دكتۆر صەباحی غالیب

     لەدوای ئەوەی هەواڵ و زانیاری لەسەر پەیمانی سیڤەر (10ی ئابی 1920) بەمێژوونووسان، رووناكبیران، سیاسەتمەداران و خەڵكی كورد گەیشت، لەوكاتەوە تائێستا لەجیهانی نووسینی مێژوویی و سیاسی كوردو حزبەكانیدا باس لەوە دەكەن كەئەو پەیمانە مافی دامەزرانی دەوڵەتی كوردی راگەیاندووە، بەڵام لەلایەن هاوپەیمانان و داگیركەرانی كوردستانەوە، غەدر لەكورد كراوەو جێبەجێ نەكراوە. ئەوی راستی بێ ئەگەر ئەو بۆچوونە لەلایەن شارەزایانی كوردەوە بانگەشەی بۆ بكرێ و خەڵكی سادەی كوردی پێ گۆش بكرێ، ئەمەیان غەدرێكی گەورەیەو فریودانێكی عەقڵی و ویژدانییە، كەهەرگیز ناكرێ و نابێ دڵسۆزان ئەو كارە بكەن، بەڵام لەبەرئەوەی ئەوان كێڵگەی عەقڵ و تێگەیشتنی كورد بەسادەو ساكار دەزانن، دەیانەوێ لەو رێگا چەوتەوە بیروباوەڕی مێژوویی و سیاسی هەڵگێڕنەوەو برەو بەبڵاوكردنەوەی ناتێگەیشتن بدەن، ئەو كارانە دەكەن و جەماوەری پێ توڕەو پەروەردە دەكەن، بەوەش كورد والێدەكەن كە هەمیشە هەڵەو تاوانە نەتەوەیی و نیشتمانییەكانی كوردو كوردستان بخەنە ئەستۆی بێگانەو دەرەوەی خۆمان.
     لەسیڤەردا بڕیاری دامەزرانی ئۆتۆنۆمی كوردستان هەبوو، بەڵام هێندە مەرجی تێدا بوو كە بۆ ئەوكاتی كوردو ئێستاشی لەگەڵدابێ و دوای 102 ساڵ تێپەڕبوون بەسەر ئەو پەیمانەدا، كوردو حزبەكانی هەموو بەشەكانی كوردستان، بێ بواردن و ئەم و ئەو، هەرگیز ناتوانن لەئاستی جێبەجێكردنیدا بن. بۆیە دەبێ و پێویستە بەر لەهەموو شتێك كورد لەپەیمانەكەو مەرجەكانی تێبگا، ئەوجا قسەی لەسەربكاو بەشان و باڵیدا هەڵبڵێ.
     پەیمانەكە لەبنەڕەتدا بۆ دابەشكردنی خاكی دەوڵەتی عوسمانی بوو كە لەدوای كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی، دەبوایە ئەو ئیمپراتۆریەتە دابەش بكرێ و هەڵتەكێنرێ، كوردستانیش بێ بەختانە لەو سنوورانەدا بووە. لایەنەكانی پەیمانەكە، لەنێوان هاوپەیمانەكان لەسەرووی هەمووانەوە، بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا و یۆنان و هی دیكە كەسەركەوتووی جەنگ بوون لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی عوسمانی كەشكست و دۆڕاوی جەنگ بوو. بەسادەو ساكاری سیڤەر مافی دامەزرانی ئۆتۆنۆمی بەكورد دابوو، بەڵام بەندەكانی 62، 63 و 64 كە باس لەمافەكانی كوردو حكومەتەكەی دەكەن، هێندە مەرج و تەڵەی زمانی و قانوونی تێدابوو، دەبوایە جێبەجێ بكرانایە ئەوجا مافی ئۆتۆنۆمی دواتر دەوڵەتی داهاتووی كوردستان دەسەلمێنراو دادەمەزرا. 
ئەو مەرجانەش بریتی بوون لە:
(1) پێویست بوو هەموو لایەن و ئەندامانی پەیمانەكە، لەپەرلەمان و ئەنجوومەنی وەزیراندا دواتر مەلیك و سەرۆك كۆمار پەسەندی بكەن، ئەوجا دەچووە مەیدانی كارپێكردن و جێبەجێكردنەوە، بەڵام دەبێ شارەزایان، پسپۆڕانی مێژووی كورد، رووناكبیران، سیاسەتمەداران و حزبی كوردی بزانن هیچ دەوڵەتێكی پەیمانەكە ددانیان پێدانەناو پەسندیان نەكردو رەزامەندییان لەسەرنەدا لەپێش هەموویانەوە دەوڵەتی دۆڕاوو چۆكشكاوی تورك و كەمالییەكانیش بەتوندی دایانە دواوە و هیچ نرخێكیان بۆ دانەنا. تەنیاو تەنیا بەو كارە هیچ بایەخێكی قانوونی بۆ پەیمانەكەو بۆ حورمەتی ئیمزاكەرانی نەهێشتەوە. ئەوەی یەك تۆز شارەزای قانوونی نێودەوڵەتی بێ، دەبێ ئەو حەقیقەتانە بزانێ و هەست پێبكا. 
