۆکارەکەی دەگێڕمەوە بۆ ئەو بندەستی و دۆخە چەوساوەیەی کورد لە ژێر باخەڵ و سیاسەتی خەلیفەکانی دەوڵەتی عوسمانیدا بەهۆی جیاوازی نەتەوەو مێژووی پێشەینەیان لەگەڵ یەکتردا.جگەلەوەی کورد پێگەی خراپتر بووە لەزۆر ڕووەوە لەعەربەکان.هەروەها دابەشکردنی کورد بەسەر هەردوو دەوڵەتی سەفەوی و عوسمانیدا. یەک ڕێز نەبون و دیالێکت و تۆپۆگرا فیاکەشی هۆکاری تر بون .دیارە ئەوەش بەڵگەیە بۆ ئەوەی لەسەرەتای جەنگدا کورد ئەگەر بێ ئاگاش نەبووبێ بەتەواوی بەڵام نەیتوانیوە زاڵ بێت بەسەر سوزو هەندێک کلتوری نەتەوەیی خۆیدا یان لە ڕوی سیاسیەوە یاخود کاریگەریە ئاینیەکە، کە هۆکاری گەورە ببوبێ کەبەتەوای بەئێستاشەوە ڕەنگە کە بەتەواوەتی زاڵ بووە بەسەر نەتەوەی کوردا. کە هەمیشە سۆزداری وایکردوە لای چەوساوە یان لای ئەوانە بگرێ کەهانای بۆدێنێ یان سروشتی نەتەوەکەمان وابوە واڕەفتابکات.لێرەدا ڕەنگە ئەمە تا ڕادەیەک بۆ سلێمانی جیاوزبێت چونکە لەسلێمانی و دەوروبەری تاسنوری کۆتایی شارەکانی کوردستانی ناو وڵاتی ئێران لەڕۆژ هەڵات، شێخ مەحمود بەکاریگەری خەڵک و ئەوانەی ناویان لێنرابو (جل خوارەکان) کەسەر بەتورک و تورک خوا بوون زاید ئەوەی کە پەیمانێکی وایان دابوو کە سلێمانی سەربەخۆبکەن و شێخ مەحمود چی دەوێت بۆی بکەن چونکە سوڵتان خۆی دێتە سلێمانی، وەک(ئەحمەد

خواجەلەب1،ل،10دادەڵێت.

شێخ بەهۆی پێگەی خۆیی و مێژووی ئیسلامی بنەماڵەکەی لە شێخ مارفی نۆدێی باپیریەوە لەسەرەتای دامەزراندنی شاری سلێمانی و دواتر کاکە ئەحمەدی شێخ و شێخ سەعید باوکی کەلە موسڵ شەهید دەکرێت.

جگە لەوەی ئەو لە بەرژەوەندی کورد هەرچی بۆ دەکرا دەیکرد. هەر جۆرێک بوو بێت لەوگێژاوەدا شێخ مەحمود نەگەشتۆتە ئینگلیزەکان تا گەڕانەوەیی لەشەڕی شووعەیبیە، ئەو سا پەیوەندی بەبریتانیەکانەوە دەکات لەکەرکوک نامەیان بۆ دەنێرێت کە پێشوازیان لێدەکات بێنە سلێمانی و ڕزگاریان بکات لەبندەستی تورک شتێکبۆ کورد بکەن.نامەکە دەکەوێتە دەستی تورکەکان بەهۆی گەڕانەوەی ئینگلیزەکان وپاشەکشەیان  لە کەرکوک بۆناوەڕاستی عێراق و دەوروبەری موسڵ بۆ ماوەیەکی کاتی.

ئەو نامەیە دەبێتە هۆکار بۆ ئەوەی تورکەکان بەفێڵ شێخ بگرن.دەیبەن لە موسڵ زیندانی دەکەن و دادگایی دەکەن بە هۆکاری خیانەت لە دەوڵەتی عوسانی  بەناو ئیسلام بڕیاری لەسێدارەدنی دەدەن. ٭٭٭٭٭بۆزانیاری زیاتر سەیری چیم دی،ب1،ل18_19.یان حوسین مەدەنی کوردستان و ئستراتێژی دەوڵەتان،ب1،ل316_317بکەن.

هەرچەند تورکەکان یان دەوڵەتی عوسمانی خۆشی بەهۆی کاریگەری جەمعیەتی ئتحادو تەرەقی کەوتنە بەرەی ئەڵمانیا دژی سوێند خۆرەکان وەستان کەهەمان سەرچاوە ڕەفیق حیلمی ب3لە لاپەڕە 5دا دەڵێت:کەدەوڵەتی عوسمانی لەشەڕی گەورەی 1914دا تێکەڵ بەئەڵمان بوو بەتەئسیری (ئەنوەر)و(تەلعەت)و جەمال پاشای سەرکردەکانی جەمعیەتی ئتحادو تەرەقی بەرامبەر بەسوێندخۆرەکان واتە بەرامبەر حکومەتی ئینگلیز وهاوڕێکانی ئیعلانی حەربی کرد.

لێرەدا دەبێت ڕۆڵی (شەریف پاشا) ڕوون بکەینەوە کەهەوڵی دا کوردەکان تێبگەیەنێ لەئەنجام و پاشە ڕۆژی جەنگ.وەک ڕەفیق حیلمی لەهەمان سەرچاوەدا یاداشت ب3 لەڵاپە 5-6دەڵێت:شەریف پاشای کورد لە1914دا لەگەڵ بەریتانیا کەوتە گفتوگۆ بەشەرتی سەربەخۆیی کوردستان قەولی دا بەیارمەتی لەشکری سوێند خۆرەکان لەلایە کوردەوە. لە حوزەیرانی 1918دا لەکاتی ڕابواردنی(سیر پریس کۆکس)بەفەرەنسەدا"شەریف پاشا"چووە(مارسیلیا)و لەوێ لەگەڵ (کۆکس)یش ئەم باسەی تازە کردەوە.

بەڵام بەر لە 1914ئەم بیرەی عەرەبەکان و کوردەکان بێ وەڵام مایەوە.سوێند خۆرەکان نەیان ئەویست بەرامبەر بەیارمەتیەک کەلەو ڕۆژەدا ئیحتیاجیان پێی نەبو خۆیان بخەنە ژێر پەیمانەوە.(ئەمەش لێرەدا گۆڕانکاریەکی تر بوو لە جیوسیاسیدا بۆیە کورد ناچار بوو هەوڵی تر بدات ڕوو لەموڵاتانی تر بکات تابگاتە ئامانجک بەتایبەت (کۆمەڵەی نیشتمانی کورد).

