دکتۆر صەباحی غالب

هەموو نەتەوە پارچە پارچەكراوەكان، ئەوانەی لە دەوڵەتێك زیاتریان هەیە یا ئەوانەی جارێ‌ نەبوونەتە دەوڵەتی سەربەخۆ، مافی كۆمەڵایەتی، قانوونی و سیاسییان هەیە كە یەكبگرنەوە و دەوڵەتێكی بەهێزی تایبەت بە خۆیان دابمەزرێنن. بە هەمان شێوە، خەبات لە پێناوی ئازادی و مانەوە، هەروەها گەشەكردن و پێشكەوتن، بێ‌ جیاوازی،  مافی گشت نەتەوەكانە، لەوەدا تایبەتمەندێتی نەتەوەیەك بەسەر نەتەوەیەكی دیكەدا نییە، بەڵام بیركردنەوەی مرۆڤانە، سروشتی و كۆمەڵایەتی، گەلێك جیاوازە لە بیركردنەوەی سیاسی بە تایبەت لای هەڵگرانی بیری نەتەوەیی فاشستی، هەڵبەت قۆناغە جیاوازەكانی خەباتی سیاسی، ئەوجا هێز و دەسەڵاتی سەربازی و ئابوری بە تایبەت كە لە چوارچێوەی دەوڵەتدا دەردەكەون، ئەوا تێگەیشتن بۆ یەكێتی و دامەزرانی دەوڵەتێكی یەكگرتوو بە پێی توانا و هۆكارەكان گۆڕانیان بەسەردا دێ‌.
لە مێژووی نەتەوەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، دوو نەتەوە كە عەرەب و كوردە، زیاتر پەرت پەرت و دابەشكراون، هەڵبەت یەكەمیان بەراورد ناكرێ‌ بە دووەم، كە ئەویان 22 دەوڵەتیان هەیە و لە پێناوی یەكگرتنەوەدا تێدەكۆشن، ئەمیان جگە لە هەرێمی كوردستان و فەرمانڕەوایەتی ناوخۆیی ڕۆژئاوا، كە هەردووكیان لە ئەندازەیەكی دەسەڵاتداریدان و بە پیی دەستوور بەشێكن لە وڵاتی ناوەندی عێراق و سوریا، تا ئێستاش هیچیان سنورێكی وایان نییە كە لەگەڵ واقیعی نەتەوەیی و جوگرافیای كوردستاندا یەكبێنەوە.
كاركردن بۆ دامەزرانی یەكێتی وڵاتانی عەرەبی مێژوویەكی دوور و درێژی هەیە، یەكەمین كۆنگرەی نەتەویی عەرەب لە 1913 لە پاریس كراوە، هاوبەشەكانی كۆنگرەكە، ئاواتی ئەوەیان هەبوو كە لە لایەكەوە لەژێر دەسەڵاتی عوسمانی ڕزگاریان بێ‌، لە لایەكی دیكەوە بۆ یەكێتی عەرەب لە هەوڵ و نەخشەدا بوون، پەیوەندی حسێن كوڕی عەلیی شەریفی مەككە لەگەڵ ئینگلیز و نامەگۆڕینەوەكانی حسێن ـ ماكماهۆن، هەروەها پەرپاكردنی شۆڕشی عەرەبی لە 1916دا بۆ ئەو مەبەستە بوو، تا ئێرە دروستە و عەرەب حەقی خۆیان بووە كە لە پێناوی ئامانجەكانیاندا خەبات بكەن، بەڵام ئەوەی جێگای سەرنج و تێڕامانە، هەر ئەو كاتە كە عەرەبیش وەك كورد، دابەشكراو و داگیركراوی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بوون، كەچی لە ڕەوی تێكۆشانیاندا، عەرەبە نەتەوەییەكان هەمیشە چاوی داگیركردنیان لەسەر كوردستانی عوسمانی بووە كە بیكەن بە بەشێك لە نیشتمان و وڵاتانی خۆیان.
ئەوانەی سەرەوە، تەنیا لە سنووری بڕیاری كۆنگرە و ڕێككەوتندا مابوونەوە، نەتوانرا بیكەنە كردار و جێبەجێكردن، بەڵام لە ئەنجامدا بەهۆی پشتیوانی بریتانیا و فرەنسا، هاوكات لاوازی بوونی كورد كە لە جێگای نەبوان بوو، لە دوای دابەشكردنی دەوڵەتی عوسمانی، عەرەبەكان توانییان باشووری كوردستان بكەنە بەشێك لە عێراق و ڕۆژئاواشمان بكرێتە داگیركراوی سوریا.