دەقی ماددەكانی پەیمانی سیڤەر
(2)  ماددەی 62 دەڵێ: "كۆمیسیۆنێك (لیژنەیەك) لەسێ ئەندام لە لایەن بەریتانیا، فەرەنسا و ئیتاڵیا لەئەستەمبوڵ پێكدێ، دوای جێبەجێكردنی پەیمانەكە لەماوەی شەش مانگدا بەرنامەیەك دادەنرێ بۆ ئامادەكردنی رەشنووسی ئۆتۆنۆمی ئەو ناوچانەی زۆرینەی كوردن، كە كەوتوونەتە رۆژهەڵاتی ڕوباری فورات، خوارووی سنووری ئەرمینیا كە لەدواییدا دیاری دەكرێ و سەرووی سنوورێك كەتوركیا لەسوریا و میسۆپۆتامیا جیادەكاتەوە، وەك لەبەشی دووەم، بەندی 27 لەخاڵەكانی 2 و 3دا، ئاماژەیان پێكراوە. ئەگەر دەربارەی هەر مەسەلەیەك نەتوانرا بگەنە رێككەوتنێك، ئەوكاتە، لەلایەن ئەندامانی كۆمیسۆنەكەوە بابەتەكە دەگەیەنرێتەوە بەحكومەتەكانیان. لەبەڕێوەچوونی بەرنامەكەدا، هەموو مافەكانی ئاسووری و كلدانییەكان و كەمایەتی رەگەزی و ئاینییەكانی دیكە لەو ناوچانەدا پارێزراون، بۆ ئەم مەبەستە كۆمیسۆنێك لەنوێنەرانی بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا و ئێران و نوێنەرانی كورد پێكدەهێنرێ كەسەردانی شوێنەكان بكەن بۆ تەماشاكردنی هەر راستكردنەوەیەك كەپێویست بێ لەو سنوورانەدا بكرێ كە بەپێی ئەحكامی ئەم پەیمانە بۆ توركیا دیاریكراوە، هەڵەبەت لەهەمان كاتدا دەبێ لەگەڵ سنوورەكانی ئێراندا رێككەوتنیان لەسەربكرێ."
     ماددەی 63: بەپێی ئەم بەندە، حكومەتی توركیا رازییە بەقەبوڵكردن و بەقانوونیكردنی ئەو بڕیارانەی كە لەلایەن هەردوو كۆمیسۆنەكانی بەندی 62ەوە دەدرێن، لە ِۆژی راگەیاندنی بڕیارەكان بەحكومەتی توركیاوە، دەبێ لەماوەی سێ مانگدا توركیا جێبەجێیان بكات.
     ماددەی 64: ئەگەر لەماوەی یەك ساڵدا، كە پەیمانەكە كاری پێدەكرێ، كوردەكانی ئەو ناوچانەی كە لەماددەی 62دا دەستنیشان كراون، توانییان پەیوەندی بە (كۆمەڵەی گەلان)ەوە بكەن و ئەوە بسەلمێنن كەزۆربەی دانیشتوانی ئەو ناوچانە ئارەزووی سەربەخۆیەتی دەكەن و  دەیانەوێ لەتوركیا جیاببنەوە، هاوكات ئەگەر ئەنجوومەنی كۆمەڵەی گەلانیش پێیان وابێ كەكوردەكان توانای بەڕێوەبەرێتی و سەربەخۆیەتییان هەیە، ئەو كاتە، كۆمەڵەی گەلان رادەسپێرێ كەمافی سەربەخۆیەتی بەكوردەكان بدرێ. بەم پێیە توركیا رازی دەبێ كەڕاسپێرییەكە بكاتە قانوون و دەستبەرداری هەموو ماف و كاروبارێكی خۆی دەبێ كە لەو ناوچانەدا هەیەتی كەوا هێمایان بۆ كراوە. درێژەی ئەو دەستبەرداربوونەی تورك دەبێتە بابەتی گفتوگۆیەكی تایبەت لەنێوان ئەندامانی سەرەكی هاوپەیمانەكان و توركیادا. ئەگەر وەختێك دەستبەرداربوونەكە جێبەجێ بوو، دەربارەی پەیوەستەكی و لكاندنی دانیشتواتی كوردی ئەو بەشە كوردستانەی كە لەویلایەتی موسڵدا هەن بەدەوڵەتی كوردییەوە، ئەوا لەلایەن ئەندامانی سەرەكی هاوپەیمانەكانەوە هیچ جۆرە ناڕازیبوونێك پیشان نادرێ.