لەم بارەیەوە هەمان سەرچاوە ڕەفیق حیلمی ب3لەلاپەڕەی6دا دەڵێت:لەسەر ئەمە [کۆمەڵەی نیشتیمانی کورد]لەم وەختەدا لەگەڵ ڕوسەکان ڕێکەوتن بەرامبەر پەیمانی ڕوسەکان بۆ سەربەخۆیی کوردستان.یارمەتی ئەو لەشکرەیان دا کەلە(ئەرزنجان)و(بتلس)ەوە هاتە خوارەوە بەشی زۆری کوردستانیان داگیر کرد.بەڵام ئەنجام ڕوسەکان شکان و گەڕانەوە ئەم حاڵە بوو بەهۆی نەگبەتیەکی گەورە بۆ کوردەکانی وڵاتەکانی خۆر هەڵاتی تورکیا.ئنجا لە 1918داهەرچەندە شەڕ بڕابۆوەو یارمەتی کورد بۆ سوێند خۆرەکان کەڵکێکی نەمابو دیسانەوە بەهۆی(کۆمەڵەی نیشتیمانی)یەوە لە ئەستەموڵ لەگەڵ سوێند خۆرەکان لەسەر ئەوە کە (شەریف پاشا)هەڵبژێررێت و لە(مەجلسی ئاشتیدا)داوای حەقی کورد بکا.(بۆزانیاری لەسەر ئەم باسە دەتوانن سەیری لاپەڕە 56ی بەرگی یەکەمی یاداشتەکانی ڕەفیق حیلمی بکەن).لەلایەکی تریشەوە ئەمیر (جەلادەت)و ئەمیر (کامران)و کوڕەکانی (ئەمین عالی بەدرخان)و ئەکرەم بەگی کوڕەزای جەمیل  پاشای دیاربەکر لە ئەستەمبوڵەوە چونە کوردستان بۆ ئەوەی لەگەڵ(مێجر نوئێڵ)و(ئەحمەد فایق) یەک بگرنەوە و لەخۆر هەڵاتی (ئەنادۆڵ)دا بگەڕێن و کوردەکانی ئەو ناوە وریا بکەنەوە و لەڕێی کوردستاندا بیان خەنە جوڵانەوە.ئەنجامی ئەم بزوتنەوەیە سەری نەگرت. بۆزانیاری زیاتر لم بارەیەوە سەیری بەرگی یەکەمی یاداشتی ڕەفیق حیلمی بکەن.

٭کەواتە کورد درەنگ  چوە بەپیری بەرژەوەندیەکانیەوە لەجەنگی گەورەدا وەک لەم باس و خواسەی م.ڕەفیق حیلمی دا دەردەکەوێت ودیارە بۆیە لەکۆتاییەکانی جەنگی گەورەدا هیچ سودێکیان لێ وەرنەگرت بۆ سەربەخۆیی کوردستان جا کوردستانی خواروو بێت یان باکور یان ئەو چاوەی شێخ بڕیبویە ئازادی هەموو کوردستان ئەگەر کورد یەکگرتوو بوایە. ڕەنگە ئێستا دۆخە زۆر جیاواز بوایە. هەوەها سەیری هەمان سەرچاوە ڕەفیق حیلمی لە ب3،ل9 بکەن بۆ زانیار زیاتر.

شێخ مەحمود ئەوەی باش زانیوە کە بەریتانیەکان ئەتوانن دەوڵەتێک بۆکورد لەسەرخاکی خۆیان دابمەزرێنێت.کەدکتۆر سەباح غالب دەڵێت: بەریتانیا تاکە دەوڵەتێکە مافی ئەوەی هەیەو دەسەڵاتی ئەوەی هەیە کە دەسەڵات بۆ کورد دروست بکا، واتەدەوڵەتی سەربەخۆ.

بەڵام ئایا گەر بەریتانیای گەورە مەبەستی بوایە دەوڵەتی کورد دروست بکات  بۆچی مەلیک فەیسەڵ لەسوریاوە دێنن بۆ عێراق و پاشایەک بۆ عێراق دادەنێن و دەوڵەتێک درووست دەکەن بۆعێراقی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی کەکوردستانیش بەشێک بوو لەوعێراقە و لە دەوڵەتی عوسمانی مەگەر مەبەستیان نە بووبێ کە بۆ عەرەبەکان. وەک سیاسەت مەدار مەلا بەختیار لە5/9/2021 لە کۆنفراسێکدا بەناوی (بەیەکەوە بەرەو بزوتنەوەی ڕوناکبیری و ڕۆشنگەری هاوچەرخ دەڵێت: غەدر دەکەن ئەوانەی باسی شێخ مەحمود بکەن کە بەریتانیەکان نەیان ویستووە حکومەتی کوردی دابمەزرێنن وەکو چۆن بۆ حجاز دایان مەزراندو هەروەها فەیسەڵیان ئیستراد (هاوردە) کرد بۆ عێراق و عێراقیان دامەزراند و سەریان خست)واتە دەیان توانی بۆ کوردو شێخ مەحمودیش ئەوەبکەن بیان ویستایە. بەریتانیەکان هەر لە سەرەتاوە ئەوەیان بڵاو کردەوە  کەهەموو ئەو وڵاتانە ئازادبکەن کە کەوتوونەتە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی گەورەی عوسمانلی و هەموو نەتەوەو گەڵان ببنە خاوەنی دەوڵەتی خۆیان. بەڵام ئەوان لەپێش شەڕی جیهانی گەوردا ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانیان لەنێوان خۆیاندا دابەشکردبوو کەنەوت هۆکاری سەرەکی ئەم دەوڵەتانە بوو بۆ داگیرکاریەکانیان،لەۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کوردستان بەتایبەت.بەڵام پەیوەندی عەقڵانی کورد بە تێگەیشتن لەو بڕیارو پەیوەندیانەی بەریتانیا کە لەبنەڕەتدا ئەوان وێنەیان کێشا بێت چی دەگەیەنێت ئەگەر کورد بەرهەڵستی کردبن یان نا.هەرچەندە بەرهەڵستاکاری شێخ مەحمود بەجیهانی ڕاگەیاند کە کورد هەیەو پێویستە ئازاد بێت.باشە ئەگەر  شێخ مەحمود بە داواکانی بەریتانیا بەرامبەر بەپارە و سەرمایە ڕازی بوایە ئیستا چی دەوترا بەشێخ مەحمود .ئایا ئەو سەردارە دەبوو کە هەموومان شانازی پێوە دەکەین.بێگومان شێخ مەحمود بەهاتنی  ئینگلیزەکان ڕازی بوو نامەی ناردوو هاتنە سلێمانی مێجەر نوئێل وەک کاربەدەستی سیاسی بەریتانیا ڕایگەیاند کورد ئازادە.دەبێت بگات بە مافەکانی خۆی.بەڵام بەریتانیا نێتی ئەوەی نەبوو تەنها ویستیان بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی خۆیان ،شێخ مەحمود وەک حوکمدار،جێ بەجێ کاری بڕیاری ئەوان بێت.وەک ئەوەی ئەوان دەیان وویست.بەڵام شێخ مەحمود زوو درکی بەوەکرد ئەوان تەنها شێخ مەحمودیان بۆ ئەوە دەوێت کە کۆیلەی ئەوان و زمان حاڵیان بێت.لەدوای ماوەیەک نێتی بەریتانیەکان دەرکەوت بەتایبەت دوای لادانی نوئێڵ و هێنانی سۆن بۆ سلێمانی.بەو هەموو ڕق و کینەیەوە کە لەدڵیدا بوو دژی خەڵکی کوردستان.مێجەر سۆن،یان بەریتانیەکان لەدوای شەڕی بازیان هەرچیان کرد لە سلێمانی بۆ هێمن کردنەوەی دانیشتوان کردیان.بەڵام خەڵکی شار هەر هێمن نەبوون،هەتا کارگەیشتە ئەوەی کەدانیشتوانی کوردستان چیان دەویست بۆیان بکەن کە هێنانەوەی شێخ مەحمود بوو بەتایبەت لەم ماوەیەدا ئێنگلیز ویستیان بۆ ئارامی ناوچەکە کارمەندانی کورد دابنێن بەتایبەت دانانی قائیمەقامی سلێمانی و بەڕێوبەر ناحیەکانیان دانا لە کورد،بەڵام ئەمانە سودیان نەبوو،بەتایبەت دوای دروست بوونی کۆمەڵەکان و دروستکردنیان لە لایەن هەوڵەکانی (جه‌مال عیرفان) لە سلێمانیدا.