دراوسێیەتی ڕەگەز یا نەتەوە و خاك لە هەر كات و شوێنێك، لە جیاتی ئەوەی ببێتە زیاتر عەقڵ پەیداكردن و سنگ فراوانی و هەستی بەرزی دراوسێتی، بۆ ئەوەی سروشتی جوگرافیا بیانكاتە هاوچارەنووس و مایەی خۆشی و بە ئاشتی پێكەوە ژیان، كەچی لە مێژوودا زۆرتر بۆتە ئەنجامی ناحەزی و هێرش و داگیركردن و چەوساندنەوەی نەتەوە لاوازەكان. هەڵكەوتەی كورد لە نێوان عەرەب، تورك و فارس بە درێژایی ڕۆژگار، قوربانی دەستی ئەوان بووە، هێندە لە مێژووماندا، مرۆڤایەتی و هاو ئایینی لە نێوان ئێمە و ئەواندا، نەبوونەتە سامانی پێكەوە هەڵكردن، لەو هاوكێشەیەدا ئەوە زۆر بە ڕوونی دیارە كە لەبەر ئەوەی كورد نە یەكڕیز و نە خاوەن سەركردەی گەورە و نە بەرنامەی داڕێژراومان هەبووە، نەمان توانیوە خۆمان ڕێكبخەین و ئامادەكاری نەتەوەیی سازبكەین، لەبەر ئەوانە نەمان توانیوە نەخشەی پووچەڵكردنەوەی چاوبرسێتی و شاڵاوی نا ئینسانانەی دراوسێكانمان شكست پێبێنین. دەبێ‌ ئەوەش بڵێین كورد لە ساكاری و پاكی خۆی، لە هەستی مرۆڤانە و گیانی هاوئایینی ئەوجا هاوكاریكردنیان لە هەموو تەنگانەكانیاندا، هاوكات هاوبەشیكردنی كاریگەرانەی كورد بۆ دامەزراندنی ئیمپراتۆریەت و دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەیی دراوسێكانمان، هەموو شتێكمان كردووە، كەچی ئەوان هەرگیز نەبوونەتە دراوسێیەكی چاك و مرۆڤدۆست بۆ ئێمە، بەردەوام بۆ داگیركردن، دابەشكردن، چەوساندنەوە و ئازاردانمان ئامادە بوون، دواتریش هەرسێ‌ نەتەوەی ناوبراو، كوردیان بە لەمپەر و دوژمن زانیوە، ئەمە لە گەلێك قۆناغدا گەیشتۆتە ئەو ئەندازەی كە نكولی لە ڕەگەز، زمان و خاكمان بكەن. مخابن، واقیعێكی مێژوویی تاڵە ئێمە تێیكەوتووین، هەڵبەت پەیدابوونی ئەو جۆرە كەش و دۆخە، بە هۆكاری تێگەیشتنێكی دەمارتوندانەی تا ئاستی ڕەگەزپەرستییانەی سیاسەتمەدارانی نەتەوە دراوسێكانمانە كە ڕاستەوخۆ هۆكار و بەرپرسیار و تاوانبارن، كار گەیشتۆتە ئەوەی كە تاقیكردنەوە و پێشكەوتنی شارستانییەتی نەتەوەكان و سەردەم و سەدەكان، هێشتا لای فەرمانڕەوایانی بەشەداگیركراوەكانی كوردستان، نەبوونەتە هۆكاری بەخۆداهاتنەوە و گەشەكردنی عەقڵ و بیر  و پەیامی ئاشتی و برایەتی. هەر بۆیە، دروشمی برایەتی كورد و عەرەب، برایەتی كورد و تورك، برایەتی كورد و فارس، لای حكومەتە داگیركەرەكانمان بێ‌ مانا و بێ‌ ناوەرۆك ماوتەوە گاڵتەیان پێدێ‌، ئەوان حەقیانە كە ئێمە بە برا نەزانن، چونكە هەرگیز نەبووە و نابێ‌، داگیركەر و داگیركراو، جەلاد و ئازاردراو، تۆقێنەر و تۆقێنراو، پێكەوە كۆبكرێنەوە.