     (2) بامامۆستایانی زانكۆ، مێژوونووسان، رووناكبیران، سیاسەتمەدارو رۆژنامەنووسان هەروەها خوێنەری زیرەك و وریا بەتێگەیشتنەوە تەماشای ماددەی 62 بكەنەوە، نەك هەر بەساكاری بیانخوێننەوە، دەبێ ئەوە بزانن و ئەوە وەك رۆژی رووناك وایە كەئەو دوو كۆمیسۆنەی كەبڕیار بوون پێكبێن، ئێستاش و ئەوسا پێكنەهاتن، هەرگیز ئەو سنوورەی لەنێوان ئۆتۆنۆمی یادەوڵەتی داهاتووی كوردستان و ئێراندا دیاری نەكران، هەر لەم ماددەیەدا چەندان ئەگەر هەبوون، تاكە یەكێكیان نەچووە مەیدانی جێبەجێكردنەوە، بەوەش سەرلەبەری پەیمانەكە هەڵوەشاوەتەوە.
    (3) لەماددەی 63دا، دیسان چەندان ئەگەرو مەرجی تێدایە، كاتێك دوو كۆمیسیۆنی ماددەی 62 پێكنەهاتن، ئیدی رازی بوونی توركیاش جێبەجێ نەبوو، ماوەی سێ مانگەكەش تێپەڕی، ئیدی كورد هیچ مافێكی قانوونی و داواكردنی نامێنێ. 
     (4) ناوەرۆكی ماددەی 64یش هەر لەسەرەتاوە بەتاڵ و پوچەڵ كراوەتەوە چونكە كورد نەك لەماوەی ساڵەكەدا كەپەیمانەكەدا ئیمزا كرا، ئێستاش ئەگەر دەوڵەتی بۆ دابمەزرێ ناتونێ قەبوڵی بكاو توانای جێبەجێكردن و بەڕێوەبردنی نییە، مەرجی ئەوەش كەكورد بیویستایە لەتورك جیابێتەوە، هەرگیز نەهاتەدی، چونكە ئەگەر چەند كەسێك بیویستایە كورد لەتوركی برای موسڵمانی و سوڵتان و خەلیفە جیاببێتەوە، ئەوا بەداخەوە هەموو كورد بەوە ناڕازی بوون سەربەخۆ بن و لەتورك و عوسمانی بترازێن، ئەگەری ئەوەش كەكۆمەڵەی گەلان پێیان وا بوو كەكورد توانای حوكمدارێتی خۆیان هەیە، ئەو كاتە رایدەگەیەنێ كەكورد مافی سەربەخۆیەتی هەیە، لەم بارەیەوە كۆمەڵی گەلانیش ددانی بەدامەزرانی بەسەربەخۆیەتی كورددا نەنا، كوردی ویلایەتی موسڵیش هەرگیز داخوازییەكی وای نەبوو كە لەگەڵ حكومەتی كوردستان لەباكوور یەكبگرێ و پێكەوە دەوڵەت دابمەزرێنن.
     (5)  لەقۆناغی پێش و لەڕۆژگاری پەیمانی سیڤەردا، كورد لەسەر ئاستێكی هەرە كەم و بێهێزی بیرو تێڕوانینی نەتەوەیی و نیشتمانی و جەماوەرسازیدا بوو، هێندە لاواز بوو، كورد نە سەركردایەتی هەبوو، نە حزب، نە بەرنامە، نە زەمینەی سەربەخۆیی و ئازادی دەرنەكەوت بوون كەوێڵی دامەزراندنی دەوڵەت لەنێوانیدا بووبێ. ئەمە بەشێكە لەمێژووی بیرو مێژووی هۆشیاری سیاسی كورد، بەخۆنواندن و بەهار هێنانە سەرچۆكان و دروشم لێدان حكومەت یادەوڵەت پێكنایەن. تێگەیشتن لەدیوە قانوونی و واقیعییەكەی كوردو كوردستانی سەردەمی سیڤەر، پێویستیان بەلێكۆڵینەوەی وردو لەسەرخۆو زانستانەیە. حەقە ئەوانەی خۆیان بەمێژوونووس، رووناكبیر، سیاسەتمەدار، رۆژنامەنووس و مامۆستایانی هەموو قۆناغەكان بەتایبەتی مامۆستایانی زانكۆ، واز لەناڕاستی و چەواشەكاری بێنن و لەوە زیاتر خەڵكی كورد گیرۆدەو دەستخەڕۆی پەیمانی سیڤەر نەكەن و درێژە بەهەڵە وتنی سەر تەلەفزیۆن و نووسینی لابەلا بێنن، هەوڵبدەن لەئێستا تێبگەن و خۆیان یاخۆمان بۆ ئایندە ئامادە بكەین و بۆ پێشەوە هەنگاوی عەقڵانی، سیاسییانە و واقیعیانە بنێن، ئەو قەناعەت و رووناكبیرییە بڵاوبكەنەوە كەكورد ببێتە نەتەوە، ئەوەش بەوە دەبێ كە سیاسەتمەداری بەتواناو دڵسۆزی دوور لەبەرژەوەندپەرستی تایبەت پەیدابن، بەهاوكاری بیرمەندان و زانایانی بوارەكانی سیاسەت، مێژوو، جوگرافیاو ئابووریناسان و هی دیكە دەتوانرێ حزب و بەرنامەی كارو خەبات دابنرێ و كوردو كوردستان بەرەو سەرفرازی و ئازادی بۆ پێشەوە رەو بكەن.