چیم دی لەب1،دا ل62-63دا دەڵێت:

جه‌مال عیرفان: جا بۆ بەڕێو بردن و دامەزراندنی، پرۆغرام، یەکخستنی ئەم کۆمەڵانەی خستە سەر شان و بیری خۆی هەرگیز ماوەی ئەوەی نەدا بزانرێت و بناسرێ

جمال زۆر بەژیرانە بزوتنەوە نەیئەویست بێجگە لە ڕوخاندنی دەرگاكەی مێجرسۆن ئەو دەربارەی دروستكردنی حكومەتی كۆمەڵانە بەهیچی تروە خۆیان خەریك بكەن.

 سلێمانی هەمان سەرچاوە چیم دی  لەلاپەڕەی55_56دا دەڵێت: لە ڕۆژنامەی برایەتی لەژمارە (15ڕۆژی26/7/1967)م خوێندەوە. لەباسی "كورد لە مێژوو لە یاداشتەكەی "مس بیل"م بی نی: ئەمە ڕاستەكەیەتی:

1- مێجەر نوئل بەدەستێك پێخەفەوە هاتە سلێمانی.زۆر كەم مایەوە.گرینهاوس كەهاتەجێگای وڵاتی پڕ كرد لە هەرچی و پەرچی بێگانە.بەهەڵەدا چووە:[لێرەدا یان لە چاپدا یان ئەحمەد خواجەش بەهەڵەدا چووە لە"گرینهاوس و مێجەر سۆن"دامێجەر سۆن دێتە شوێنی نوئل و هەرچی خودا پێی ناخۆشە دەیكات.سەیری هەمان "سەرچاوە چیم دی لاپەڕە 34 بكەن."

2- حكومەتی بەریتانیا شێخ مەحمودی كرد بە حكمدار نەك نوئل كەڕابەر بوو لەگەڵ ئەوەدا كە وڵسن خۆی دەڵێت سەدی80لە كورد لەگەڵ شێخ مەحمودە. لەگەڵ نوئل میس بیل بەهەرسێكیان كەوتنە دوژمنایەتی شێخ مەحمود و هەرەس پێهێنانی هیوای كورد.

3- سەرەك عەشرەتەكان بێجگە لەشێخ مەحمود نەنوئل و نەمس بیل و نە ئینگیزیان نە ئەناسی.

4- موڤفی كورد تەنیا لەڕانیە شێخ امین سندۆڵان و لەهەڵەبجە حامد بەگ قائیمقام بوون.

5- لە پاش عوسمانیەكانەوە تاگرتنی شێخ مەحمود( مەبەستی یەخسیر كردنی لە شەڕی بازیان) ئاسایش لە ئەستۆی [شێخ محمود]دا بوو كەس دەس درێژی نەكردووە و هەموو كەس،چەهەژار،چە خاوەن دارایی وەكوو یەك بێ ترس و بیم ژیاون.بەڵام ،لە بەشی دوایی،فەرمانڕەوایی ئینگلز،مێجەرسۆن ئاسایش و یاسایان بەسەرنجە وە دەخوێندەوەد.سەباح دەڵێت:(خەڵکی کورد وەڕسن لەتورک و لەداگیرکردن).بۆ ئەمە ڕوداوەکانی  موسڵ لەسەرەتای ژیانی شێخ مەحمود یەکێکە لەو کارە ساتانەی شێخ مەحمود هەرگیز بیری نەچووە کەچۆن باوک و براو کەس و کاریان وەک کارەساتی کەربەلا لێکردن کەزۆر سەرچاوە بەوناوەوە باسیان کردوە ئەوەندە جەرگ بڕ بوو.

بەڵام شێخ مەحمود هیچ درێغی نەکرد لەوەی کە نامەی نارد بۆ ئینگلیزەکان.هەروەها ئەنجامی ئەو نامەیە گرتنی شێخ مەحمود بوو لە کاتی گەڕانەوەی لەشکری بەریتانیا لە کەرکوک.نامەکە دەکەوێتە دەستی تورکەکان دواجار بڕیاری لەسێدارە دانی دەرکرا.

هەمان سەرچاوەچیم دی لە ب1،ب1دا لە لاپەڕە 18-19دا دەڵێت: بۆ ئەوەی جارێکی تر دوچاری جەنگی تازە نەیەینەوە شێخ مەحمود دوونامەی(نارد):

1- بۆ حاكمی عێراق.

2- بۆ فه‌رمانده‌ی گشتی له‌ كه‌ركوك.

یەکەم: بەهۆی سەید حسن ئاغاوە لەکفری.

دووەم: بەهۆی عبداللە صافی یعقوبی وە لە کرکوک.لە نامەکاندا دەڵێت:-

چەرخی گەردوون ئیوەی بە سەرکەوتووی گەیاندە نیشتیمانی کورد،کە کوردستانە.لە عوسمانیەکان،

کورد هیچ بەهرەیەکی وەرنەگرت

ئەزانن کە بەهەزاران ساڵە ئەم خاکە نیشتیمانی کوردە.لە ئادەمیزاد پەروەریتان ئومێد ئەکەین کە ئێوە حەقی کورد بدەن.ازادی وسەربەستی لەکوردستاندا بڵاو بکەنەوە و ماوەی ئەوەنەدەن کە کورد بە چەک داوای حەقی خۆی بکات و بیسێنێت.[1918]...

واڕێکەوت لە پاش بەجێ هێشتن.دووبارە گەڕانەوە بۆ کەرکوک عبدوللە صافی.نامەکەی لای عبدوڵلا صافی دەکەوێتە دەستی تورکەکان ...تورکەکان دەست بەجێ فەرمانیان دا بە سوپاکەیان لە سلێمانی.بەفێڵ شێخ مەحمودیان گرت و بردیان بۆ کەرکوک-موصڵ، بڕیاری خنکاندنیان دا.

لەم بارەیەوە رفیق حلمی لە یاداشتدا،ب1.لەپەڕە(51-52)دا دەڵێت:

شێخ مەحمود لەگەڵ تورکەکان بەتەواوی تێک چووبوو وهیوای هیچی پێیان نەمابوو.لەبەر ئەوە ویستی کەپێش گەیشتنی ئینگلیزەکان بەسلێمانی لە کات و لەهەل کەڵک وەرگرێ ودوای ئەوە کە لەگەڵ پیاوە ناسراوەکانی  ئەو دەمەی (سێمانی)دا پێک هات، نامەیەکی بەدزیەوە ناردە کەرکوک بۆ (ویلسن)و گەورەی هێزەکانی ئینگلیز.لەم نامەیەدا داوای ئەوەی لێ ئەکردن کە بڕیار بدەن دامەزراندنی کورد لەناوچەی سلێمانی لەگەڵ هەندێ قەول وبڕری ترو (امتیازات).خۆشی واتە (شێخ محمود) بڕیاری ئەوەی دا کە بەناوی ئینگلیزەکانەوە و لەژێر چاودێری ئەواندا سەرەکی ئەم حکومەتە بکا.(ویلسون)وەڵامی ئەداتەوەو خەریک ئەبێ کەلەم لایەنەوە(بەیان)ێک بڵاو بکاتەوە.دەتوانن بۆ زانیاری زیاتر سەیری(Loyaltis Mecoptamia Voleume11-1919 A personal Aecord.By Sir Arnold T. Wilson٫M.P)بکەن. لەم حەلەداو دوای بەجێ هێشتنی کرکوک بەچەند ڕۆژێک لەشکری تورک گەڕایەوە کرکوک.باسی نامەکەی (شێخ محمود)کە...ئەگا بەسەر لەشکری تورکەکان.لەسەر ئەمە ڕاسپێری ئەدا بە"مصطفی بەگی"قائمقامی عسکەری وسەرکردەی لەشکری تورک لەسلێمانی.مصطفی بەگ بەفێڵ وبیانووی هەندێ باس و تەکبیرەوە"شێخ محمود"ی داواکردە لای خۆی دەس بەجێ گرتی و لەژێر چاودێری هێزێکی گەورەدا ناردیە(کەرکوک)شێخ محمود لەوێ خرایە بەندیخانەوەو لەدوای محاکەمەیەکی عەسکەری سەرزاری و لەسەر ڕاسپێری تایبەتی سەرلەشکری گشتی هەموو هێزەکانی دەوڵەتی عوسمانی لەعێراق، بەخنکاندن مەحکوم کرا. بۆزانیاری زیاتر هەمان سەرچاوە 52- 53 بکەن.

٭د.سەباح دەڵێت: (دەبێت کوردیش  هێند عاقڵ بێ هێند تێگەیشتوو هێند شارەزا بێ بەمە ڕازی بێت ئەگەر ڕازی نەبێت پێم وایە دەبێتە هەڵەیەکی گەورەی مێژوویی).باشە دوای ئەوەی شێخ مەحمود ڕازی بوو بەڵام پەیتا پەیتا دەیان وویست پەشیمان ببنەوە تا کار گەیشتە بێ سەبری شێخ مەحمود و دەرکردنی بەریتانییەکان.بۆ پەشیمان بوونەوە؟کە ئەمە پرسیارێکە ڕەنگە پێشتر گران بووبێت بەڵام ئێستا وەڵامی ئاسانە.ئەم هەموو ساڵە وا زیاترە لە 32 ساڵ بۆ زلهێزەکان لەکوردستانن بۆ نەیان توانی دەوڵەتێک بەناوی  کوردەوە  لەکوردستانی باشوور دابمەزرێنن.کەوەڵامی ئاسانە،ئەویش نەویستنە،چونکە لە جیۆپۆلەتیکی سیاسەتدا لەم ناوچەیەدا کورد دانراوە بەڵام  ئەوان بەرژەوەندیان لەگەڵ تورک و عەرەب ڕەنگە فارسەکانیشدا بێت کورد تەنها  یاریکەری ساحەکە بێت بۆ گەشتن بە ئامانجی ئەوان.خۆ دوای ئەم هەموو ساڵە کورد تا ئەو پەڕی لەگەڵ ئەمریکاو هێزەکانیدا خەریکی هاو پەیمانیە ئەنجام هێشتا دیارو ڕون نییە.

ئەوەشمان پێویستە لێرەدا  بڵین حوسێنی مەدەنی: کوردستان وئستراتیژی دەوڵەتان،ب1،ل326-327دا دەڵێت:شێخ عەبدولقادری نەهری کاتێک لەو وەزعە ناسکە سیاسیەی کە شێخ مەحمود تێیدا دەژیا،ئاگادار کرا بە(احمدتقیدا)پەیامێکی بۆ(شێخ مەحمود)ی نارد:(من [شێخ عبدولقادری نەهری]دەزانم ئینگلسی یەکان حکومەتێکی کاتیان بەسەرۆکایەتی ئەو پێکهێناوە بەڵێنی دامەزراندنی حکومەتی کوردستانیشیان داوە بەئێمە،بەڵام وەکو و بیستوومە ئێستا لەگەڵ شێخ مەحمود باش نین بەم حاڵە تکا لەشێخ مەحمود دەکەم چەندی لەتوانایدایە مودارایان لەگەڵدا بکاو لەگەڵیان تێک نەدا،تاکوو بزانین دەربارەی کوردستان چ جۆرە بڕیارێک دەدەن).شێخ مەحمودیش لە وەڵامی  ئەو پەیامەدا بە ئەحمەد تەقی گوتبوو:من لایەنگری ئەوەم ئیدارەیان لەگەڵ بکەم بەڵام ئەوان شەڕم پێ دەفرۆشن وهەوڵ بۆ نزمی و بێ دەسەڵاتیم دەدەن.

شێخ مەحمود بەتەواوی لەئینگلیس جاڕز ببوو کەوتە بیری ئەوە نوێنەرێکی خۆی بنێرێتە تاران،لەوێ سکاڵای خۆی بەرامبەر کردەوە چەوت وناڕەواکانی بریتانیا لە کوردستان بەباڵوێزی دەوڵەتە خاریجی یەکان ڕابگەیەنێ.بەڵام (ئەحمەد تەقی )کەئینسانێکی سیاسی  زرنگ بوو بە (شێخ مەحمودی)گووت قوربان تاران وئیستانبوڵ وهەموو جیهان لەژێر دەسەڵاتی ئینگلیس دان،باوەڕ ناکەم سکاڵاکەهیچی لێ شین بێتەوە.هەر بۆ زانیاری زیاتر سەیری ڕەمزی قەزاز:بزوتنەوەی ڕۆشنبیری کوردل130-131بکەن.لێرەدا  سەیری بەڵگە نامەکانی بەریتانیا 1918-1924دەکەین کە(بروسکە عەبدول):لە ئینگلیزییەوە کردوویەتی بە کوردی لەبەرگی یەکەم لاپەڕەی 175دا بکەین کەدەڵێت: یاداشتی جاڕنامەی ژمارە 43ڕۆژی8ی کانونی یەکەم،لەلایەن مەیجەر ئیدوارد نۆێلی ئەفسەری سیاسی سلێمانیەوە بۆ یادەوەری ئەفسەری کفری وکەرکوک و ئاڵتوون کۆپری.لەیادمەبەهاری ڕابردوو ئێمە ئامادە بووین شێخ مەحمود وەک نوێنەرێکی بریتانی لەسلێمانی دابنێین،نامەیەکیش بەومەبەستە نوسراو نێردرا بەڵام لەکۆتایی ساتدا هەڵوەشێنرایەوە. من ئاگاداری هەموو ئەو هۆکارانە بووم کەبوونە هۆی ئەم بڕیارە.بەڵام پێم وایە کە ئێمە بەجۆرێک تەماشای کاریگەری شێخ مەحمودمان دەکرد کەبەس بێت بۆ دڵنیای.بەگەشتنم بۆ ئێرە هەوڵمدا چەند لە توانادا بێت بە کراوەیی بمێنمەوە،چەند ڕۆژێکی نەخایەند کە بڕیارمدا ئەو پێشنیارە جێ بەجێ بکەم کەبەهاری ڕابردوو،گەشتبۆوە بەگوێی شێخ.