لە مێژووی كورددا، گەلێك ئیستگە و قۆناغ هەن كە كاربەدەستانی عەرەب، تورك و فارس لە كۆن و تازەدا نەخشەی سەرسەختانەیان بۆ كێشاوە كە كورد لە هەموو مافێك بێ‌ بەش بكەن، پشتی بشكێنن و لە هیوا و بەرچاوڕوونی بخەن، بۆ ئەوەش چ ڕێگایەكی نا ئینسانی هەبووە گرتوویانەتەبەر و چ كەرەسەیەك و هێزێكیان هەبووە بەكاریان هێناوە. لە  ساڵی 1963دا، دوو كودەتای سەربازیی خوێناوی لە دوو دەوڵەتی داگیركەری كوردستان ڕوویاندا، یەكەمیان لە 8ی شوبات، كودەتای بەعسی عێراقی بوو، دووەمیان لە 8ی ئازار، كودەتای بەعسی سوریا ئەنجامدرا، ئەگەرچی لەسەرەتادا بەعسی عێراقی بۆ خۆقایمكردن لە كورد چووە پێشەوە، لەگەڵ مەلا مستەفا بارزانی و سەركردایەتی شۆڕشی ئەیلول دەرگای گفتوگۆیان كردەوە و بۆ ماوەیەك لە دانوستاندا بوون، بەڵام فەرمانڕەوایانی بەعس هەرگیز باوەڕیان بە چارەسەری ئاشتیانە و سەلماندنی مافەكانی كورد نەبووە، بۆ خۆگەڵاڵەكردن و بەهێزكردن، چەندان ڕێگایان گرتەبەر، یەكەمیان، لە 6 تا 17ی نیسانی 1963، هەردوو سەركردایەتی بەعس لە عێراق و سوریا لەگەڵ میسر، بۆ پێكهێنانی یەكێتیی سێقۆڵی لەنێوانیاندا، پێكەوە چوونە كفتوگۆیەكی دوورودرێژەوە.
شاندی میسر بە سەرۆكایەتی جەمال عەبدولناصر بوو، شاندی بەعسی سوریا بە سەرۆكایەتی نیهاد ئەلقاسم، جێگری سەرۆك وەزیران بوو، شاندی بەعسی عێراق بە سەرۆكایەتی عەلی صاڵح سەعدی، جێگری سەرۆك وەزیران و وەزیری ناوخۆ بوو، یەكێك لە ئەندامانی شاندەكەش تالیب شەبیب،(1) وەزیری دەرەوەی ئەو كاتەی عێراق بوو. سەبارەت بە كەڵكی یەكێتیی سێقۆڵی سێ‌ وڵاتی ناوبراو جەمال عەبدولناصر لە باوەڕەوە پێیوابوو كە «هاتنی عێراق بۆ ئەم یەكێتییە، هێز و توانایە...كە ڕۆژێك بتوانین سوپای عێراق بێنین بۆ سەر سنووری سوریا، ئەوا دەسكەوتێكی مەزنە...ئەوە شتێكی عاتیفی پەتییە كە وا بزانرێ‌ بوونی میسر و سوریا مانای گەڕانەوەی ئەو دوو دەوڵەتەیە بۆ یەكگرتن، بەڵام بە دامەزرانی یەكێتی سێقۆڵی بە تایبەت بە بوونی عێراق، ئەوە دەبێتە سەركەوتن بەسەر هەموو هۆكارەكان و كێشەكاندا..پیویستە بەردەوام سوپای عێراق بێنینە سەر سنووری ئیسرائیل..»(2) هەموو هێما و درێژەی باوەڕ و تێگەیشتنەكانی سەركردایەتی هەر سێ‌ دەوڵەتی میسر، سوریا و عێراق، بەر لە هەموو شتێك ئاراستەكە بۆ لێدانی بزووتنەوەی كورد بووە، عەلی ساڵح سەعدی باوەڕی وا بوو كە «بەرژەوەندی گەلی عەرەب هەروەها بەرژەوەندی بەشێك لە نیشتمانی عەرەبی كە عێراقە، پێویستی بە یەكێتیی عەرەبە بۆ ئەوەی ببێتە بناغەیەك بۆ ئێمە و پشتی پێببەستین.»(3)  