     (6) دەقی ئینگلیزی پەیمانی سیڤەر كە لەبەر دەستی مندایەو باوەڕناكەم لەكوردستان هەبێ یا باسكارێك لێكۆڵینەوەی زانستانی لەسەر كردبێ، پەیمانەكە 100 لاپەڕەو 433 ماددەیە، ئەوەی راستەوخۆ بەناوی كوردستان، لەبەشی سێدایە، نیو لاپەڕەیەو تەنیا 3 ماددەیە،  بۆیە جگە لەو خاڵانەی لای سەرەوە، دەیان ماددەی دیكە كە پەیوەندییان بەكوردستانەوە هەیەو لای كورد نەزانراون، دەبوایە كورد لەهەر هەموویان بكۆڵێتەوەو تێیان بگا و بەهۆشیاری سیاسی، هێزو توانای سەربازی و قانوونی و سەركردایەتییەوە مامەڵەیان لەگەڵدا بكات، تەنیا وەك نموونە كێشەكانی نێوان دەوڵەتی پێشنیازكراوی ئەرمینیاو كوردستان، سنوورەكانی ئێران و كوردستان، میسۆپۆتامیا و كوردستان، سوریاو كوردستان، توركیاو كوردستان و هەروەها، بەڵام مخابن كورد هیچ بوونێكی مەعنەوی و ماددی لەو كاتەدا نەبووە بتوانێ نانی بەدۆ بگا هەوڵێكی بەرجەستە بدا، دەبێ ئەوەش بەزانستی و بەحەقیقەت بزانرێ كە گاریگەری كورد لەسەر بەندەكانی پەیمانەكە نەبووە، ئەوەی بەندەكانی پەیوەندی بەكوردەوە هەبووە بەهیممەتی بەریتانیا بوون. جا یەكێك بەتێكۆشانی شەریف پاشا یا كەس و حزبێك یا بنەماڵەیەك دەزانێ، ئەوانە پەیوەندییان بەحەقیقەت و رووداوەكانەوە نییەو لەمێژوودا حسابیان بۆ ناكرێ، ئارەزووی ئەم بنەماڵەو ئەو بنەماڵە یا ئەم كەس و ئەو كەسەوە نییە، بەهاتو هاواریش مێژوو نانووسرێتەوە. ئامرازی هەرە سەرەكی بۆ بێبەشبوونی كورد لەئەنجام و ئامانجەكانی پەیمانی سیڤەر، كورد خۆی بوو، هۆكارو ئامرازەكانی دیكە بەپلەی دووەم دێن.
     ئەمە حەقیقەتەو پەیوەندی بەبانگەشەو پێداهەڵدان نییە، هەر كەسێك بیەوێ لەمێژووی سەردەمی جەنگی یەكەمی جیهانی و رۆژانی پەیمانی سیڤەرو دیوە شاراوەكانی مێژوویی سیاسی، كۆمەڵایەتی و قانوونی بزانێ، با بفەرموێ و بڕوا كتێبی "مێژووی: دۆزی كورد لەكۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانییەوە تا كۆتایی پەیمانی سیڤەر 1918 ـ 1920  تووێژینەوەیەكی مێژوویی بەڵگەنامەییە" بەوردی و تێگەیشتنەوە بیخوێنێتەوە، ئەوجا دەتوانێ بەچاكی و زانستانە، شارەزای لایەنەكانی مێژووی ئەو سەردەمە ببێ.
لەكۆتاییدا هیوادارم، ئەم نووسینە كورتە، ببێتە تێگەیشتنێكی هۆشیارانەو زانستانە بۆ ئەوانەی عەوداڵی راستی و دروستین، هاوكات هاندەر بێت كەكورد چی دیكە دوای كڵاوی بابردوو نەكەوێ.