بەریتانیەکان ئەوەیان دەزانی کە شێخ مەحمود دەسەڵاتێکی زۆری هەیە لەناوچەکەدا دیارە بەو شێوەیە بێت تەنها بەهێورکردنەوەو هێواش بوونەوەی شۆڕش بە شێخ مەحمود ڕازی بوون بۆیە دوای دەرک کردن شێخ مەحمود گورزی تۆڵەی لێوەشاندن و دواتر لەدەبەندی بازیان بەرانبەر بەگەورەترین  هێزو براوەی جەنگی جیهانی ڕاوەستاوە بەجیهانی گووت، کورد دەجەنگێ بۆ ئازادی ئەگەر بشمرن. چونکە هەڵبژردەی تری نیە.شێخ مەحمود ئەوەشی دەزانی کەبەریتانیەکان دەیانەوێ بەزۆر کورد بلکێنن بەعێراقەوە.چونک لەبنەڕەتدا ئەوان درێژە پێدەری بیری خۆیان بوون واتە  دابەشکردنەکەی نێوان فەرەنساو بەریتانیا کە مەبەستیان بەشکردنی خاکی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی بوو.

٭د.سەباح: دەڵێت: (قوربان ئەوە خۆت ئەوە حکومەتان کەبۆت دروستکراوە جانا من جەنابتانم کردووە بە حوکمدار من جەنابتم کردووە بەنوێنەری بەریتانیا.جا لە ئێستاوە من تەنها لەخزمەت جەنابتام من ئەفسەرێک و ڕاوێژ کارێکم  جەنابتان هەرکارو فەرمایشتێکتان هەبێ من بەسەر چاو من لەخزمەتام  بەڵام جەنابیشت ئەوەت لەبیر نەچێ هەمیشە ئەوەت لەبیر بێ جەنابت نوێنەری ئێمەی).

٭باشە ئەمە حوکمدایە یان کۆیلایەتی چۆن کەسێکی وەک شێخ مەحمود ئەوە قبوڵدەکات کە ژێر دەست و خزمەتکار بێت بۆ بەرژەوەندیەکی نادیار ،بەڵام بیرمان نەچێ کە شێ خۆی ناردی تا ئینگلیز شتێک بۆ کوردبکات هەتا ئەگەر شوانێک بکات بەمەلیک نەک شێخ مەحمود تەنها ئەگەر بەڕاست بیانەوێ شتێک بکەن.شێخ مەحمود حوکومەتی کوردی دەویست نەک نوێنەرایەتی.کە ئەمەش خۆی وەڵامێکی جوانە و ڕاستە.وەشێخ ئەمانەشی سەرەتا قبوڵ کرد،بەڵام  دواتر نەیتوانی بۆ بەرژەوەندی خۆی گەلەکەی بکاتە قوربانی ئەوەی  پێویست بوو کردی.چونکە دەبێت ئەوە بزانین کەدەسەڵات وکاریگەری شێخ مەحمود لەوکاتدا چۆن بووە. هەمان سەرچاوە: کورد لە بەڵگە نامە نهێنییەکانی بەریتانیادا 1918-1924،لەهەمان لاپەڕەدا 175-176دەڵێت:ئەو دەسەڵات و کاریگەریەی شێخ مەحمود لەم ناوچەیەدا هەیەتی بەباشی درکی پێدەکرێت.پێش جەنگ هیچ بەشێکی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی وەک ناوچەی لێمانی ئاژاوەو پاشا گەردانی تێدا نەبووە.بزوێنەری سەرەکی هەموو ئەم بێزارییانە بەهاوکاری خزم و شوێنکەوتوانی،کەتاقمێک بوون بەناوچەکەدا بڵاو ببونەوە،شێخ مەحمود بووە.

لێرەدا قابیلیەتێکی سروشتی هەیە کەئەو کاریگەرییەی لەلایەن ئەوەوە پەیڕەو دەکرا بەزیان بەخش ناوببرێت بەڵام ئەگەر لەیادمان بێت کە سیاسەتی تورکەکان چۆن بووە.ئەوا پاساوێکی باش لەبەر دەستدایە کە چالاکییەکانی شێخ وەک دەربڕینی شۆڕشێکی سروشتی کۆمەڵە کەسێکی ستەم لێکراو تەماشا بکرێت.بەڵام جگە لە هەر پرسێکی نیشاندانی خێزانی شێخ،ئەوپرسەی لێرەدا ڕووبەڕوومان دەبێتەوە بەشێوەیەکی بنچینەیی یەکێک لە سیاسەتە کردارییەکان.کاریگەری شێخ مەحمود بوونی هەیە پێدەچێت لەپێشوو تریش بەهێز تر بێت.جگە لە هەموو ئەو هاوکاری و یارمەتییەی کەلە ئێستا بۆی دەستەبەرکردوین.

پێدەچێت پێویست بکات سەربازگەیەکی بەهێز پێک بهێنرێت.کەئەمەش بەبیروڕای من بابەتێکە کەحکومەتە بریتانیەکەی شای شکۆمەند بەتەواوەتی لەدژیەتی.هەروەها لەڕووی بۆ چوونی سیاسیشەوە پێویستە ئاشتی بەبێ هاوکاریی سەربازە بەریتانیەکان لەم ناوچانەدا بپارێزرێت.(ئەم بۆ چوونەی لێرەدا ئەوپەڕی سەلماندنی تواناو هێزو پێگەی شێخ مەحمود وخزمەکانێتی لێرەدا ئاماژە بەخزمەکانی بەرزنجە دەکەین کە حەق ئامۆزای شێخ مەحمودن تائەوپەڕی پشتیوانی دەکەن.

کەهێزێکی دیاریان پێکهێناوەو شێخ مەحمود لەو پەڕی هێزو توانادا دەردەخەن.بۆیە ئەم توانایە بەلای بەریتانیاوە نادروستەو تائەوپەڕی شا دژیەتی کەشێخ مەحمود بەتەواوی لەم ناوچەیەدا ئازاد بێت و بەرژەوەندی بەریتانیا ئەو بپارێزێت بەبێ سەربازی توورک واتە ئازادی بدرێت بەگەلی کورد).

هەمان سەرچاوە کورد لەبەڵگە نامە نهێنییەکانی بەریتانیا 1918_1924 ل176دا دەڵێت:بەهەمان شێوە بەیاننامە نوێکەی ئەنگلۆ فرنسا ئێمە ئامانجمان پێکهێنانی کوردستانێکی سەربەخۆیە لەژێر چاودێری بەریتانیادا.بەڵام بەهۆی بارودۆخی دواکەوتوو وگەشەنەسەندوی ناوچەکەوە و نەبوونی ئامرازی پەیوەندی کردن و ئەو ناکۆکییەی لەنێوان هۆزەکاندا هەیە،ناچار بووین لەچەند بنکەیەکەوە کار بکەین و هەوڵبدەین حاڵەتی ئاسایسش و یەکڕیزی پێکبهێنین.بەشێوەیەکی ئاشکرا ناگونجێت کە هانی تورکە لۆکاڵیەکان بدەین کە بەجۆرێک مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆخانەدا بکەین کەتەواوکەری بەشەکانی ئیدارە گشتیەکانمان نین لە میزۆپۆتامیاو سەرباری ئەمەش بۆ مەبەستی سیاسەتێکی فراوانتر ئێمە بەتایبەتی خوازیارین کەهانی تورکە لۆکاڵیەکان بدەین کەبۆ بیروڕاو ئامۆژگاری وەک تەنها سەرچاوە سەیری میزۆپۆتامیا بکەین.هەروەها ئەگەری هەرپەیوەندیەک لەگەڵ دەوڵەتێکی عەرەبی بۆ سەلماندنی دوورە پەرێزییە لەلایەن بەشێکی بەرچاوی  ناسیۆنالیستەدیارەکان و هۆزە شاخاوییەکانەوە.