لە ئەنجامدا، میساقی یەكێتیی سێقۆڵی وڵاتانی عەرەبیان بڵاوكردەوە، لە بەشێكی میساقەكەدا بە ناونیشانی «اربع فئات اعدا  الشعب ـ چوار لایەنی دوژمنی گەل»، لە بەندی دووەمدا لایەنە دوژمنەكانی گەلی عەرەب ئەوانەن كە بە شۆڕشگێڕانە حوكمدرابن یا بە جوداخواز، یا پیلانگێڕ و هەلپەرست تاوانباربن.(4) بە پێی ئەو بەندەی میساقی سێقۆڵی یەكێتیی دەوڵەتانی عەرەب، كورد لە سوریا و لە عێراق هەموو ئەو تاوانەی بۆ ئامادەكراوان، واتا پێش ئەوەی هەر تاوانێك ڕووبدا، دەبێ‌ كورد بە بڕیاری شۆڕشگێڕانە حوكم بدرێ‌، پێویستە بە ئینفیصاڵی، پیلانگێڕ لە دژی ئاواتەكانی یەكێتیی عەرەب و بە هەلپەرست بناسرێ‌، بۆیە بۆی نییە قسەبكا و هاواربكا، بجوڵێتەوە یا هەر داخوازییەكی ئینسانی و نەوەتەیی هەبێ‌، یا تەنانەت دروشمێكی نەتەوەیی و سروشتی بەرزبكاتەوە، ئەوە بڕیاری پێش وەختەی میساقی یەكێتی دەوڵەتانی عەرەبە لە نێوان، سوریا، عێراق و میسر، ئەمە لە كاتێكدا كە بە درێژایی بوونی حیزبی كورد لە عێراق و لە سوریا هەمیشە دروشمی برایەتی كورد و عەرەبی بە بەرزی ڕاگرتووە،(5) بەڵام مخابن فەرمانڕەوایانی عەرەب لە ئاستی كورد نە دەیبینن نە دەیبیستن.
لە نێوان باسی كێشەكانی بەرەوڕووی ئاوات و ئامانجی عەرەب ببۆوە، تالیب شەبیب، وەزیری دەرەوەی عێراق بەو شێوەیە دەدوێ‌: «كاری شعوبی و شیوعی لە عێراقدا ئەوەیە كە حیسسی نەتەوەیی (عەرەبی) لەناو بەرن...لە عێراق ملیۆنێك كورد هەیە كە بە یەكێتیی عەرەب خۆشحاڵ نین، هەروەها جیاوازی تائیفی و شتی دیكەش هەیە.»(6) هەڵبەت هەر سێ‌ وەفدی سێ‌ وڵاتەكە باوەڕیان بەو تێگەیشتنەی تالیب شەبیب هەبووە، بۆیە یەكێكیان بە جەمال عەبدولناصریشەوە ناڕازی نەبووە، بۆ پشتگیری ئەو قسانە فەهد ئەلشاعیر، ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش لە سوریا، دەڵێ‌ «گەلی عەرەب لە هەموو وڵاتانی عەرەب یەكە، جوتیارێكی صەعید (ناوچەیەكی میسرە) هەر هەمان جوتیارە لە باكوری سوریا، هەروەها هەمان جوتیارە لە عێراق، تەنیا جیاوازی كە هەیە لەناو ڕووناكبیراندا هەیە...»(7) هەموو ئەوانە لە لایەك تاوانباركردنی پێش وەختی كوردە، بە باوەڕی فەهدیش ئەوا كورد لە ڕۆژئاوای سوریا كە ئەو پێی دەڵێ‌ باكوری سوریا، كورد نییە.