لیرەدا بە ئاشکرا ئەوبارو دۆخەی کە گەشەی نەکردووە، مەبەست گەشەی ڕۆسنبیری و کۆمەڵایەتی و تەنانەت ئابوری و زۆر چەمکی تری کۆمەڵگەی کوردی،کەهۆکارەکەش ئەو هەموو جەنگە بووە کە بەردەوام بەرۆکی ئێمەی کوردو کوردستانی گرتووە،

بۆیە ڕاستیە کۆمەڵگەی ئێمە کۆمەڵگەیەکی دواکەوتوو بوو بەرامبەر بە کۆمەڵگە کانی تر لەڕووی خوێندەوارییەوە بەتایبەت.چونکەتا ئەودەم ئەوەی هەبوو تەنها لەڕێگەی خوێندنگە ئایینییەکانەوە  بوو خەڵکێکی کەم خوێندەوار بووە، کۆمەڵێکیش توانیویانە بچنە ئەستەمبوڵ وبەغداد بۆخوێندن.وەکو لەڕاستیشدا هێشتا کاریگەری هۆزو ئایین کاریگەرییەکی هێندە توند بووە لەسەری،کاری کردۆتە سەر ئەوەی کەیەکبوون و یەک دەنگی زۆر ئاسان نەبووە).هەمان سەرچاوە لە بەڵگە نامە نهێنییەکانی بەریتانیادا 1918-1924دا لەلاپەڕە 176-177دا دەڵێت تەنها بەشێکی کەمی ئەندامە زۆر ڕۆشنبیرەکانی کۆمەڵگە هەن کە بۆ چوونی گونجاویان هەیەسەبارەت بەوەی کە پەیوەندی لەکەڵ بەغدا بەهێزترین دڵنیاییە بۆ بەرەو پێش چوون و گەشە سەندن کەتاکە بنەمای ئۆتۆنۆمی و مافیچارەی خۆ نوسینە.

لەم هەل و مەرجانەدا ناچار بووین کە داخوازی زۆرێک بێهیوا بکەین و لە قیلکردنی سەرکردەکاندا بەگشتی بۆ پەسەند کردنی ماوەیەکی زۆر لەفێرکاری تاقیکردنەوە،ئەرکەکەمان بەو جۆرەوە ئاسان نەبووە.هەر بۆیە دەبێت بەتەواوەتی ئاگای هەبێت لەوەیکەپێویستە بەهەموو نرخێک،تەنانەت لەسەر حسابی درێژکردنەوەی خواستەکانمان و پشتگیریکردنی ئەو تاکانەی کەشێوازی کارکردنیان بەگشتی لەگەڵ بیرو ڕای بریتانیا سەبارەت بەداد پەروەری و مامەڵەی گونجاو یەکناگرێتەوە،ڕێگری لەسەرهەڵدانی پاشا گەردانی و دژایەتیکردن بکرێت.

هەروەها هەمان سەرچاوە ەلاپەڕەی١٧٧دا دەڵێت:من ئاگادار نیم لەوەی کە ئایا لەناوچەکاندا جموجوڵی نەتەوەیی بەهێز بەرەو مافی چارەی خۆ نوسین و سەربەخۆیی هەبێت لێرە جموجوڵی لەو جۆرە بوونی هەیەو دەبێت لەڕێگەی وەبیر هێنانەوەی بەردەوامەوە لەژێر چاودێریدا بێت بەوەی کە ئەگەر حکومەتە بریتانیەکەی شای شکۆمەند ڕەزامەند بوو بەرپسیارێتی کوردستان لەجێبەجێکردنی ئەو ڕێسایانەی لەبەیانمامەی ئەنگلۆ-فڕەنسادا دانراون،بگرێتە ئەستۆ،ئەوا بەو نیازە دەیکات کە خەڵک و ئەوانیشی وەک سەرکردە هەڵیدەبژێرن.............

٭د.سەباح دەربارەی سوپاو دامەزراندنی دەڵێت:(ئەوەی کە تەمەنای چی پێ دەڵێن من چونکە سەربازی و شتی وام نەکردووە تەمای عەسکەری تەچیە پێی ئەڵێن چی وەسوێندی سەربازی هەمووی لەخزمەتی شێخ مەحمودا سوێندی سەربازی  بۆ دەخۆن).

بۆوەڵامی ئەمە سەیری لاپەڕەی 425م. ڕهاوار ب1دەکەین: دەڵێت:

ئینگلیزەکان لەو ڕۆژانەدا کەهەموو ژمارەی بوونیان لەکوردستاندا لەژمارەی پەنجەی دەست تێ پەڕی نەکردبوو،لەوڕۆژانەدا پێویستیان بەهێزێکی کوردی هەبوو(کەبەناوی هێزی لیڤی کوردی)یەوە مەشقیان پێ کردن بۆ ئەوەی بەهۆی ئەو هێزەوە ڕێگە لەهاتنەوەی  تورک بگیرێت بۆ ناوچەکە.بێگومان بوونی هێزێکی برسی و ڕووت وقووت چی دادێکیان ئەداو چۆن بەرگەی هێزی توورکی ئەگرێت بۆیە تێرکردنی ئەو هێزەش بەشێک بووە لەو خواردن و پارە ڕشتنەی لەو ڕۆژانەدا خەریکی بوون.ڕەنگە ئەمە هیچ گفتوو گۆیەک هەڵنەگرێ جگەلەوە کە چیم دی لەب1،ل39دا دەڵێت:21مایس(1919)جەنگی کوردو ئینگلیزدا...لەبناری گۆیژە سوارەو پیادەی لیڤی بەرامبەر بەمەحمودخانی  دزڵی و لەشکری هەورامی ویستا،تانزیکەی ئێوارە جەنگ درێژەی بەست سوپای لیڤی لەوە زیاتر خۆ گیری پێ نەکرا گەڕانەوە و خۆیان گەیاندە بەدیوانی حوکمدار.سوارەو پیادەچەکیان دانا:وتیان کورد کورد ناکوژێت.جەمال عیرفان لەگەڵ سوارەکە گەڕایەوە بەڵام ڕەزابەگ بەنزیکەی سەد چەکدارێکی پیادەوە مایەوە.تانیوەی شەو ئەجەنگا.گیراو هێنرایەوە...

ئەمە ئەو لەشکرەبوو کە دامەزرابوو بۆ پارێزگاری شێخ مەحمودو کورد.....

م.ڕهاوار هەر لەب1ل424-425دا دەرباربارەی بوژانەوەی هەژارانیش دەڵێت: (ویڵسن دەڵێت:لە سەرەتادا هەوڵماندا خەڵک ببوژێنینەوە لەو گرانی وبرسییەتیەی ئەو ڕۆژانە ڕزگاریان بکەین....) هەر لەهەمان لپەڕەدا م.ڕ هاوار بۆئەمە دەڵێت:بەڵێ ڕاستە ئینگلیز ئەو تەقەلایەی دا ئەنجامەکەشی ئەگەرچی خەڵکی ڕەش و ڕووت سودیان لێ وەرگرت،بەڵام لام وایە ئەوەشی هەر لەبەرخاتری چاوی کاڵی کورد نەبوە بەڵکو حسابێکی دووروو درێژ تیادابوە،یەکەم :بۆئەوەی خۆی لەناو کوردا بچەسپێنێت تێیان بگەیەنێت کەتاقە هێزێکە پاڵپشتی کورد بکاو هەرکاتێک دەتی لێکێشایەوە  برسێتی وگرانی جارێکی تر ڕووی تێ دەکاتەوە.دووەم:بەهۆی ئەو پارە ڕشتنەوە کەبەپێی نەخشەیەک کێشابووی توانی دەس نیشانی ئەو سەرۆک عەشرەتانە بکا کە ئەتوانرێ هەمیشە بەخەڵات و بەرات بەلای خۆیا دایان بشکێنێ و ئەگەر ویسترا بەئاسانی و لەکاتی خۆیدا لەشێخ مەحمودیان بپچڕێنێت. بۆزانیاری زیاتر سەیری م.ڕهاوار ل 425بکەن.

٭دکتۆر سەباح دەڵێت: واتە (نوئێڵ وتویەتی)ئەوجا ڕێگەم بدە قوربان من دەچم  بۆناوچەکانی کوردستان بۆ ئەوەی ناوچەکان و عەشیرەت و تیرەو خەڵکە شارەزایەکان بخەمەسەر پایتەختی کوردستان کەسلێمانیە. بۆ وەڵامی ئەمەش سەیری لاپەڕەی421-423م.ڕهاوار ب1دەکەین دەڵێت:لەکۆتایی مانگی دیسەمبەری ساڵی 1918دا نوئێل سلێمانی بەجێ هێشت و چوو بۆ ئەو گەشتەی کەبڕیار درابوو لەناوچەکانی خواروی کوردستاندا بیکات،بەڵام دوای چەند هەفتەیەک گەڕایەوە بۆسلێمانی.کە هاتەوە تەماشای کرد شێخ مەحمود لەوماوەیەدا بە ئارەزووی خۆی کاروباری بردووە بەڕێوە.وڵسن دوای گەڕانەوەی نوئێل بۆ سلێمانی بەئاشکرا خواست و مەبەستی ڕاستەقینەی حکومەتەکەی بەرامبەر دواڕۆژی خواروی کوردستان دەر ئەبڕێت(کە جارێکی تریش ئەمە دەری دەخات کە ئەو گەشتەی نوئێل بەناوچەکەدا بۆ ئەوە نەبوە کەپاڵپشتی بۆ شێخ مەحمود پەیدا بکات)وەدەڵێت:لەبارەی جیۆپۆلەتیکی و بازرگانییەوە ئەوەمان خستە بەرچاو کەپێویستە کوردستانی خوارو بەشێک بێت لە میسۆپۆتامیا،چونکە تاقە بازاڕێکی سەرەکی بۆ کوردستان بریتی بوو لە بازاڕی موسڵ و بەغدا و تاقە ڕێەیەکی هاتوو چۆ لە کوردستانەوە ئەبوایە بەخاکی میسۆپۆتامیادا بڕۆشتایە)وردە وردە ئەم ڕاستایانە بۆ زۆر کەس ڕوون بۆوە ژمارەیەکی کەم لە کوردەکانیش لەو ڕاستییە گەشتن کە پێویستە تەنها ئۆتۆنۆمییەک لەو ناوچەیەدا لەناو چوارچێوەی حکومەتێکی عێراقیدا پێک بێت هەتا ئەوکاتەی ئەو حکومەتە لەژێر چاودری بەریتانیادا دەبێت،زۆربەی سەرۆک عەشیرەتەکان لەلایان ڕوون بوو کە چوونە ژێر دەسەڵاتی هەمیشەیی حکومەتێکی عەرەبییەوە شتێکی ناڕەواو نابەجێ بوو.بەڵام ئەوەشیان ئەزانی کەسەربەخۆیی تەواو بۆ کورد هەمیشە ئەیان خاتە ژێر باری هێرش وڕەحمەتی دەوڵەتە دراوسێکانەوە.

کێش وپێوانەی قەوارەی بزوتنەوەی هەستی نەتەوایەتی کورد شتێکی ئاسان نەبوو.لەشوێنێکی وەکو سلێمانیدا ئەو هەستە زۆر بەهێزو توندو تیژ بوو ولایان وابوو وای بۆ چووبون کەحکومەتی خاوەن شکۆی بەریتانیا مەسئولییەتی ئەوەی گرتۆتە ئەستۆی خۆی کەحسابێک بۆ کوردستان بکاو سەرۆکەکانیان بەو پێیە ڕاوێژو  سەرنجەکانی ئێمەیان لێک دابۆوە و ئەوەیان کردبوو بەبناغەی بۆ چوونەکانیان لەو ڕوەوە.ئەوەی کەبەتەوای ئەو شتەی خسبووە مێشکیانەوە ئەوە بوو کەڕێکخراوەکانی هێزی لیڤی لەژێر ئیدارەی ئەفسەرە کوردەکاندا بوو،زمانی کوردیش کرابوو بەزمانی حکومەتەکەیان،یاساو فەرمان بەجۆرێک دەسکاری کرابوو لەگەڵ خوو و ڕەوشتی خەڵکدا ڕێک بکەون و باج کۆکردنەوە وای لێ کرابوو لەگەڵ تواناو ودەرامەتی خەڵکدا ڕێزی لێگیراو دان بەسەرۆکی عەشیرەتەکاندا نرا کە هەر یەکەیان دەسەڵاتی خۆی لەناو عەشرەتەکەیدا بەکار بهێنێت.لەڕاستیدا داننانی ئینگلیز بە یاسای عەشایری وبایەخدان بەسەرۆکی عەشیرەتەکان،چ کورد و چ عەرەب پرۆگرامێکی تایبەتی ئینگلیزەکان بوو و دەمێک بوو باسێکی تەواویان لەو ڕوەوە ئامادە کردبوو،کە باسەکەی مس بێڵ (عەشایرەکانی عیراق)یەکێک بووە لەوانە.جگە لەو هۆیانەی ئارنۆڵد وڵسنی حاکمی گشتی بەریتانیا بۆی چووبوو یەکە یەکە لەکتێبەکەیدا دەست نیشانی کردبوون کە ئەوانە ببونە هۆی ئەوەش کە کوردەکان حساب بۆ دواڕۆژی کورد وکوردستان لەسەر بناغەی حکومەتێکی کوردی سەر بەخۆ بکەن.گەلێ هۆی تریش هەبووە کەکورد لەو ڕۆژانەدا ئاگاداری بووە و دەوڵەتە گەورەکان بەدرۆ وبەڕاست دانیان پیادا نابوو وبڵاویان کردبۆوە وەکو مادە(12)ی چواردە مادەکەی وڵسنی سەرەک کۆماری ئەمریکا و ئەو بەیانەی کەلەنێوانی بەریتانیاو فرەنسەدا لە7/1/1919دا دەریان کردبوو لە لەندەن و پاریس وقاهیرە ونیۆیۆرک بڵاو کرابۆوە و لونگریک لەکتێبەکەیدا (irak from 1900-1950) ئینگلیزی چاپی لەندەن ساڵی 1953.دا دەتوانن بۆ زانیاری زیاتر سەیری بکەن. باسیکردووە دەڵێت: (مەبەستی  بەریتانیاو فەرەنسە لەو شەڕی جیهانیەی کەسوێند خۆران تیایدا ڕووبەڕووی ئەڵمانەکان بوونەوەو عوسمانلیش تیایدا بەشداری کرد ئەوە بوو کە ئەو میللەتانەی مافیان خورابوو مافی خۆیان بدرێتێ ببن بەخاوەن دەسەڵاتی خۆیان). بۆ زانیاری زیاتریش سه‌یری م. ڕ هاوار ب1 ل423 و دواتر بكه‌ن. 