بەهەر حاڵ، دوای ئەو هەموو گفتوگۆ و باوەڕگۆڕینەوە و بەرنامە داڕشتن و بڵاوكردنەوەی میساقی ڕێككەوتنەكە، بەڵام لەبەر چەندان هۆكار شكستی هێنا، یەكەم هۆكار ئەوە بوو كە لایەنەكان پێكەوە نییەتییان خراپ بوو، باوەڕیان بە یەكدی نەبوو، بەرامبەر یەكدی درۆیان دەكرد و پاشقولیان دەگرت، دووەم ئەوە بوو لە 17ی تەمموزی 1963، جاسم عەلوان كە ئەفسەرێكی ناصری بوو هەوڵی دا كودەتا بەسەر بەعسی سوریادا بكا، بەڵام سەرینەگرت، لە ئاكامدا گشت سەركردایەتی كۆدەتاكە لە سێدارە دران، ئەوە بوو لە 22ی تەمموزدا، جەمال عەبدولناصر لە خوتبەیەكیدا بڵاویكردەوە كە ئەو چیدیكە بە میساقی سێقۆڵییەوە پێبەند نابێ‌، هەروەها وتی: «حوكمی بەعس حوكمێكی فاشستی و خۆسەپێن و خوێنڕێژە، حوكمی سێدارە و لافاوی خوێنە.»(8)
دوای شكستی یەكێتیی سێقۆڵی، لە 9ی 10ی 1963دا، هەردوو بەعسی عێراقی و سوری یەكێتییەكی سەربازییان پێكهێنا، لە ڕاگەیەندراوەكەیدا هاتووە: «هۆكاری هەرە سەرەكیی حقوقی و دەستووری بۆ ئەنجامدانی ئەم یەكێتییە ئەوەیە كە سوپای سوریا بۆ لەناوبردنی یاخیبوونەكەی بارزانی، هاوكاری سوپای عێراقی بكا و پشتیوانی لە حوكمی بەعس لە عێراقدا بكا.»(9) دوا بە دوا، كەتیبەیەك لە سوپای سوریا هاتە عێراق و چی پێكرا لە دژی شۆڕشی ئەیلول  دریغی نەكرد و هاوكاری سوپای عێراقی كرد، ئەوەی شایانی باسە بە هۆی باوەڕبوونی پێشمەرگە بە حەقیانەتی دۆزی كورد و ڕەوایی داخوازییەكانی، هەروەها سەركردایەتی ئەو كات، لە گەلێك شەڕدا دوو سوپا شكان، هێندەی پێنەچوو، لە 27ی 11ی 1963دا، سوپای سوریا بە سەر شۆڕی كشایەوە. ئێستا لە كوێی و ئەوسا لە كوێ‌!
پەراوێزەكان:

1. تالیب حەسەن شەبیب: سیاسەتمەدار و وەزیر. لە بنەماڵەیەكی ناوداری شیعەیە، لە مارتی 1934 لە ڕومەیسەی سەربە دیوانییە لە دایكبووە، لە تشرینی یەكەمی 1997 لە لەندەن مردووە، لە لەندەن لە ئمپریال كۆلێج ئەندازیاری تەواوكردووە، یەكێك بووە لەسەركردەكانی بەعس و بووە بە ئەمینداری لقی عێراق، لە كودەتای 8ی شوباتی 1963 هاوبەشێكی سەرەكی كردووە و كراوە بە وەزیری دەرەوە، لە كودەتای 17ی تەمموزی 1968یش هاوبەشی كردووە، چەند جارێك كراوە بە سەفیر، دوا جار سەفیر بووە لە ئەڵمانیا، لە سیاسەتی صەددام حسێن ناڕازی بووە، لەبەر ئەوە لە 1976دا دەستی لە كاركێشاوەتەوە و تا مردنی لە لەندەن ژیاوە.  
2. محاضر محادثات الوحدة: مارس ـ ابريل 1963، دار المسيرة، بيروت، الطبعة الثالثة، 1979، ص. 245.
3. نفس المصدر، ص. 76.
4. الحورانى، اكرم (2000). مذكرات اكرم الحورانى، جزء  الرابع، مكتبة مدبولى، القاهرة، ل. 3172. 
5. لە ناوەڕاستی سییەكانەوە، لە نامیلكەی الاكراد والعرب، ابراهیم احمد، دوای ئەوەش لە دروستبوونی پارتی دیموكراتی كوردستانەوە تا ئێستا یەكێك لە دروشمە سەرەكییەكانی خەباتیان برێتییە لە (لەسەر بەردی برایەتی كورد و عەرەب هەموو پیلانەكانی ئیمپریالیزم دەهاڕین)، بۆیە سەیر نییە لەوەتەی كورد فەرمانڕەوایەتی خۆی بە دەستە، لە شاری هەولێر، یەكێك لە مەیدانە سەرەكییەكان ناونراوە (چوارڕیانی كورد و عەرەب)، لە سلێمانیش لە ساڵی 1970ەوە دروشمی سەرەكی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی شارەكە و ڕێكخراوە پیشەییەكان، برێتی بووە لە (هەتا هەتا هەتایە: كورد و عەرەب برایە)، بەڵام وەك عەرەب دەڵێ‌ (روح فهم حاج احمد اغا).
6. محاضر محادثات الوحدة: مارس ـ ابريل 1963، نفس المصدر، ص. 27.
7. نفس المصدر، ص. ص. 26 ـ 27.
8. الحورانى، اكرم (2000). نفس المصدر، القاهرة، ل. 3203.
9. الحورانى، اكرم (2000). نفس المصدر، القاهرة، ل. 3210.