بێگومان ئاشکرایەکە شێخ مەحمود وەڕس بووە و نەیتوانیوە لە بەرانەبەر ئەو درۆیانەی بەریتانیەکان لەوە زیاتر خۆی ڕاگرێت  کە ئیتر چیم دی لە ب1ل38دەڵێت: 21مایسی1919دەستیکرد بەشۆڕش هەموو گەلە ژێر دەستەکانی تێگەیاند کە ئادەمیزاد نابێت یەخسیر بێت بانگی ئازادی نەک بۆ کورد بۆ گەلانی ڕووی زەمین بڵاو کردەوە.

٭بەڵێ د.سەباح لەقسەکانیدا دەڵێت:(خەڵکی کورد دەیانەوێ سەربەرزبن خەڵکی کورد وەڕز بوون لەتورک و لە داگیرکردن)بەڵێ زۆر ڕاستە کوردم هەر لەوەو پێش لەژێر دەستی و بن دەستی سەفەوی و عوسمانیدا بەردەوام خاکەکەی جێی ململانێی  ئەوان بوو کورد زیانی بەردەکەوت نەوەکانمان دەکوژران و داهاتمان ئەوان دەیان برد. لەدوای میرنشینەکانی ودواتریش هەتا کار گەیشتە ئەوەی کەشێخ سەعیدی باوکی و  شێخ ئەحمەدی برایان شەهید کردو شێخ مەحمود خۆشی بەهەرا دەربازی بوو لە دەستی تورکەکان بەتایبەتی ئیتحادیەکان.

بەڵێ شێخ مەحمود خۆی نامەی ناردوو ئنگلیزەکان هاتنە سلێمانی بێ شەڕو بێ تەقە تورکەکان نێردرانەوەو ئەوەشی کەشێخ مەحمود دەیویست سەربەخۆیی کورد بوو کە بەریتانیای گەورە شتێکی بۆبکات جا ئەگەر مەلیکی کوردستان شوانێکیش بوایە نەک خودی شێخ مەحمود،شێخ قبوڵی بوو.بەڵێ ئەوەشی کە کرا لەودەمەدا ئەوەبوو کەشێخ مەحمود وەک رفیق حلمی لە یاداشدا لەب1ل65_66دەڵێت:تەنیا شتێکی باش کەبۆ کوردستان کرا ئەوەبوو کە (شێخ محمود)،(مەزبەتە)یەکی بەئەهالی وعەشایری ئەم هەرێمە مور کرد کە بەپێی ئەمە شریف پاشای کوردی دانیشتووی (پاریس)کرا بەنوێنەری کوردەکان لە (کۆنفراسی ئاشتی)دا بۆ داواکردنی حقوقی قەومی کورد.نوسین وڕێکخستنی (مەزبەتە)کە لە پێشەوە لەماڵی حوکمدار پێک هات.بێجگە لەحوکمدارو چەند ڕەئیس عەشرەتێکی ناودار هەندێ لە خوێندەوارە تێگەشتوەکان ومێجەر (نوئێل)وئینگلیزێکی تر لەوێ بوون...

من خۆم نووسەری(مەزبەتە)و(نامە)تایبەتی یەکە بووم کەنێردرا بۆشەریف پاشا ئەمانە بە ڕەشید کابانی/خەڵقی سلێمانی داو ،سەید ئەحمەد/ی بەرزنجی دا کە لە دورانی دوومی حوکمی شێخ مەحمود دا مودیری ئەمنی گشتی بوو)ڕەوانەی (پارس)کرا...ئەمیش جێی خۆی نەگرت و ئەنجامێکی نەبەخشی چونکە ئەم هەیئەتە نەیتوانی بچێتە (پارس)و( نامە)و (مەزبەتە)کە بە(شەریف) پاشا نەگەیشت. بۆزانیاری زیاتر سەیری یاداشت ب1بکەن.

بێگومان فەرەنسیەکان لێیان دەسێنن لەسوریاو نایەڵن بڕۆن و دەیان گێڕنەوه‌.

* سه‌رچاوه‌كان:

1- مه‌لا عه‌بدوڵڵا زێوه‌ر: گه‌نجینه‌ی مه‌ردان.

2- م. ر هاوار: شێخ مه‌حمود و ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی له‌ خوارووی كوردستان.

3- م. شێخ فوئاد به‌رزنجی: ڕۆڵی كاك ئه‌حمه‌دی شێخ له‌ مێژووی نوێی كورد دا.

4- ئه‌حمه‌د خواجه‌: ب1

5- ئیدمۆندز: (كرد ، ترك ، عرب).

6- عبدالرحمن ادریس البیاتی ((الشێخ محمود الحفید)).

7- د. كمال مظهر احمد: اضواء علی قضا دولیه‌ فی الشرق الاوسطو بغداد، 1978.

8- م. لازاریف: المسألة الكردیة 1891- 1917 ترجمة احمد اكبر، ط1،  ‌

سلیمانیة، 2021.

9- الدكتور كمال مظهر احمد: كردستان فی سنوات الحرب العالمیة الاولی.

10- پشكۆ حه‌مه‌ تاهیر عه‌بدولڕه‌حمان ئاخجه‌له‌ری : كه‌ركوك له‌ نێوان ساڵانی (1917- 1926)، چ1، ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م، سلێمانی، 2007.

11- د. كه‌مال مه‌زهه‌ر ئه‌حمه‌د: كوردستان له‌ شه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانیدا.

12- حوسینی مه‌ده‌نی: كوردستان و ئستراتیژی ده‌وڵه‌تان، ب1، 2000.

13- ڕه‌فیق حیلمی: یاداست، ب3.

14- ڕه‌فیق حیلمی: یاداشت: ب1

15- ڕه‌فیق حیلی: یاداشت، ب2

16- ڕه‌فیق حیلمی: یاداشت، چ3، سلێمانی، 2003

17- حوسینی مه‌ده‌نی: كوردستان و ئستراتیژی ده‌وڵه‌تان، ب1.

18- دیڤید مه‌كداول له‌ مێژووی هاه‌چه‌رخی كورد: له‌ وه‌رگێڕانی ئه‌بوبه‌كر خۆشناو، چاپخانه‌ی ڕوون، سلێمانی، 2002

19- كورد و كوردستان: وه‌رگێڕانی، د. ولید حمدی و محه‌مه‌د نوری تۆفیق، چایخانه‌و ئۆفسێتی تیشك، 1999

20- شێخ له‌تیفی حه‌فید: یاداشت، چ1، ساڵی. 1999

21- باسیلی تێكستین: ((الكرد))، وه‌رگێڕانی له‌ فه‌ڕه‌ایه‌وه‌ بۆ عه‌ره‌بی (الدكتوه‌ نوری طالبانی)، ط 2، لبنان، 2001

22- نجم عمر سورچی: مصیر ولایة الموصل (كردستان الجنبیة) بعد عام 2000، ط1، السلیمانیه‌، 1998.